O Mπομπ Ντύλαν είχε εμφανισθεί στο φεστιβάλ του Νιούπορτ και το 1963 και το 1964, και είχε κάνει πολύ καλή εντύπωση. Ήταν άλλωστε το ετήσιο φεστιβάλ της folk μουσικής και αυτός ήταν το ανερχόμενο αστέρι της. Αυτόκλητος μαθητής και μιμητής του Γούντι Γκάθρι, φίλος με τους άσημους και τους διάσημους τραγουδιστές της, το αγαπημένο παιδί της Τζόαν Μπαέζ. Όταν λοιπόν εμφανίστηκε στο ίδιο φεστιβάλ και το 1965, το κοινό περίμενε με ανυπομονησία να τον ακούσει. Στο πρώτο μέρος της εμφάνισής του έπαιξε τρία τραγούδια με την ακουστική του κιθάρα και τη φυσαρμόνικα και όλα πήγαν καλά. Όταν όμως βγήκε στη σκηνή για το δεύτερο μέρος της παράτασης κρατούσε μια ηλεκτρική κιθάρα, κάτι που εξέπληξε και μπέρδεψε τους ακροατές του. Και όταν τη συνέδεσε στον ενισχυτή, η έκπληξη έγινε ακόμη μεγαλύτερη. Στη συνέχεια ο Ντύλαν έπαιξε με ηλεκτρικό ήχο το τραγούδι  Maggies Farm και  το τραγούδι Like a Rolling Stone, το οποίο είχε γράψει και ηχογραφήσει πρόσφατα. Η συνέχεια της αντίδρασης του κοινού ήταν όμως μάλλον δυσάρεστη και αρνητική. Κάποιοι επευφήμησαν αλλά οι περισσότεροι άρχισαν να φωνάζουν, να γιουχάρουν.  Ο Ντύλαν έπαιξε και το τρίτο του τραγούδι, το Phantom Engineer, και ταραγμένος κατέβηκε από τη σκηνή. Ο παρουσιαστής του φεστιβάλ, Πήτερ Γιάρροου, δεν ήξερε τι να κάνει. Φώναξε πάλι τον Ντύλαν στη σκηνή και αυτός ανέβηκε με ακουστική κιθάρα αυτή τη φορά και φυσαρμόνικα. Έπαιξε δύο τραγούδια, το It’s All Over Now Baby Blue και το Mr Tambourine Man και κέρδισε τις ανεπιφύλακτες τώρα επευφημίες των ακροατών του.

Στη μνήμη της Βικτώριας Κ. και στις ώρες που ακούσαμε Ντύλαν μαζί

Αθήνα, 27 Σεπτεμβρίου 1997. Με ένα σακίδιο στον ώμο –εποχή που ακόμη στα σακίδια έβαζες τα ρούχα σου και δεν ήταν σύμβολα ψευτοαντικομφορμισμού– φεύγω βιαστικά από τα γραφεία της εφημερίδας που δούλευα, για να προλάβω μια φτηνή πτήση για τη Βενετία. Στο διάδρομο, συναντώ τον τότε διευθυντή σύνταξης της εφημερίδας. «Πού τρέχεις έτσι;» «Πρέπει να προλάβω μια πτήση για τη Βενετία και από κει να πάω οδικώς στην Μπολόνια. Ο Μπομπ Ντύλαν θα τραγουδήσει για τον πάπα και, χάρη σε ένα φίλο μου, κατάφερα να βρω διαπίστευση». «Ο Ντύλαν! Μα αυτός είναι old-timer!», μου αντιτείνει ο συνομιλητής μου με σνομπ ύφος που δεν σηκώνει κουβέντα. Διάνα! Ορθή άποψη για έναν δημιουργό που είχε ήδη συμπληρώσει 35 χρόνια αλλάζοντας τον κόσμο. Λίγες μέρες νωρίτερα, ο Ντύλαν είχε κυκλοφορήσει έναν αριστουργηματικό δίσκο με τίτλο Time Out of Mind, ο οποίος είχε λάβει διθυραμβικές κριτικές από τον διεθνή Τύπο. Αλλά στην Ελλάδα, τη χρονιά όπου η Θεσσαλονίκη μεγαλουργούσε ως  Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, ο Μπομπ Ντύλαν εθεωρείτο παρωχημένος...

Συνέχισα να τρέχω. Έφτασα κάποτε στην Μπολόνια. Σε μια αχανή έκταση έξω από την πόλη, ο “old timer”, 56 ετών τότε, τραγούδησε μπροστά σε μισό εκατομμύριο κόσμο, σε καθολικούς νέους που είχαν έρθει από παντού, σε θεοσεβούμενες καλόγριες που συνόδευαν χωλούς και παραπληγικούς σε αμαξίδια. Στην άκρη της τεράστιας σκηνής, καθισμένοι σε σειρές, οι καρδινάλιοι, και ανάμεσά τους, λευκοντυμένος, ο πάπας Ιωάννης Παύλος ΙΙ, με γερμένο το κεφάλι στο πλάι, κάπως σαν να κοιμόταν. Το σκηνικό ήταν απόκοσμο, αλλόκοτο. Τελειώνοντας το “Knocking οn Heaven's Door”, o Ντύλαν διασχίζει τη σκηνή, βγάζει το γκρίζο στέτσον καπέλο του και υποβάλλει τα σέβη του στον πάπα. Ο Εβραίος Ντύλαν είχε ζητήσει ο ίδιος να συμμετάσχει στη γιορτή που ο τότε προκαθήμενος της καθολικής εκκλησίας είχε οργανώσει για να φέρει τους νέους πιο κοντά στον Ιησού. Ο τότε πάπας όμως δεν ήταν τυχαία περίπτωση. 'Ηταν ο πρώτος Πολωνός, ο πρώτος ανατολικοευρωπαίος πάπας, που έγραψε ιστορία στηρίζοντας την εναντίωση στον κομμουνισμό και στην ανελευθερία. Αλλά αυτά ήταν ψιλά γράμματα για τον περισπούδαστο διευθυντή σύνταξης της ελληνικής εφημερίδας. Αλήθεια, πώς θα τού φαίνεται τώρα που ο “old timer”, ο “τελειωμένος” και ξεπερασμένος Ντύλαν τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας για το 2016; Θα είναι μάλλον ένας από αυτούς τους ξινούς που υποστηρίζουν ότι δεν είναι δυνατόν να δίνεται το Νόμπελ σε στιχουργό, ότι οι στίχοι – και δη ενός τόσο εμπορικού καλλιτέχνη!– δεν είναι ποίηση, δεν είναι υψηλή λογοτεχνία, όπως τα γραπτά της αυστριακής Ελφρίντε Γέλινεκ (Νόμπελ Λογοτεχνίας 2004) και του σουηδού ποιητή Τόμας Τρανστρέμερ  (Νόμπελ Λογοτεχνίας 2011). Διότι τόσο το έργο του Ντύλαν, όπως και της Γέλινεκ και του Τρανστρέμερ, τα παίζουν οι έλληνες νομπελολόγοι στα δάχτυλα...

ΜΙΑ ΖΩΗ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΙΣ

Από τότε που άκουσα για πρώτη φορά τον Ντύλαν, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, θυμάμαι μονίμως αντιπαραθέσεις για τον ίδιο, την τέχνη του, τη ζωή του. Ακόμη και στην κοιμισμένη επαρχιακή πόλη όπου μεγάλωνα υπήρχαν συνομήλικά μου παιδιά που κάτι είχαν ακούσει και θεωρούσαν τον Ντύλαν “πουλημένο”, ο οποίος από την “επανάσταση” της δεκαετίας του 1960, το είχε ρίξει στο χριστιανισμό – ήταν η εποχή που ο Ντύλαν είχε κυκλοφορήσει τρεις δίσκους με στίχους “θεολογικού” περιεχομένου.

Τι ήξεραν για τον Ντύλαν εκείνα τα παιδιά; Ελάχιστα. Και δεν μπορώ να τα αδικήσω γιατί για να κατανοήσεις τι έλεγε ο Ντύλαν έπρεπε να κολλήσεις το αυτί σου στα ηχεία, να ακούσεις ξανά και ξανά τα τραγούδια και, όταν κατάφερνες να ξεπεράσεις το εμπόδιο της βραχνάδας και της έρρινης φωνής του, ήσουν αντιμέτωπος με αγγλικά που ήταν αδύνατον να γνωρίζεις από τα μαθήματα του σχολείου ή του φροντιστηρίου. Και αν υποθέσουμε ότι ξεπερνούσες και αυτό το εμπόδιο, ή είχες την τύχη να βρεις ένα αντίτυπο μερικών στίχων του Ντύλαν στα αγγλικά, σε ένα βιβλιαράκι που είχε επιμεληθεί ο σπουδαίος Τάσος Φαληρέας, τότε άρχιζαν οι εικόνες και οι γρίφοι.

Χιλιάδες γρίφοι.

Ποια ήταν η Μο Ρέινι, τι σήμαινε το υπόγειο νοσταλγικό μπλουζ, τι ήταν το Μόμπιλ  και τα μπλουζ του Μέμφις, ποιος ήταν ο Τζων Γουέσλυ Χάρντινγκ, τι συνέβη τη Μέρα των Ακρίδων, τι έκανε η οργάνωση του Τζων Μπερτς, ποια ήταν η Χάτι Κάρολ και πώς συνέβη ο μοναχικός της θάνατος; Ποια ήταν η “Δεσποινίς Μοναξιά”; Ή ο κύριος Τζόουνς; Ή η Βασίλισσα Τζαίην;

Ο Ντύλαν ήθελε, και θέλει, κόπο. Πολύ κόπο. Η μουσική του σε διευκολύνει να μπεις στον κόσμο του. Πρέπει όμως να βρεις μόνος σου την πυξίδα. Και η πυξίδα είναι πρωτίστως τα γραπτά του.

Δυστυχώς, στην Ελλάδα, τα γραπτά του Ντύλαν ατύχησαν. Οι μεταφραστικές απόπειρες των στίχων του προκαλούν από θυμηδία μέχρι οργή. Ο μόνος, νομίζω, που κατάφερε να αποδώσει το πνεύμα του Ντύλαν, γιατί ασχολήθηκε επί της ουσίας μαζί του, είναι ο Διονύσης Σαββόπουλος, ποιητής και μουσικός και ο ίδιος. Το μυθικό “All Along the Watchtower” έγινε ο “Παλιάτσος και ο Ληστής”. Και πάω στοίχημα ότι αν ο Ντύλαν καταλάβαινε ελληνικά θα συμφωνούσε μαζί του.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η πρόσβαση στο έργο του Ντύλαν αφορά μόνο τους βαθείς γνώστες της αγγλικής γλώσσας. Αν ίσχυε αυτό, δεν θα είχαν επηρεαστεί από τον Ντύλαν εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο. Ούτε η μουσική του θα εξακολουθούσε να ακούγεται και να τραγουδιέται χωρίς να έχει χάσει την δύναμή της.

Η Σουηδική Ακαδημία ίσως εκτίμησε ακριβώς αυτό: ότι ο Ντύλαν είναι σπάνια περίπτωση που η τέχνη ενός δημιουργού ξεπερνά τα όρια και της γλώσσας και της εποχής του.

Ο ΝΤΥΛΑΝ ΣΤΟΝ ΤΕΝΝΥΣΟΝ

Μη νομίζετε ότι είναι αυτονόητο. Το 1969, όταν ο Ντύλαν εμφανίστηκε σε συναυλία στην Νήσο Ουάιτ, στη Μάγχη, την πρώτη συναυλία που έδωσε σε επτάμισι χρόνια, ζήτησε από τις τοπικές αρχές άδεια να επισκεφθεί το σπίτι του βρετανού ποιητή του 19ου αιώνα,  Αλφρεντ Τέννυσον. Οι βρετανικές αρχές αρνήθηκαν.

Ούτε τότε ο Ντύλαν θεωρήθηκε αρκετά ποιητής...

Άραγε οι στίχοι του Μπομπ Ντύλαν “λειτουργούν μόνο υποστηριζόμενοι από τα συρματόπλεχτα ρουθούνια του”, όπως έγραψε ο κριτικός Ίαν Χάμιλτον; Ή είναι σπουδαίοι και στο χαρτί; “Yippee! I' m a poet and I know it / Hope I don' t blow it”, όπως μας τραγούδησε και ο ίδιος στο “I shall be free No. 10”. Αναδημοσίευση από το τεύχος #71 του Books' Journal, Nοέμβριος 2016.

Philippe Jaccottet, Το τετράδιο της χλόης, μετάφραση από τα γαλλικά: Ιωάννα Κωνσταντουλάκη-Χάντζου, Άγρα, Αθήνα 2015, 91 σελ.

 Philippe Jaccottet, Καπνός και κρύσταλλο. Ποιήματα 1946-1967, μετάφραση από τα γαλλικά: Θανάσης Χατζόπουλος, Τυπωθήτω, Αθήνα 2006, 213 σελ.

Στις 24 Φεβρουαρίου 2021 πέθανε στο σπίτι του στην Γκρινιάν της Νότιας Γαλλίας, σε ηλικία 95 ετών, ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της γαλλικής γλώσσας, ο Φιλίπ Ζακοτέ (Philippe Jaccottet). Ο κατάλογος του έργου του περιλαμβάνει δεκάδες ποιητικές συλλογές κι ανθολογίες, μεταφράσεις σπουδαίων κειμένων της παγκόσμιας γραμματείας, κριτικά δοκίμια για τη λογοτεχνία και την τέχνη, χρονογραφήματα στον Τύπο, όπως επίσης και σύντομα πεζά (récit). Ενδεικτικό της σπουδαιότητας του ποιητή είναι το γεγονός ότι ο Ζακοτέ είναι ο τρίτος ποιητής, μετά τον Σαιν-Τζων Περς (Saint John Perse) και τον Ρενέ Σαρ (René Char), του οποίου το έργο συγκαταλέχθηκε στην εκλεκτή σειρά Bibliothèque de la Pléiade ενόσω ο δημιουργός βρισκόταν εν ζωή.

Friedrich Schiller, Επιλογή από το έργο του, εισαγωγή, επιλογή, μετάφραση: Κώστας Ανδρουλιδάκης, στιγμή, Αθήνα 2015, 141 σελ.

Ο τόμος που παρουσιάζεται αποτελεί μέρος της εξαιρετικά πλούσιας πλέον σειράς με τίτλο «Στοχασμοί», των εκδόσεων στιγμή. Πρόκειται για τον 34ο τόμο μιας σειράς την επιμέλεια της οποίας έχει ο Ν.Μ. Σκουτερόπουλος. Η σειρά διακρίνεται τόσο για την τολμηρή επιλογή κειμένων (που ξεφεύγουν από τα στενά όρια ενός κλάδου) όσο και για την ιδιαίτερη, σπάνια πλέον, ποιότητα και καλαισθησία της: χαρτί chamois 120 γραμμαρίων και άκοπες σελίδες, εκτύπωση σε ένα φιλικό για τον αναγνώστη κρεμ χαρτί και κόκκινα στοιχεία και κοσμήματα στον τίτλο και στον κολοφώνα.

Τ.Σ. Έλιοτ, Η άγονη γη, εισαγωγή - μετάφραση από τα αγγλικά - σημειώσεις: Χάρης Βλαβιανός, Πατάκη, Αθήνα 2020, 171 σελ.

Τρία παραγγέλματα του T.Σ. Έλιοτ προς επίδοξους μεταφραστές. Με αφορμή τη νέα μετάφραση της Waste Land του από τον Χάρη Βλαβιανό.

Iggy Pop, ’Til Wrong Feels Right, Clarkson Potter Publishers, New York 2019, 287 σελ.

Καθώς ξεφυλλίζω την ογκώδη και καλαίσθητη συλλογή γεμάτη στίχους, φωτογραφίες και artwork από μισό αιώνα μεταμορφώσεων του Πνευματικού Πατέρα του Πανκ, οι απορίες μου περιστρέφονται γύρω από το What happened to punk? Ακριβέστερα: πώς να προσεγγίσουμε το ερώτημα «Τι απέγινε το πανκ;» χωρίς να ξεπέσουμε σε θρηνωδίες για την απώλεια κάποιου authenticity, ή το θάνατο της ριζικής ετερότητας;

Μέσα από τη λοξή της ματιά σε πράγματα και βεβαιότητες, η Κική Δημουλά αμφισβητεί το υπαρκτό, αυτό που φαίνεται αληθινό και τονίζει εμφατικά την ακραία ασυνέχεια του θανάτου. Επαναλαμβάνοντας τη φράση «Χαίρε των ματιών σου η ανοιχτοφοβία» αισθητοποιεί «έναν υπερρεαλισμό του καθημερινού ρεαλισμού ο οποίος δεν αποτελεί αισθητική επιλογή, αλλά επιβάλλεται στην ποιητική της Δημουλά, από τη στιγμή που συνεχώς πίσω από την πολύχρωμη επιφάνεια της καθημερινής πραγματικότητας, σταθερά διακρίνει μια φασματική υπόσταση, το κενό, το “ποτέ”, την απουσία». Αναδημοσίευση από το Books' Journal, τχ. 107, Μάρτιος 2020.

Λουκάς Κούσουλας, Ενθύμιον [Εκλογή από τα ποιήματα], Γαβριηλίδης, Αθήνα 2010, σελ. 123

Λουκάς Κούσουλας, Και μόνος και μετά πολλών [Κύκλος Γ’], Γαβριηλίδης, Αθήνα 2011, 197 σελ.

Ποιητής, πεζογράφος, δοκιμιογράφος, ο Λουκάς Κούσουλας, που πέθανε στις 15 Μαΐου 2019 και κηδεύτηκε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Σουβάλα (Πολύδροσο) του Παρνασσού, ήταν μια ξεχωριστή παρουσία στα ελληνικά γράμματα. Τα δυο βιβλία του, που περιέχουν επιλογή από τα ποιήματά του και σημαντικά δοκίμια τον φανερώνουν σε όλη την πνευματική παρουσία του. Έγραψε μακροσκελή ποιήματα-σπουδές, αφηγηματικά, σχολιαστικά, επίμονα και εξόφθαλμα «διακειμενικά», που παλαντζάρουν πλάι πλάι με τα ολιγόλογα δοκίμια του Λουκά Κούσουλα που, από την πλευρά τους, σχεδόν τραγουδιστά, επιχειρηματολογούν. Την ιδιαιτερότητά του επισήμαινε η Μαρία Τοπάλη, σε ένα κείμενο γι’ αυτόν που δημοσίευσε το μακρινό 2011. «Δεν έπαψα στιγμή να αναρωτιέμαι πώς προκύπτει ένας άνθρωπος τόσο χαριτωμένος στη ζωή και στην ποίηση», λέει σήμερα η Μαρία Τοπάλη. «Χρυσός κάθε κουβέντα που μοιράστηκα μαζί του. Θα τον κρατήσουμε με τα βιβλία κοντά μας». Έχει άραγε προγόνους στην ελληνική ποίηση τούτη η προσπάθεια, που φτάνει τώρα στην ωριμότητα; Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 4 του Books’ Journal, Φεβρουάριος 2011.

Στο ξεκίνημα της δεκαετίας του 1990, ο τότε φίλος μου μου χάρισε μία κασέτα με τραγούδια του Λέοναρντ Κοέν*, όχι επειδή δεν τον ήξερα, αλλά ακριβώς επειδή συμβόλιζε όσα θέλαμε να πιστεύουμε ότι είχαμε κοινά. Νιώθαμε ευαίσθητοι, διαβασμένοι, ψαγμένοι, λίγο εκτός κατεστημένου, λίγο πιο πέρα από τους άλλους. Η σχέση δεν κράτησε, η φιλία επιβίωσε. Το ίδιο και η κασέτα. Την έχω ακούσει αμέτρητες φορές και έχει ταξιδέψει μαζί μου από την Αθήνα σε νησιά, στις Βρυξέλλες, στο Λουξεμβούργο, όπου πλέον αδρανεί επειδή δεν έχω πια κασετόφωνο, αλλά συχνά-πυκνά παίζω τα τραγούδια, με εκείνη τη σειρά, στο YouTube. Φυσικά υπήρχαν κι άλλα τραγούδια του, που δεν βρίσκονταν στην κασέτα αλλά άκουγα και εξακολουθώ να ακούω. Ο Κοέν είχε γίνει ένας από τους δικούς μου ανθρώπους. Από αυτούς που ήρεμα και σταθερά, σε βάθος χρόνου, παραμένουν στο πλάι σου και σκάβουν σιγά-σιγά μέσα σου ένα λαγούμι και βρίσκουν, κάπου στα βάθη, τη θέση τους, από την οποία δεν θα μετακινηθούν ποτέ.

Είναι ο Μπομπ Ντύλαν ποιητής; Ένα ανούσιο ερώτημα που μετατόπισε τη συζήτηση επί της ουσίας για την απονομή του φετινού Νόμπελ λογοτεχνίας. Αναδημοσίευση από το Books' Journal 71, Νοέμβριος 2016. [ΤΒJ]

Άραγε οι στίχοι του Μπομπ Ντύλαν “λειτουργούν μόνο υποστηριζόμενοι από τα συρματόπλεχτα ρουθούνια του”, όπως έγραψε ο κριτικός Ίαν Χάμιλτον; Ή είναι σπουδαίοι και στο χαρτί; “Yippee! I' m a poet and I know it / Hope I don' t blow it”,όπως μας τραγούδησε και ο ίδιος στο “I shall be free No. 10”. Αναδημοσίευση από το Books' Journal 71, Nοέμβριος 2016.