Στήλες

Ο Σπύρος προσπαθεί να εισέλθουν στην αθηναϊκή κοινωνία και να γίνουν αποδεκτοί, αυτός και η Μαιρούλα, όχι  σαν πρόσφυγες, έστω με το prestige των  Αλεξανδρινών, αλλά κάτι περισσότερο: ως ξεχωριστοί πολίτες. Συνέχεια από τα προηγούμενα και τέλος: https://booksjournal.gr/stiles/pira-to-gramma-sou/3157-aleksandreia-kairo-lozanni-parisi, https://booksjournal.gr/stiles/pira-to-gramma-sou/3173-aleksandreia-kairo-lozanni-parisi-2 και  https://booksjournal.gr/stiles/pira-to-gramma-sou/3184-aleksandreia-kairo-lozanni-parisi-3 [TBJ]

Ανακοινώθηκε ο θάνατος του καθηγητή Κώστα Κριμπά, καθηγητή γενετικής στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, ακαδημαϊκού και εκλεκτού συνεργάτη του Books' Journal. 

Στο πλαίσιο του εορτασμού των διακοσίων χρόνων από την Επανάσταση του 1821, υπό την ρουμπρίκα αυτή θα ασχοληθούμε με επιστολή που έστειλαν, το 1833, οι αθηναίοι πρόκριτοι στον βασιλιά Όθωνα, σχετική με τη μεταφορά της πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους στην Αθήνα, δημοσιευμένη από τον Γιάννη Βλαχογιάννη στο Αθηναϊκόν Αρχείον^[1], το 1901.

Στη ραδιοφωνική σειρά «Φιλολογικοί περίπατοι στο Μεσοπόλεμο», που παρουσιάσαμε με τον Μανόλη Αναγνωστάκη την πενταετία 1986-1990, δεν θα μπορούσε να απουσιάσει ο άνθρωπος που διέσωσε μεγάλο μέρος από τα Αρχεία της Παλιγγενεσίας. Στο εκτεταμένο απόσπασμα από τις δύο ημίωρες εκπομπές που του αφιερώσαμε, τις στηριγμένες στα κείμενά του, διατυπώνει με το ρουμελιώτικο θάρρος του και έξω απ’ τα δόντια τις απόψεις του για την ιστορία και το μέλλον των κρατικών μας αρχείων. Η αδράνεια και η αδιαφορία, διαχρονική στάση της πολιτείας στη διαχείριση των ιστορικών τεκμηρίων, τον είχε τόσο απογοητεύσει που εναπέθετε σε ιδρύματα της αλλοδαπής τη μελλοντική διαφύλαξη και την αξιοποίηση  των πολύτιμων συλλογών του.

Winston Leonard Churchill, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, μετάφραση από τα αγγλικά: Αντώνης Σαμαράκης (πολυτονικό μείγμα καθαρεύουσας και δημοτικής). Ελληνική Μορφωτική Εστία, Αθήνα 1948, 4 τόμοι, 2956 σελίδες, περίπου 3000 φωτογραφίες, ανάλογος αριθμός πρωτότυπων τηλεγραφημάτων και μηνυμάτων.

 Το Νόμπελ Λογοτεχνίας του 1953 επιβράβευσε το εξαιρετικό ιστορικό και βιογραφικό έργο του Ουίνστον Τσόρτσιλ. Επιλεγμένα αποσπάσματα από το ευπώλητο βιβλίο του, που γράφτηκε το 1948 με την βοήθεια ομάδας βοηθών, δείχνουν πως ο ανυποχώρητος πολέμιος του ναζισμού διέβλεπε την αρνητική τελική έκβαση του πολέμου, ιδιαίτερα για τους κατοίκους των κρατών της Ανατολικής Ευρώπης, που απελευθερώθηκαν μόλις το 1989. Προσπάθησε αλλά δεν κατάφερε να αποτρέψει τις δυσοίωνες εξελίξεις, παρά μόνο στην Αθήνα (Δεκέμβριος 1944). 

Μετά τη φυγή από την Αίγυπτο, αρχίζει μια νέα περιπέτεια. Η προσπάθεια να κερδηθεί μια κληρονομιά, αυτή τη φορά στη Λωζάνη. Συνέχεια από τα προηγούμενα: https://booksjournal.gr/stiles/pira-to-gramma-sou/3157-aleksandreia-kairo-lozanni-parisi και https://booksjournal.gr/stiles/pira-to-gramma-sou/3173-aleksandreia-kairo-lozanni-parisi-2 [TBJ]

1963. Το ξήλωμα της ομογένειας στην Αίγυπτο συνεχίζεται. Στις επιστολές προς τη σύζυγό του, στην Αθήνα, ο Σπύρος περιγράφει την προσπάθειά του να στείλει τα έπιπλα στην Ελλάδα, κάτι που δεν είναι καθόλου εύκολο... Συνέχεια από το προηγούμενο: https://booksjournal.gr/stiles/pira-to-gramma-sou/3157-aleksandreia-kairo-lozanni-parisi [TBJ]

Η πρώτη επιστολογραφία (συνολικά 40 γράμματα, όλα του 1963), που παρουσιάζεται εδώ, αφορά γράμματα που στάλθηκαν στην Αθήνα από την Αλεξάνδρεια, το Κάιρο, τη Λωζάννη και το Παρίσι. Θα δημοσιευτούν τις επόμενες εβδομάδες αντιστοίχως τέσσερα, συνολικά, σταθμοί της πορείας του ξεριζωμού ενός εύπορου Έλληνα της Διασποράς, κατοίκου της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου, του Σπύρου, ο οποίος άσκησε, στην πόλη αυτή, πολλά χρόνια το επάγγελμα του γιατρού –με σπουδές στο πανεπιστήμιο του Μονπελιέ–, ενώ η καταγωγή του ήταν μάλλον από τη Χίο, και της γυναίκας του από τη Σμύρνη.

Η στήλη «Πήρα το γράμμα σου», μετακομίζει κι αλλάζει. Αντί της χάρτινης έκδοσης του περιοδικού The Books' Journal θα φιλοξενείται από εδώ και μπρος στην ηλεκτρονική του, κι έτσι θα έχει την δυνατότητα να γίνει εβδομαδιαία. Θα δημοσιεύεται κάθε Πέμπτη.

Με ενδιαφέρουν, και το ψάχνω, οι πρώτες δημοσιεύσεις των συγγραφέων, γιατί θέλω να γνωρίσω την αφετηρία της διαδρομής τους, με ποια δηλαδή πνευματική εξάρτυση εισήλθαν στον λογοτεχνικό στίβο. Έχω όμως και την απλή περιέργεια να δω και την εικόνα τους. Να εντοπίσω  την πρώτη, ει δυνατόν, δημοσίευση της φωτογραφίας τους. Συνήθως αυτή αργεί  και γίνεται όταν πια ο συγγραφέας με το έργο του έχει γίνει γνωστός. Ξεφυλλίζοντας τις εφημερίδες του μεσοπολέμου, ερευνώντας για άλλα θέματα, είχα έναν παρακείμενο εντοπισμό.

Επιστρέφοντας από την Αμερική το 1996, πληροφορήθηκα για κάποιον σπουδαίο διευθυντή ενός παράλληλου τμήματος του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, με τίτλο «Νέοι Ορίζοντες». Την ίδια χρονιά, επισκέφτηκα το Φεστιβάλ, και δεν ξεκόλλησα από τις αίθουσες όπου παίζονταν «οι ταινίες του Εϊπίδη». Χαμός! Ουρές, κόσμος στα σκαλάκια, ο ένας πάνω στον άλλον κυριολεκτικά, ατέλειωτες συζητήσεις στα μπαράκια μετά. Ζωή. Άρρηκτα συνδεδεμένη με το σινεμά. Άρρηκτα συνδεδεμένη με το σινεμά ήταν και η μυθιστορηματική ζωή του Δημήτρη Εϊπίδη.

Στο τεύχος 8 του περιοδικού Κινηματογραφιστής που εκδόθηκε τον Μάρτιο του 1999, πήραμε (η συνεργάτρια του περιοδικού Χριστίνα Μούργκα) μια συνέντευξη από τον Εϊπίδη για το νέο του εγχείρημα, το 1ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης – Εικόνες του 21ου Αιώνα. «Το ντοκιμαντέρ έχει μέλλον», είχε πει. «Το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης είναι μια διεθνής ετήσια εκδήλωση, μη διαγωνιστική, όπου ταυτόχρονα διοργανώνεται ένα τμήμα Αγοράς το οποίο θέλω να ελπίζω ότι θα εξασφαλίζει την εμβέλεια και τη συνέπεια αυτής της εκδήλωσης. Δεν αρκεί να προβάλλει κανείς πέντε, δέκα, πενήντα ταινίες, και την επόμενη εβδομάδα να εξαφανιστούν. Πρέπει να φροντίζει ώστε κάποιες από αυτές να αποκτήσουν διανομή». Η πορεία του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ που φέτος θα υλοποιήσει την 23η του διοργάνωση απέδειξε ότι ο Εϊπίδης τα κατάφερε. Το όραμά του έγινε πραγματικότητα.

Είχα την τιμή και τη χαρά να συνεργαστώ πολύ στενά με τον Δημήτρη Εϊπίδη για έντεκα χρόνια – από το 2006 μέχρι το 2016 που παραιτήθηκε. Αρχικά ως συντονίστρια του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ και, από το 2010 και μετά, ως γενική συντονίστρια του Οργανισμού. Δεν ήταν εύκολος τύπος. Την πρώτη κιόλας χρονιά, στο 8ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ, σκοτωθήκαμε. Ήταν Παρασκευή, θυμάμαι. Διαφωνήσαμε. Το Φεστιβάλ πλησίαζε. Του είπα ότι θα συνεχίσω να εργάζομαι ώσπου να ολοκληρωθεί το έργο, και θα επικοινωνούμε όσο το δυνατόν λιγότερο. Συνεχίσαμε να εργαζόμαστε επικοινωνώντας με e-mail το Σαββατοκύριακο, και τη Δευτέρα. Την Τρίτη το πρωί μου τηλεφώνησε. Άκουσα μια σχεδόν παιδική, γαλίφικη, διστακτική φωνή να μου λέει: «να… μονιάσουμε;». Ξέσπασα σε γέλια και του είπα ναι, να μονιάσουμε. Από την αρχή εκείνης της πρώτης χρονιάς, ο Εϊπίδης με ενέπνευσε, μου θύμισε γιατί είχα διαλέξει να σπουδάσω και να ασχληθώ με τον κινηματογράφο. Με καθοδήγησε. Έγινε ο μέντοράς μου. Όπως και πολλών άλλων.

Δεν ήταν μόνο πολύ εργατικός. Ήταν ακούραστος. Μια μέρα είχε δει οκτώ ταινίες στο γραφείο – πολύ σύνηθες. Και το βράδυ μού λέει: «Τι θα κάνουμε τώρα κυρία Ράμμου; Πάμε κανένα σινεμά;» Σε όλη τη διάρκεια της σχέσης μας, που συνεχίστηκε μέχρι το θάνατό του, μιλούσαμε στον πληθυντικό. Τον αγαπούσα και ξέρω ότι κι εκείνος με αγαπούσε. Μετά το τέλος του 8ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ μου ανακοίνωσε: «Είστε οικογένεια για μένα. Η αδερφή μου. Εμείς θα γεράσουμε μαζί». Τι κι αν είχαμε 25 χρόνια διαφορά; Το πνεύμα του Εϊπίδη ήταν πιο νέο, πιο ζωντανό απ’ το δικό μου.

Άνθρωπος βαθιά ευφυής, τολμηρός, πεισματάρης, μοναχικός, ρομαντικός, συγκρουσιακός, γκρινιάρης, αεικίνητος. Περήφανος. Λάτρης της τέχνης και του ωραίου. Ελιτίστας. Με εξαιρετικό χιούμορ. Με εκτόπισμα. Δύσκολος και ταυτόχρονα ερωτεύσιμος. Τον θυμάμαι να ψάχνει τους πάγκους στα παζάρια του Βερολίνου μπας και έχει ξεπέσει κανένα έργο του αγαπημένου του Γιώργου Μπουζιάνη. Στα φεστιβάλ του εξωτερικού έχαιρε τεράστιας εκτίμησης. Για να διανύσεις με τον Εϊπίδη μια απόσταση πέντε λεπτών, σου έπαιρνε μισή ώρα γιατί συνέχεια κάποιος τον σταματούσε για να του δώσει μια ταινία ή να του ζητήσει τη γνώμη του για την επόμενη ταινία του. Στενός φίλος μεγάλων προσωπικοτήτων του σινεμά και της σύγχρονης τέχνης, όπως ο Άντι Γουόρχολ. Όλοι θυμόμαστε το 2013 που ο Τζιμ Τζάρμους τον αποκάλεσε από τη σκηνή του κατάμεστου Ολύμπιου «νονό του ανεξάρτητου κινηματογράφου». Ο Εϊπίδης είχε διαλέξει και είχε παίξει στο Μόντρεαλ την πρώτη μικρού μήκους ταινία του σκηνοθέτη.

Όταν οι καταστάσεις στη δουλειά ήταν επικίνδυνες, με σκληρές προθεσμίες, έλλειψη χρόνου και χρημάτων, είχε το χάρισμα να μας καθησυχάζει, να μας εμπνέει και να μας ντοπάρει σαν ένας καλός προπονητής. Διότι, βεβαίως, ήξερε πολύ καλά τη δουλειά του. Και είχε τεράστιο ταλέντο. Διότι περί ταλέντου πρόκειται. Πώς επέλεγε τις ταινίες; «Κοινή λογική χρειάζεται», μου έλεγε. «Και τι άλλο;». «Ένας χαρακτήρας ερωτεύσιμος». Στην πραγματικότητα, πιστεύω ότι δεν είχε καμία συνταγή. Είχε απλώς τεράστιο ταλέντο που συμπληρωνόταν από εργατικότητα. Κάθε φορά, πριν από κάθε Φεστιβάλ, είχε μεγάλη αγωνία κι έλεγε: «Φέτος δεν έχουμε καλό πρόγραμμα. Αποκλείεται να έχουμε κόσμο. Τι θα κάνουμε;». Κι όταν έπαιρνε στα χέρια του τον φρεσκοτυπωμένο Κατάλογο και τον ξεφύλλιζε, στις πρώτες σελίδες έλεγε: «Τελικά, ίσως δεν είναι και τόσο κακό το πρόγραμμα». Και όταν τέλειωνε το ξεφύλλισμα, έλεγε με σιγουριά: «Καλό πρόγραμμα έχουμε». Κάθε φορά το ίδιο. Κάθε φορά είχε την αγωνία του πρωτάρη. Και όταν ξεκινούσαμε την προετοιμασία του επόμενου Φεστιβάλ, επιζητούσε το καινούργιο, το διαφορετικό. Σε όλα. Από τους σκηνοθέτες και τις ταινίες μέχρι τις φωτογραφίες του Καταλόγου. «Φεστιβάλ κάνουμε, δεν κάνουμε κονσέρβα». Βαριόταν εύκολα. Όταν όλα κυλούσαν ομαλά, δεν άντεχε. Επινοούσε προβλήματα για να είναι σε εγρήγορση. Γινόταν γκρινιάρης και μουρτζούφλης, σχεδόν αφόρητος.

Ο Εϊπίδης αισθανόταν –και ήταν– υπεύθυνος απέναντι στο κοινό του. Αυτός ήταν και ο λόγος της συχνής σύγκρουσής του με τους έλληνες κινηματογραφιστές. «Τι είναι οι ταινίες; Γραμματόσημα; Από όλες τις χώρες θα μαζεύουμε;». Δεν μπορούσε και δεν ήθελε να αντιληφθεί το «θεσμικό πλαίσιο» ενός διεθνούς εθνικού φεστιβάλ, που χρηματοδοτείται από την ελληνική πολιτεία. Όταν του το υπενθύμιζα, αντέτεινε: «Να το ανεξαρτητοποιήσουμε το Φεστιβάλ. Θα βρούμε χορηγούς και θα το κάνουμε μόνοι μας». Το Ντοκιμαντέρ εννοούσε. Και όταν του έλεγα ότι «πρέπει» να πάμε στην τάδε εκδήλωση που βαριόταν θανάσιμα, μου έλεγε γελώντας: «Μα τι είμαι εγώ, κλάουν (η δική του προφορά του clown/κλόουν), να με γυρίζετε από ’δώ κι από ’κεί»;

Η περηφάνια του –που δεν ήταν ψωροπερηφάνια– τον ώθησε να συγκρουστεί με την οικογένειά του και να φύγει στο εξωτερικό για να ακολουθήσει τον δικό του δρόμο. Δεν δίστασε να πλένει πιάτα για να σπουδάσει σινεμά. «Μάζευα από το πάτωμα τους συνδετήρες για να βγει το Φεστιβάλ του Μόντρεαλ». Ο Εϊπίδης ήταν «τσιγκούνης» με τις δαπάνες του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Το ίδιο έκανε με κάθε φεστιβάλ που υπηρέτησε. Δεν δίστασε να συγκρουστεί με όποιον και ό,τι στεκόταν εμπόδιο στο όραμά του.

Ήταν βαθιά πολιτικό –όχι κομματικό– ον. Γι’ αυτό επιβίωσε 24 χρόνια στο Φεστιβάλ, σε διαφορετικούς, πάντα ηγετικούς ρόλους, χωρίς καμιά κυβέρνηση να τον αμφισβητήσει. Όταν από την «πρώτη φορά Αριστερά» κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, επί υπουργίας Πολιτισμού Μπαλτά, ζητήθηκε η παραίτησή του, την έστειλε αμέσως. Ήταν Ιανουάριος. Και δεν δίστασε να τσαλαπατήσει την περηφάνια του και να παραμείνει στο τιμόνι του Οργανισμού προκειμένου να προλάβει να πραγματοποιηθεί απρόσκοπτα το 18ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ.

Με τους διαδόχους του ήταν ικανοποιημένος. Με την Ελίζ Ζαλαντό είχαν εξαιρετική σχέση και συνεργασία, χρόνια πριν εκείνη διοριστεί στο Φεστιβάλ. Για τον Ορέστη Ανδρεαδάκη, έλεγε ότι δεν θα μπορούσε να φανταστεί καλύτερο διάδοχό του.

Ο Δημήτρης Εϊπίδης δεν γέρασε ποτέ. Από σχετικά νεαρή ηλικία ταλανιζόταν από πολλά προβλήματα υγείας. Δεν τους έδινε σημασία. Συμπεριφερόταν σαν να μην υπήρχαν. Ευτύχησε να ζήσει τη ζωή που επιδίωξε. Ευτύχησε να ευτυχεί μέσα από τη «δουλειά» του. Το σινεμά δεν ήταν δουλειά για τον Εϊπίδη. Ήταν ο έρωτάς του. Και του παραδόθηκε ολοκληρωτικά.

Ποιος ήταν

Ο Δημήτρης Εϊπίδης γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε αγγλική λογοτεχνία και αμερικανικό θέατρο στο Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο, καθώς και σκηνοθεσία θεάτρου στην Αμερικανική Ακαδημία Δραματικών Τεχνών στη Νέα Υόρκη. Είναι επίσης απόφοιτος της Σχολής Κινηματογράφου του Λονδίνου.

Το 1971 ίδρυσε το Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Μόντρεαλ με έμφαση στον νέο κινηματογράφο, το οποίο διηύθυνε επί 14 χρόνια. Ώς το 2020 παρέμεινε σύμβουλος και διευθυντής του διεθνούς του προγράμματος. Από το 1988 ώς το 2018 ήταν στέλεχος του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Τορόντο, ως υπεύθυνος διεθνούς προγράμματος. Από το 1992 έως το 2005 διηύθυνε το παράλληλο τμήμα του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, «Νέοι Ορίζοντες».

Το 1999, ίδρυσε το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης – Εικόνες του 21ου Αιώνα, το οποίο διηύθυνε έως το 2016. Από το 1995 έως το 2015, ήταν επίσης διευθυντής προγράμματος του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Ισλανδίας στο Ρέικιαβικ.

Ο Δημήτρης Εϊπίδης έχει διδάξει Ιστορία Κινηματογράφου και Αισθητική στο Πανεπιστήμιο McGill του Μόντρεαλ από το 1968 ώς το 1970 και στο Πανεπιστήμιο Concordia μέχρι το 1971. Έχει υπάρξει μέλος διεθνών κριτικών επιτροπών σε πολλά διεθνή κινηματογραφικά φεστιβάλ, μεταξύ των οποίων του Σαν Σεμπαστιάν, της Κωνσταντινούπολης, της Αβινιόν, της Ιερουσαλήμ, της Μόσχας, της Σεούλ, της Φιλαδέλφειας, του Μπιλμπάο, του Κάρλοβι Βάρι, της Τεργέστης, της Λειψίας, του Άμστερνταμ, της Αγίας Πετρούπολης κ.ά.

Το 1999, του απονεμήθηκε το τιμητικό βραβείο της FIPRESCI (Διεθνής Συνομοσπονδία Κριτικών Κινηματογράφου) για την ποιότητα και την πρωτοτυπία των προγραμμάτων των «Νέων Οριζόντων» του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Τον Απρίλιο του 1993, ο ιρανός υπουργός Πολιτισμού του απένειμε στην Τεχεράνη ένα τιμητικό βραβείο σε αναγνώριση της συμβολής του στην προώθηση του ιρανικού κινηματογράφου διεθνώς. Παρά το βραβείο, όμως, όταν χρειάστηκε, εναντιώθηκε στο ιρανικό κράτος υπερασπιζόμενος την ελευθερία του Τζαφάρ Παναχί, ο οποίος διώχθηκε από το καθεστώς της χώρας του λόγω του έργου του. Από το 2001, ήταν μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Κινηματογράφου.

Τον Μάιο του 2010 διορίστηκε στη θέση του διευθυντή του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, από την οποία παραιτήθηκε το 2016. Πέθανε στις 6 Ιανουαρίου 2021.

Με τα λόγια του Εϊπίδη

Ο Δημήτρης Εϊπίδης μιλούσε συχνά αποφθεγματικά, αλλά και με ουσία. Κάνω μια χαρακτηριστική επιλογή, απ' όσα μας έλεγε:

-Η τέχνη είναι τέχνη. Είναι ελευθερία.

-Δεν υπάρχει τίποτ’ άλλο στη ζωή από το να προωθείς το σινεμά.

-Θα προτιμούσα να έχω μια κινηματογραφική αίθουσα κατά τα 2/3 άδεια, αρκεί το 1/3 να είναι γεμάτο με ευφυΐες.

-Είμαι αθώος. Ανόητος, αλλά αθώος.

-Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι ανόητοι. Ακόμα και για κείνους που δεν γνωρίζω, το διαισθάνομαι. Εκπέμπουν ανοησία.

-Δεν θα φτιάξω το επαγγελματικό μου προφίλ σε βάρος των ταινιών και των σκηνοθετών.

-Είναι πλέον επίσημο: είμαι όσο γέρος είναι και ο Άι-Βασίλης.

-Μου αρέσει να βλέπω νεαρά ζευγάρια. Έχουν κάτι τόσο θετικό που σε κάνει να πιστεύεις ότι είναι ερωτευμένα.

-Έχω πλύνει όλα τα πιάτα του Σαν Φρανσίσκο. Τουλάχιστον δυο φορές.

-«Σε σκεφτόμουν προχτές που έπλενα τα πιάτα», μού είπε ο Άκι Καουρισμάκι.

-Χρειαζόμαστε κάμποσα μπουκάλια κρασί για ν’ απελευθερώσουμε τη φαντασία και την ελευθερία της σκέψης μας.

-Μου αρέσουν τα ψέματα. Χρειαζόμαστε φαντασία. Η πραγματικότητα είναι βαρετή.

-Η επιλογή Προγράμματος είναι θέμα διαίσθησης. Δεν μ’ ενδιαφέρουν οι ιστορίες. Η ιστορία είναι ένα από τα στοιχεία, σχεδόν άχρηστο. Μια ταινία μπορεί να είναι μόνο φως και σκιές, εντελώς αφηρημένη, και, παρ’ όλα αυτά, να επικοινωνεί με το κοινό.

-Παλιά πήγαινα σινεμά στη Νέα Υόρκη και έβαζα βαμβάκι στ’ αυτιά μου. Δεν ήθελα να καταλάβω την ιστορία, ήθελα να νιώσω την ταινία. Χρησιμοποιούσα πολύ βαμβάκι εκείνη την εποχή.

-Μια καλή ταινία την αισθάνεσαι σ’ όλο σου το σώμα, μέχρι τα ακροδάχτυλα.

-Μια ταινία υπάρχει και χωρίς εσένα. Να το θυμάσαι πάντα αυτό.

-Στο μυαλό μου, όλα είναι εφικτά.

-Τι ζωή κι αυτή! Ακόμα περιμένω ένα θαύμα!

-Ξέρεις πώς νιώθεις όταν δεν ανήκεις πουθενά;

-Πρέπει να διατηρούμε από την αγνότητα του πνεύματός μας.

-Θ’ αλλάξουμε τον κόσμο.

-Πεθαίνω από νιότη.

Η στάση του ανθρώπου προς τα ζώα επηρεάζεται περισσότερο από συναίσθημα παρά από λογική. Η θεωρητικοποίηση της συναισθηματικής ροπής διαμορφώνει διάφορες φιλοσοφικές τάσεις που προτείνουν δικαιώματα για τα ζώα. Σε ποιο βαθμό όμως διαθέτουν στέρεη λογική και επιστημονική βάση; Τα ζώα, ως δυνητικοί κάτοχοι δικαιωμάτων, είναι δυνατόν να αναλάβουν ηθικές και νομικές υποχρεώσεις; Πολλοί ηθολόγοι, ανθρωπολόγοι και φιλόσοφοι επισημαίνουν την έλλειψη μέτρου των σχετικών προτάσεων. Η απονομή δικαιωμάτων στα ζώα ωθεί πράγματι την πρόοδο ή υποσκάπτει την ηθική υπόσταση του ανθρώπου, όπως έχει διαμορφωθεί από τον ανθρωποκεντρισμό του Διαφωτισμού; 

Το ζήτημα των σχέσεων του ανθρώπου με τα ζώα έρχεται, με διάφορες μορφές, όλο και περισσότερο στην επικαιρότητα. Τα MME προσφέρουν κάθε είδους εντυπώσεις που καταναλώνει με ικανοποίηση το κοινό, από πληροφορίες για την άγρια ζωή, την εκτροφή ζώων, τη χρήση τους για πειράματα, διασκέδαση ή συντροφιά, μέχρι αποκαλύψεις για την κακομεταχείρισή τους. Οι κλάδοι της ζωολογίας τεκμηριώνουν με αυξανόμενη ακρίβεια τις ικανότητες ορισμένων ζώων να μαθαίνουν, να αισθάνονται συγκινήσεις, να χρησιμοποιούν εργαλεία, να πραγματοποιούν σχεδιασμούς και καινοτομίες, να εμφανίζουν ικανότητες προβολής στο μέλλον κ.λπ., άρα τα όρια ανθρώπου-ζώου γίνονται λιγότερο σαφή. Οι γνώσεις αυτές τροφοδοτούν κοινωνικές ανησυχίες για τις ηθικές ευθύνες του ανθρώπου και το νομικό καθεστώς των ζώων. Ορισμένες ηθικές προσεγγίσεις κρίνουν τις πράξεις προς τα ζώα με όρους δικαίου. Θεωρίες που δίνουν κυρίαρχη θέση στο συναίσθημα αρνούνται να αποδεχθούν τις καθαρά ορθολογικές προσεγγίσεις του ζητήματος.   

Ένα βασικό πρόβλημα είναι να ορισθεί ποια ζώα θα πρέπει, ενδεχομένως, να έχουν δικαιώματα. Η ζωολογία διακρίνει δεκάδες εκατομμύρια διαφορετικά είδη, ενώ η έννοια του ζώου δεν είναι ακριβής στην καθημερινή γλώσσα, π.χ. η φράση «συναντήσαμε πολλά ζώα και πουλιά» δείχνει ότι ταυτίζουμε τα ζώα με τα θηλαστικά.

Μεταχείριση και δικαιώματα

Το καθεστώς και η αντιμετώπιση των ζώων έχουν γίνει ευαίσθητα θέματα, όπου το πάθος υπερτερεί του λόγου, συσκοτίζοντας τα προβλήματα αντί να τα φωτίζει. Είναι γεγονός ότι, σε πολλές περιπτώσεις, οι συνθήκες εκτροφής πουλερικών, χοίρων κ.λπ. είναι απαράδεκτες. Μερικές φορές ασκείται ανώφελη βία κατά τη μεταφορά ή πριν από τη σφαγή τους. Η περιφρονητική μεταχείριση των εκτρεφόμενων ζώων δεν είναι άσχετη με το γεγονός ότι θεωρούνται αναλώσιμα αντικείμενα που πρέπει να αποδίδουν το μέγιστο κέρδος. Βία ασκείται επίσης εναντίον αδέσποτων ζώων. Η σοβαρή κακομεταχείριση των ζώων ενισχύει απόψεις που ζητούν να καταργηθούν η κτηνοτροφία, η χρήση πειραματόζωων ή η εκμετάλλευση ζώων για ψυχαγωγία.

Η οργάνωση Farm Animal Welfare Council πρόβαλε το 1993 πέντε βασικές προϋποθέσεις ευεξίας των ζώων: απουσία πείνας, δίψας και κακής διατροφής, ύπαρξη κατάλληλου καταφυγίου, απουσία ασθένειας και τραυμάτων, απουσία φόβου ή αγωνίας και δυνατότητα έκφρασης συμπεριφορών του είδους τους. Προφανώς, αυτά αφορούν κυρίως οικιακά και εκτρεφόμενα ζώα. Η ευεξία των ζώων συντροφιάς μερικές φορές εξανθρωπίζεται σε ακραίο βαθμό, με σχετικά κομμωτήρια, ξενοδοχεία, νεκροταφεία και επισκέψεις σε ψυχολόγους.

Από νομική άποψη, τα ζώα είναι αντικείμενα, αλλά με ειδικά καθεστώτα. Διεθνείς συμβάσεις προστατεύουν τα άγρια ζώα, ως στοιχεία βιοποικιλότητας. Η ΕΕ έχει επιβάλει κανόνες για την αποφυγή ωμοτήτων έναντι των ζώων. Μερικές χώρες έχουν καθιερώσει ειδική συνταγματική προστασία για τα ζώα ως άτομα. Οι επιστημονικές ανακαλύψεις ότι ορισμένα ζώα έχουν αυτοσυνειδησία, πεποιθήσεις και επιθυμίες, οδήγησαν φιλοζωικούς κύκλους να προτείνουν να γίνουν τα ζώα νομικά πρόσωπα, όπως οι άνθρωποι ή οι εταιρείες, να τους αποδοθούν ηθικά δικαιώματα ή, τουλάχιστον, να αναγνωρίζονται ως «πρόσωπα μη ανθρώπινα», επομένως να μη θανατώνονται, να μη βασανίζονται και να μη στερούνται την ελευθερία τους.  

Η «Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων των Ζώων» υιοθετήθηκε από διεθνείς οργανώσεις στο πλαίσιο συνάντησης στο Λονδίνο το 1977 και υπογράφηκε στο Παρίσι το 1978. Αναφέρει μεταξύ άλλων: Όλα τα ζώα γεννιούνται με ίσα δικαιώματα. Ο άνθρωπος ανήκει στο ζωικό βασίλειο και δεν μπορεί να εξοντώνει ή να εκμεταλλεύεται τα άλλα ζωικά είδη. Κάθε ζώο δικαιούται φροντίδα, προσοχή και προστασία από τον άνθρωπο. Κανένα ζώο δεν πρέπει να υποβάλλεται σε κακομεταχείριση ή σε απάνθρωπη συμπεριφορά. Τα ζώα που εκτρέφονται για ανθρώπινη διατροφή πρέπει να στεγάζονται, να τρέφονται, να μετακινούνται ή να θανατώνονται χωρίς πρόκληση πόνου και αγωνίας. Απαγορεύεται η εκμετάλλευση των ζώων για διασκέδαση των ανθρώπων. Σκηνές βίας με θύματα ζώα στην τηλεόραση ή στον κινηματογράφο να απαγορεύονται, να επιτρέπονται μόνο σκηνές ενημερωτικές για τα δικαιώματα των ζώων.

Δεν εξηγείται στη Διακήρυξη ποια ακριβώς θεωρούνται «ζώα», γιατί αποκλείονται τα φυτά ή πώς απαγορεύεται η εκμετάλλευση των ζώων αφού επιτρέπεται η διατροφή με κρέας.

Βιοκεντρισμός και χορτοφαγία

Μια βαθύτερη βιοκεντρική στάση, εμφανιζόμενη ως προέκταση της κοινωνικής ισότητας, αναγνωρίζει την προσδοκία ευτυχίας για όλες τις μη ανθρώπινες μορφές ζωής. Δέχεται ότι κάποια αγαθά δεν έχουν σχέση με ανθρώπινη ύπαρξη, υπήρχαν πριν από την εμφάνιση του ανθρώπου και θα επιβιώσουν μετά απ’ αυτόν. Επομένως, ο ζωντανός κόσμος έχει τη δική του εγγενή αξία. Η διατροφική και η ιατρική βιομηχανία αναπτύχθηκαν για να υπηρετήσουν τον άνθρωπο εις βάρος των άλλων ειδών.

Πολλές φιλοζωικές οργανώσεις απορρίπτουν απόλυτα το κυνήγι, που κρίνεται απαράδεκτη πράξη, ακόμα και αν διεξάγεται με επιστημονικούς κανόνες. Μικρότερη είναι η αντίθεση στο ψάρεμα. Στην εποχή μας γίνονται της μόδας κινήματα που καταδικάζουν την κρεατοφαγία, επειδή τα εκτρεφόμενα ζώα υποφέρουν. Έτσι, φιλοσοφικές θέσεις για τα δικαιώματα των ζώων καταλήγουν στη διατροφή χωρίς κρέας (vegetarian). Η αυστηρή χορτοφαγική διατροφή (vegan) υπερακοντίζει, προβάλλοντας τρόπους ζωής που αποκλείουν κάθε μορφή εκμετάλλευσης ζώων για φαγητό, ρουχισμό ή άλλο σκοπό. Αποκλείεται οποιοδήποτε προϊόν παράγεται από ζώα, όπως μέλι, αυγά ή δέρματα. Δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι η τάση είναι ανοδική. Στις ΗΠΑ δήλωναν αυστηρά χορτοφάγοι το 1% του πληθυσμού το 2014 και το 6% το 2017. Οι διαδικτυακές αναζητήσεις του όρου «vegan» έχουν επταπλασιασθεί μέσα σε λίγα χρόνια.

Η χορτοφαγική επιλογή γίνεται για λόγους ιδεολογικούς, υγείας ή περιβαλλοντικούς. Η αποφυγή κατανάλωσης κρέατος πιθανόν ωφελεί την ανθρώπινη υγεία, μειώνοντας τους κινδύνους από χοληστερόλη, αρτηριακή πίεση, διαβήτη, ίσως και από κάποιους τύπους καρκίνου. Ωστόσο, η αποκλειστικά χορτοφαγική διατροφή ίσως προκαλεί μικρές ή και σοβαρές βλάβες στην υγεία, οι οποίες συχνά περνούν απαρατήρητες. Στο ζωικό βασίλειο, η ζωή επιβιώνει τρεφόμενη από τη ζωή. Οι άνθρωποι έτρωγαν άλλα ζώα πριν από την εμφάνιση του Homo sapiens, το σώμα τους εξελίχθηκε έτσι ώστε να χρειάζεται ζωική και φυτική τροφή. Ως προς το περιβάλλον, σημαντική ρύπανση προκαλεί η εντατική κτηνοτροφία, όπως και η εντατική γεωργία. Πάντως, αν οι άνθρωποι κατανάλωναν λιγότερο κρέας και περισσότερα φυτικά προϊόντα που σήμερα χρησιμοποιούνται για την εκτροφή των ζώων, η υπάρχουσα φυτική παραγωγή θα μπορούσε να διαθρέψει περισσότερους ανθρώπους.

Κατά κανόνα, η αυστηρή χορτοφαγία συνδέεται με πεποιθήσεις ισχυρότερες από τον υγιεινό τρόπο ζωής. Ξεκινά από μια διάθεση συμπάθειας και φθάνει σε επιθυμία για έναν τρόπο ζωής απ’ όπου θα απουσιάζει κάθε μορφής εκμετάλλευση.

Μια οικοκεντρική ελευθεριακή σκέψη αναγνωρίζει μη ανθρωπογενή αξία και δικαιώματα όχι μόνο στα όντα που αισθάνονται, αλλά σε όλα τα όντα, όπως φυτά, μικρόβια και ιοί, ακόμα και βράχια, ποτάμια ή μορφές της Γης. Ο άνθρωπος, εκμεταλλευόμενος μη ανθρώπινες μορφές, αρνείται την ηθική θεώρηση της εγγενούς αξίας τους. Ούτε οι μηχανές ενός εργοστασίου πρέπει να ταλαιπωρούνται υπέρμετρα.

Ανθρωποκεντρισμός και Διαφωτισμός

Ο ανθρωποκεντρισμός βλέπει το ανθρώπινο είδος ως το σημαντικότερο συστατικό του κόσμου. Η επιχειρηματολογία ξεκινά από τον Αριστοτέλη και συνεχίζει με τον Καρτέσιο και τον Καντ, που προσεγγίζουν τα ζώα μέσα από την ωφελιμότητα για τον άνθρωπο. Η σκέψη του Διαφωτισμού αναπτύσσει μια αντίληψη για την ανθρώπινη πρόοδο που περιλαμβάνει την εκμετάλλευση φυσικών πόρων, άρα και των ζώων, αλλά παράλληλα μια ανθρωποκεντρική ευαισθησία για την καλή μεταχείρισή τους.

Ο ανθρωποκεντρισμός είναι συμβατός με τον γενικότερο ειδισμό (speciesism),  το φυσικό φαινόμενο όπου όλα τα βιολογικά είδη μεταχειρίζονται διαφορετικά τα άτομα ενός άλλου είδους. Μερικοί τον παρομοιάζουν με τον ρατσισμό και τον σεξισμό. Ο ρατσιστής είναι προκατειλημμένος υπέρ των μελών της φυλής του, ο σεξιστής υπέρ των μελών του φύλου του, ο ειδιστής υπέρ του είδους. Ωστόσο, οι διαφορές μεταξύ φυλών ή φύλων είναι αμελητέες, ενώ είναι σημαντικές μεταξύ ειδών, ειδικότερα μεταξύ ανθρώπων και ζώων. Οι περισσότεροι άνθρωποι θα εμπόδιζαν κάποιον που επιχειρεί να απαγάγει ένα παιδί, αλλά όχι το γεράκι που αρπάζει ένα ποντίκι. Η νεωτερική ηθική είναι ανθρώπινη κατασκευή, έχει νόημα μόνο εντός των ανθρώπινων σχέσεων.

Κάποιοι προτείνουν ως κριτήριο για το δικαίωμα ευεξίας των ζώων την ικανότητα του αισθάνεσθαι (sentience) πόνο ή ευχαρίστηση. Όμως, οι ακτιβιστές χορτοφάγοι αποδέχονται να φάνε φυτά, αν και αυτά εμφανίζουν αποκρίσεις σε ερεθίσματα. Τί έχει ένα ζώο παραπάνω από ένα φυτό; Πόσο περισσότερο αισθάνεται ένα μύδι από ένα καρότο; Πολλά ζώα, όπως σπόγγοι, μέδουσες, αστερίες δεν διαθέτουν νευρικό σύστημα ή έχουν τόσο στοιχειώδες που δεν αισθάνονται σχεδόν τίποτα. Αναμφισβήτητα, υπάρχει κλιμάκωση της ικανότητας του αισθάνεσθαι, κάποια όντα είναι πιο ευαίσθητα από άλλα, ωστόσο η έννοια δεν ορίζεται σαφώς ούτε από τη φιλοσοφία ούτε από τη νευροεπιστήμη. Αν δεχτούμε την ικανότητα του αισθάνεσθαι ως κριτήριο για την ηθική αξία των όντων, τότε όσα έχουν μεγαλύτερη ευαισθησία, όπως οι άνθρωποι, αξίζουν περισσότερο. Ο  ειδισμός είναι λογικά αναπόφευκτος.

Η καλή μεταχείριση των ζώων απέχει από τις θέσεις περί δικαιωμάτων. Αν τα ζώα είχαν δικαιώματα, τότε έπρεπε να είχαν και καθήκοντα, που αναπόφευκτα θα παραβίαζαν. Κανένας σκύλος δεν θα σταματούσε το ενοχλητικό γαύγισμά του τις ώρες κοινής ησυχίας. Η πολιτισμένη κοινωνία, με βάση την ανθρώπινη και όχι τη ζωική αξιοπρέπεια, αντιτίθεται στην ωμότητα προς τα ζώα ή στην ταλαιπωρία των φυτών, όχι επειδή κατέχουν δικαιώματα αλλά επειδή ο άνθρωπος, ως ανώτερο ον, έχει ευθύνη για τον κόσμο. Τα ζώα συχνά υποφέρουν και πονούν μέσα στη φύση. Η υπεροχή του ανθρώπινου είδους προέρχεται από διαδικασίες εξέλιξης εκατομμυρίων ετών. Η δίκαιη σχέση του ανθρώπου με τα ζώα και τα φυτά βασίζεται σε ανθρώπινους κανόνες, που καθορίζουν τη δυνατότητα να τα εκτρέφει και να τα χρησιμοποιεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, για λόγους που σχετίζονται με την υγεία, το περιβάλλον και την οικονομία. Προφανώς, η μεταχείρισή τους διαφέρει, ο σκύλος, το ποντίκι και η μύγα δεν αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο. Ειδική σημασία δίνεται σε ζώα υψηλής νοημοσύνης, όπως οι πίθηκοι ή τα δελφίνια.

Η ιδεαλιστική θέση των ακτιβιστών που εξομοιώνουν τα δικαιώματα ανθρώπων και ζώων λογικά εγκυμονεί ακόμα και έγκλημα. Εφόσον ένας άνθρωπος έχει την ίδια αξία με ένα ζώο, τότε αξίζει να καταστραφούν λίγες ανθρώπινες ζωές προκειμένου να σωθούν πολλά ζώα, όπως, αντίστοιχα, αξίζει η εξόντωση ενός δολοφόνου, αν έτσι σωθούν τα θύματά του.

Όταν ένας σκύλος έχει τσιμπούρια, είναι ηθικά ορθό να τα σκοτώσουμε, δηλαδή να θυσιάσουμε κάποια ζώα για την άνεση ενός άλλου; Σύμφωνα με τις θέσεις περί δικαιωμάτων των ζώων, μόνη ηθικά ορθή πράξη είναι να αφήσουμε τα τσιμπούρια πάνω στον σκύλο. Εφόσον παρέμβουμε, έχουμε κρίνει ότι ο σκύλος είναι ανώτερος από το τσιμπούρι, δηλαδή αποδεχόμαστε τον ειδισμό.

Ο αντι-ειδισμός (anti-speciesism) και η αυστηρή χορτοφαγία (veganism) εμφανίζονται ενίοτε ως προγράμματα για την κοινωνία. Πολιτικά κόμματα οικοδομούνται ιδεολογικοποιώντας τα ζητήματα απερίσκεπτα. Η απομάκρυνση από τη λογική και η αποδοχή μιας μη ανθρώπινης ηθικής ενισχύουν ορισμένες τάσεις της μόδας, που αντιβαίνουν στην ουσία του Διαφωτισμού και υπονομεύουν τη νεωτερική πορεία. Η ανθρωπότητα αυτοκαθορίζεται εφόσον οι άνθρωποι και μόνον αυτοί έχουν ίσα δικαιώματα.

Για να μάθετε περισσότερα:

Jean-Baptiste Jeangène Vilmer (2008). Éthique animale, ed. PUF

Τεύχος με 3 άρθρα (2018). La Recherche, 537-538, σ. 112-118

https://en.wikipedia.org/wiki/Animal_Rights_Without_Liberation

https://link.springer.com/article/10.1007/s10806-018-9711-1

https://speakingofresearch.com/2014/03/20/speciesism-is-unavoidable/