– Ποιες είναι και ποιες πρέπει νάναι οι φιλολογικές και καλλιτεχνικές τάσεις μας και κατευθύνσεις ανάμεσα στα γύρω γεγονότα;
– Ο διανοητικός άνθρωπος, και μάλιστα ο ποιητής εξαιρετικά, δύο πράγματα έχει να κάνη μέσα στην εποχή που περνούμε. Οι σημερινοί καιροί είναι επικοί. Πιστεύει κανείς πως κάπου θα καταλήξη η κίνηση των γεγονότων, πως πάει προς κάπου κι όμως η πάλη ξαναρχίζει! Μας ήρθαν τα γεγονότα με το σορό... Μας ανεστάτωσαν. Μας έκαμαν να βλέπωμε γύρω μας κάτι σαν εκείνο που λέει ο γνωστός στίχος του Βιζυηνού: «Μετεβλήθη εντός μου ο ρυθμός του κόσμου!» Και στο διανοητικό κόσμο λοιπόν μας έδωσαν μεταβολές ο πόλεμος και η μεταπολεμική εποχή. Και μέσα σ’ αυτή την πάλη ο διανοητικός άνθρωπος αισθάνεται πως έχει την υποχρέωση δύο πράγματα να κάνη: Από το ένα μέρος αισθάνεται την επιθυμία και την ανάγκη να παρακολουθήση τις Ιδέες που γεννούνται και κινούνται γύρω του. Και από το άλλο μέρος όμως αισθάνεται την ανάγκη να σταθή με ένα είδος παθητικής αντιδράσεως και να τελειώσει το έργο του. Είνε χρέος του και αυτό.
Σ’ ερώτησή μας ποια θεωρεί την κύρια ιδεολογία του έργου του, ο κ. Παλαμάς μας είπε:
– Ναι. Σας είπα πριν για το «Τραγούδι του Καραϊσκάκη». Λοιπόν ο Καραϊσκάκης. Η Πατρίδα. Η Φυλή. Και προ και μετά τον πόλεμον πολλές νέες ιδέες εφάνηκαν και εκινήθηκαν. Ανάμεσα σ’ αυτές και η Σοσιαλιστική. Όχι πια η ιδέα της Πατρίδας, μα η ιδέα μιας ευτυχισμένης Ανθρωπότητας. Στη Ρωσσία η ιδέα επροχώρησε πιο πολύ. Ο Κομμουνισμός. Μα και εδώ η ιδέα αυτή είχε την επίδρασή της. Και βέβαια κ’ εδώ αν βγη ποίηση από την ιδέα αυτή «καλώς να βγη». Μα η αντίληψη των καινούργιων ιδεών ίσως δεν είνε τόσο κοντά σ’ εμέ. Σ’ εμέ το μεγάλο Ιδανικό είνε άλλο. Είνε η «Μεγάλη Ιδέα».
– Δηλαδή η πατριωτική ιδέα;
– Ναι. Καθ’ αυτό η Μεγάλη Ιδέα. Ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς. Εκπληρώνει ίσως τον προορισμό της η πατριδολατρεία στην Ποίηση και πλατύτερα. Υπάρχουν, καθώς ξέρετε, στην ποίηση οι «μεγάλοι κοινοί τόποι» που απάνω σ' αυτούς δημιουργεί η Ποίηση: η Ζωή, ο Έρωτας, ο Θάνατος... Έτσι κ’ η Πατρίδα.
Δεν αφίνωμε την ιδέα της Πατρίδας. Και όμως και η ιδέα αυτή μπορεί ν’ αδελφωθή με άλλες. Η συνδιαλλαγή των ιδεών της Πατρίδας με την ιδέα της Όλης Ανθρωπότητας σε πολλά σημεία του έργου μου παρουσιάζεται. Μα και γενικά θάχετε παρατηρήση στο έργο μου συνδιαλλαγές και αγκαλιάσματα ιδεών διαφορετικών.
Ναι, η Πατρίδα μ’ εμπνέει εξαιρετικά – ετόνισεν ο ποιητής. Μα γιατί κάθε τι το Πατριωτικό εκατάντησε να εμφανίζεται σαν κάτι τι κακό και άσχημο; Από την κακή εμφάνισή του. Γιατί το έπιασαν στα χέρια τους μέτριοι τεχνίτες...
Κάθε τι πατριδολατρικό παίρνει μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία στο στίχο μου.
Επειδή είμαι τόσο πατριδολάτρης –συνεχίζει ο κ. Παλαμάς–, όλες οι κρίσιμες στιγμές του Έθνους μας έχουν αποτυπωθή στους στίχους μου. Από τα ευχάριστα γεγονότα της βασιλείας του Γεωργίου Α', από τις συγκινήσεις που γεννούσαν ακόμα και τα ταξείδια του όταν επήγαινε ζητιανεύοντας στην Ευρώπη, για την τότε ταπεινή Ελλάδα, από κείνα τα γεγονότα ακόμα αρχίζει να παίρνη κάτι ο στίχος μου... Μα το σημείο το πιο ξεχωριστό είνε «Στη χώρα που αρματώθηκε» (που εδημοσιεύθηκε στην «Πολιτεία και Μοναξιά»). Τα ποιήματα αυτά, γραμμένα σε σφιχτοδεμένες τερτσίνες (σσ. στροφή από τρεις στίχους), δείχνουν καθαρά τα αισθήματα που εκτιμούσαν το Έθνος τη στιγμή που άρχιζε ο πόλεμος 1912-1913. Σ’ αυτά φαίνεται μια Πίστη, με την οποία ακλόνητα αντίκρυζε το Έθνος τότε τον πόλεμο. Επίστευε σε μια επιτυχία που ερχότανε...
Μέσα στο έργο μου φαίνεται και η ιδέα της Βαλκανικής Ομοσπονδίας, που θα ήταν ευεργετική και για το Έθνος μας.
Από τ’ αποκαλυπτήρια του ανδριάντος του Καποδίστρια αρχίζω ν’ αγγίζω τα πολιτικά θέματα και πρόσωπα. Ο Καποδίστριας, ο Τρικούπης, ο Βενιζέλος: οι τρεις Έλληνες πολιτικοί, που φάνηκαν σε τρεις εντελώς διάφορες εθνικές στιγμές, περνούν στην ποίησή μου. Κι’ αληθινά μια προσωπολατρεία υπάρχει άφθονη στο στίχο μου...
– Η προσωπολατρεία που περνά μέσα στην ποίησή σας, κύριε Παλαμά, δεν είνε σημείο ιδιαίτερα Ελληνικό;
– Μπορεί να το πη κανείς αυτό, γιατί βέβαια είνε ο Πίνδαρος. Κάτι το Πινδαρικό, τηρουμένων των αναλογιών. Μα και ο Όμηρος έχει το προσωπολατρικό. Ωστόσο ο άνθρωπος που ζη σήμερα, στο νεώτερο κόσμο των ιδεών, μόνον αφιλοσόφητα θάλεγε πως εμείς είμαστε σαν τους αρχαίους, πως μοιάζουμε σ’ αυτούς αποκλειστικά, ή πως πρέπει να μοιάζουμε μόνον σ’ αυτούς. Εμείς οι νεώτεροι είμαστε πιο πολυποίκιλοι. Ακολουθούμε όχι μόνον την αρχαία, μα και τη νέα παράδοση. […] Εδιάβαζα τελευταία, νομίζω στο «Νουμά», κάποιο άρθρο για την τέχνη κ’ είδα εκεί ν’ αναφέρεται ότι ο Ερμής του Πραξιτέλους είνε καλλίτερος από τα έργα του Ροντέν. Όχι, δεν είνε αυτό. Τι θα πη «καλλίτερο»; Άλλο είνε το ένα, άλλο είνε το άλλο. Έχουμε τρεις σταθμούς στη γλυπτική: Πραξιτέλης - Μιχαήλ Άγγελος - Ροντέν. Όλοι μεγάλοι. Ο ένας συμπληρώνει τον άλλον. Έτσι και οι νεώτεροι έχουν κάτι που δεν το έχουν οι αρχαίοι. Αυτό το λέει και ο Ρενάν στην «Προσευχή του επάνω στην Ακρόπολη», όπου έχει τη φράση: «Υπάρχουν ομορφιές που δεν τις ωνειρεύτηκες, ω Θεά».
