Γιάννης Μπουτάρης (σε συνεργασία με τη Μαρία Μαυρικάκη), Εξήντα χρόνια τρύγος, Πατάκη, Αθήνα 2020, 368 σελ.

Διαβάζοντας το βιβλίο Εξήντα Χρόνια Τρύγος… του Γιάννη Μπουτάρη επανέρχεται στο νου μου ένας διάσημος στίχος του εμβληματικότερου ποιητή της Αμερικής του 19ου αιώνα, του Ουώλτ Ουίτμαν: «Είμαι μεγάλος, εμπεριέχω πολλαπλότητες» (“I am large, I contain multitudes”). Ο αεικίνητος κυρ Γιάννης, όπως προτιμάει ο ίδιος να τον αποκαλούν, καταθέτει μία εκ βαθέων αφήγηση των σημαντικότερων γεγονότων της ζωής του. Ο επιχειρηματίας οινοποιός λαμβάνει ως αφορμή την πορεία του στην οινική ιστορία της νεότερης Ελλάδας και θυμάται τις σημαντικές θητείες του στα κοινά, τα προσωπικά γεγονότα της ζωής του, τις επιτυχίες, τα λάθη, τις δυσκολίες. Το αποτέλεσμα δεν είναι τίποτα λιγότερο από ένα μεστό και πλουσιοπάροχο κείμενο που μαγνητίζει τον αναγνώστη.

Emmanuel Carrère, Yoga, P.O.L., 2020, 400 σελ.

Ο Emmanuel Carrère, γνωστή προσωπικότητα της γαλλικής πνευματικής ζωής, με αυτό το βιβλίο θέλησε να περιγράψει ένα διάστημα από τη ζωή του κατά το οποίο συνέβησαν χονδρικά τα εξής: συμμετείχε σε ένα σεμινάριο vipassana, ήτοι αυστηρού διαλογισμού κατά τον οποίο δεν επιτρέπεται η συνομιλία με τους υπόλοιπους συμμετέχοντες ούτε η χρήση τηλεφώνων ή υπολογιστών και γενικά η επαφή με τον έξω κόσμο κατά το δεκαήμερο που διαρκεί η διαδικασία.

William W. Li, Η διατροφή ως ασπίδα υγείας,  μετάφραση από τα αγγλικά: Φωτεινή Χρηστίδη, Χρονικό, Αθήνα 2020, 459 σελ.

Ο ρόλος της διατροφής στην υγεία είναι το κεντρικό θέμα του βιβλίου του γιατρού Γουίλλιαμ Λι. Κεντρικό μεν θέμα, αλλά δεν προβάλλεται ως πανάκεια. Από την αρχή της ανάπτυξης του θέματός του δηλώνει πως «δεν υπάρχει “μαγικό ραβδάκι” για οποιαδήποτε ασθένεια ή για μια γενική υγεία και μακροζωία. Κανένας μοναδικός παράγοντας στη ζωή μας δεν πρόκειται να αποτρέψει την ασθένεια».

Νίκολας Α. Χρηστάκης, Το βέλος του Απόλλωνα. Οι βαθιές και μακροχρόνιες επιπτώσεις της πρόσφατης πανδημίας στον τρόπο που ζούμε, μετάφραση από τα αγγλικά: Γιώργος Προεστός, Κάκτος, Αθήνα 2020, 368 σελ.

 Συχνά, μετά το ξέσπασμα της πανδημίας, οι κοινωνικές επιστήμες δεν στάθηκαν στο ύψος της αποστολής τους. Οι αναλύσεις για τις υποτιθέμενες αλλαγές που αυτή θα επιφέρει στην καθημερινότητά μας, προάγγελος μιας γενικευμένης τάσης προς τον αυταρχισμό, είτε το στερεότυπο περί ενός Μεγάλου Αδελφού που θα μας ελέγχει τροφοδότησαν ένα νέο ρεύμα θεωριών συνωμοσίας και απείθειας στα υγειονομικά μέτρα των κρατών. Τι αλλαγές, όμως, επιφέρει πραγματικά η πανδημία; Ο ελληνοαμερικανός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Yale, Νίκολας Χρηστάκης, επικαλείται τις πραγματικές συνέπειες του κορωνοϊού και, χρησιμοποιώντας τα στοιχεία που διατίθενται, τις περιγράφει – θέτοντας ταυτόχρονα τους κανόνες της δεοντολογικής υποχρέωσης των κοινωνικών επιστημών απέναντι στην πραγματικότητα. [TBJ]

Σχεδόν όλοι όσοι ασχολούνται με τις κοινωνικές επιστήμες βλέπουν την περίοδο της πανδημίας ως μια αναπάντεχα τραγική αλλά ταυτόχρονα σημαντική ευκαιρία να καταλάβουν καλύτερα αυτό που κατά βάση τους απασχολεί: τη σχέση κοινωνίας-ατόμου, τις σταθερές και τις μεταβλητές που διέπουν τη δημόσια και την ιδιωτική ζωή. Με το ξέσπασμα της πανδημίας, πολλοί διανοούμενοι και κοινωνικοί επιστήμονες έσπευσαν να καταθέσουν τις απόψεις τους κυρίως για το τι συνέπειες θα έχει αυτή στον σύγχρονο κόσμο. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα διατυπώθηκαν πολύ δυσοίωνες προφητείες που, με λίγα λόγια, περιέγραφαν το έκτακτο γεγονός και τις αλλαγές που επιφέρει στην καθημερινότητά μας ως προάγγελο μιας γενικευμένης τάσης προς τον αυταρχισμό, που είτε είναι ενδημικός στον καπιταλισμό και τη «βιοεξουσία» είτε τώρα βρίσκει μια νέα μορφή του. Ο Μεγάλος Αδελφός ή η κινεζοποίηση της Δύσης έγιναν πιο απειλητικές προβολές από τον ίδιο τον κορωνοϊό και τον μαζικό θάνατο που επανέφερε σε μια εποχή που τον είχε ξεχάσει. Μεταξύ των άλλων, αυτό συνέβη επειδή οι κοινωνικές επιστήμες αγνοούν τα προβλήματα που έχουν να κάνουν με τη φύση και τη βιολογία της ανθρώπινης ζωής, μέσα στον σκληρό κοινωνιολογισμό που συνήθως τις χαρακτηρίζει, οπότε δεν είχαν καν τη δυνατότητα να περιγράψουν σωστά αυτό που συμβαίνει τώρα.

Έτσι, την ώρα που η ιατρική και η βιολογία δίνουν ένα μεγάλο αγώνα για την επιβίωση της ανθρωπότητας, οι κοινωνικές επιστήμες στέκουν είτε αμήχανες αναμένοντας τις εξελίξεις είτε προτρέχουν να ερμηνεύσουν το αβέβαιο παρόν και μέλλον, συνήθως με τα ερμηνευτικά (συχνά και ιδεολογικά) γυαλιά του παρελθόντος. Το γεγονός ότι δεν μπορεί να συγκροτηθεί ένα σαφές επεξηγηματικό αφήγημα του πώς και γιατί προκύπτει πανδημία εν έτει 2020 και ποιες είναι οι βασικές επιδράσεις της στον ατομικό και στον κοινωνικό μας βίο αφήνει ελεύθερο πεδίο για ανάπτυξη θεωριών συνωμοσίας, αριστερών και δεξιών αποχρώσεων, που μετατοπίζουν το πρόβλημα σε ένα φανταστικό, μεταφυσικό ή απλά παρελθοντικό πλαίσιο ερμηνειών.

Ένα διεπιστημονικό αφήγημα

Ένα από τα πρώτα βιβλία στη διεθνή βιβλιογραφία που εκδίδονται με σκοπό να καλύψουν αυτό το κενό είναι Το βέλος του Απόλλωνα του Νίκολας Χριστάκη, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Yale, που εκδίδεται και στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της δεύτερης φάσης της πανδημίας, στην οποία και η ελληνική κοινωνία γνωρίζει καθημερινά εκατοντάδες θύματα, βγαίνοντας από το καθεστώς της «ασφάλειας» που είχε δημιουργήσει η έγκαιρη κινητοποίηση πολιτείας και πολιτών στην πρώτη φάση, την περασμένη άνοιξη. Κατ’ αυτή την έννοια, το βιβλίο του Χρηστάκη έρχεται σαν αναγνωστικό «φάρμακο» σε μια περίοδο που η πανδημία δείχνει τα πολύ σκληρά της δόντια παντού και όλοι μπαίνουμε σε μια ιδιόμορφα πένθιμη εξοικείωση μαζί της.

Το πολύ σημαντικό στοιχείο του βιβλίου οφείλεται στην πολυπρισματική ταυτότητα του ίδιου του συγγραφέα. Είναι η διεπιστημονικότητα του αφηγήματος που το κάνει πλούσιο όχι μόνο σε στοιχεία αλλά και σε τρόπους προσέγγισης και κατανόησης.  Ο συνδυασμός ιατρικών, ιστορικών και κοινωνιολογικών γνώσεων και πληροφοριών, η σχολαστική παράθεση μεμονωμένων περιπτώσεων αλλά και μεγάλων δεδομένων αποτελούν τον καμβά πάνω στον οποίο ο Χρηστάκης επιχειρεί να κάνει κατανοητή μια εκ των πραγμάτων πολύ σύνθετη και ρευστή κατάσταση. Το μέχρι τώρα έργο του, άλλωστε, συνδυάζοντας αυτά τα δύο πρίσματα (ιατρικό και ιστορικοκοινωνιολογικό)  έχει ήδη συμβάλει πολύ στο να καταλάβουμε πόσο μεγάλη σημασία έχουν οι κοινωνικές σχέσεις και οι δυνατότητες «συνδεσιμότητας» που έχουμε με τους συνανθρώπους μας όχι μόνο για ζητήματα που αφορούν τη σύγχρονη δημόσια και ιδιωτική σφαίρα αλλά και τον ίδιο τον βιολογικό μας οργανισμό, την ατομική και δημόσια υγεία μας. Κατ’ αυτή την έννοια, ήταν αναμενόμενο ότι ο Χρηστάκης, αργά ή γρήγορα, θα μας έδινε μια ενδιαφέρουσα κάτοψη της, πανδημικής πια, παγκόσμιας κοινωνίας με τα εννοιολογικά και μεθοδολογικά εργαλεία που ήδη έχει αναπτύξει.

Η παραγνώριση της βιολογίας

Το βιβλίο αυτό ουσιαστικά γράφεται λίγους μήνες μετά το ξέσπασμα της πανδημίας και η ίδια η δομή του εκπέμπει όχι τόσο επιστημονική σχολαστικότητα/αντικειμενικότητα αλλά πρόθεση επιστημονικής παρέμβασης. Κι αυτό το κάνει πολλαπλά χρήσιμο. Το ύφος του είναι ταυτόχρονα α) δημοσιογραφικό, ειδικά εκεί όπου καταγράφει μεθοδικά τα γεγονότα του ξεσπάσματος της πανδημίας στην Κίνα και ΗΠΑ,  β) μακροσκοπικό, στο βαθμό που μας περιγράφει τις πανδημίες ως ένα διαχρονικό φαινόμενο της ανθρώπινης ιστορίας των τελευταίων 3.000 χρόνων και γ) μικροσκοπικό, στα σημεία που διεισδύει σε μεμονωμένες ενδεικτικές περιπτώσεις της σημερινής πανδημίας και σε σύγχρονα δεδομένα για να κατανοήσουμε την πολυπλοκότητά της, είτε στα βιολογικά είτε στα κοινωνικά της χαρακτηριστικά.

Το κάπως δοκιμιακό  ύφος του Χρηστάκη σε όρους επιστημονικής πειθαρχίας καθιστά κάπως δύσκολη την ανάδειξη του κεντρικού του επιχειρήματος. Κάθε αναγνώστης μπορεί να μεπι στο βιβλίο για διαφορετικούς λόγους – και ήδη η πληθώρα στοιχείων και επεξηγήσεων που παρατίθενται είναι δελεαστική. Από την πλευρά, όμως, των κοινωνικών επιστημών και των πολιτικών διαστάσεων του θέματος, ένα ζήτημα εγείρεται με πολύ ενδιαφέροντα, αν και όχι κεντρικό, τρόπο. Ο Χρηστάκης, αν και έχοντας πάντοτε στο επεξηγηματικό του οπλοστάσιο την κομβικότητα των κοινωνικών σχέσεων, φαίνεται να στρέφεται σαφώς ενάντια σε αυτό που ονομάζεται κοινωνικός κονστρουκτιβισμός και στον συνεπαγόμενο πολιτικό βολονταρισμό του.  Με τα δικά του λόγια ( σ. 172):

Υπάρχουν πολλοί, και όχι μόνο εκείνοι που κατέχουν αξιώματα, που έπεισαν τον εαυτό τους πως η αλήθεια είναι «κοινωνικό κατασκεύασμα» – πως δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα, παρά μόνο αυτή που εμείς ορίζουμε, χρησιμοποιώντας τις ανθρώπινες ικανότητές μας. Αυτό είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα φιλοσοφική άποψη. Ωστόσο, μας οδηγεί στην πεποίθηση πως μπορούμε να αλλάξουμε την πραγματικότητα παρεμβαίνοντας σε λόγια ή εικόνες: αν αποκαλέσουμε κάτι με διαφορετικό όνομα, γίνεται όντως διαφορετικό. Κάτι τέτοιο ισχύει μόνο εν μέρει. Ο ιός είναι πραγματικός και δεν ενδιαφέρεται για το πώς θα τον δούμε ή τι θα πούμε γι’ αυτόν.

Πάνω σε αυτή την παραγνώριση της «σκληρής» πραγματικότητας αναπτύχθηκαν, κατά τον Χρηστάκη, όλοι οι λανθασμένοι χειρισμοί από ισχυρές ηγεσίες και κοινωνίες ώς την άνοιξη του 2020, που οδήγησαν σε ολέθρια αποτελέσματα. Ανεξάρτητα από ιδεολογικές αφετηρίες (Δεξιά - Αριστερά), σημειώθηκε σε όλο τον κόσμο –και κυρίως στις ΗΠΑ, όπου το βιβλίο επικεντρώνει τη μεγαλύτερη προσοχή του– μια μοιραία υποτίμηση του πραγματικού προβλήματος, είτε ως ανύπαρκτου, είτε ως ελεγχόμενου, είτε ως παροδικού. Αν και στην Ελλάδα είχαμε την τύχη, αυτή τη φορά, να μην παραγνωρίσουμε τη δυναμική του Covid-19  βλέποντας τη θανατηφόρο επέλασή του στη γειτονική και συγγενική σε κοινωνικούς όρους Ιταλία, μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε σε τι πρόβλημα αναφέρεται ο συγγραφέας.

Αναφέρεται σε αυτή την ηθελημένη πλάνη που η ελληνική κοινωνία βίωσε την πρώτη περίοδο της οικονομικής κρίσης, όταν ένα πολύ μεγάλο μέρος του εγχώριου πολιτικού και μιντιακού κόσμου θεώρησε τη χρεοκοπία του ελληνικού κράτους fake news ή στημένο σενάριο για την ποδηγέτηση του ελληνικού λαού από ξένες –φανερές ή αφανέρωτες– δυνάμεις με τη συνέργεια ντόπιων «προδοτών». Ίσως ένας από τους λόγους που η ελληνική κοινωνία και το πολιτικό σύστημα στο σύνολό του αντέδρασε στην πρώτη φάση της πανδημίας με ωριμότητα να οφείλεται ακριβώς στο ανομολόγητο σφάλμα που διαπράχθηκε συλλογικά την περίοδο 2010-15 και πληρώθηκε στη συνέχεια τόσο με σκληρές οικονομικές συνέπειες όσο και με την άνοδο του πολιτικού εξτρεμισμού.

Η πολιτικοποίηση της πανδημίας

Η καχυποψία, που εκφράστηκε πολλαπλώς απέναντι στην επιστήμη, απασχολεί ιδιαιτέρως τον Χρηστάκη, γιατί σε αυτή βλέπει τη βασική αιτία που γέννησε την υποβάθμιση του πανδημικού προβλήματος και μια σειρά λανθασμένων πολιτικών επιλογών - δηλώσεων - παρεμβάσεων. Κατά το συγγραφέα, η ιατρική επιστήμη, αν και χαίρει γενικής εκτίμησης, συναντά σημαντικά εμπόδια όταν τα βάζει με παγιωμένες συμπεριφορές και αντιλήψεις. Η περιγραφή των σφαλμάτων του καθεστώτος Τραμπ στην αντιμετώπιση της πανδημίας είναι αρκετά σχολαστική και δημιουργεί εφιαλτικές εντυπώσεις για το πόσο μια χώρα ισχυρή και προηγμένη μπορεί να φανεί τόσο κατώτερη μιας πολύ δύσκολης συνθήκης, εξαιτίας της αδυναμίας ή της άρνησης της ηγεσίας της να κατανοήσει τα επιστημονικά δεδομένα και τις ανάλογες προτάσεις. Η αποσταθεροποιημένη άσκηση εξουσίας για την προστασία μεγάλου μέρους του πληθυσμού στις ΗΠΑ οδήγησε τον πρόεδρο Τραμπ όχι μόνο στην επιθεωρησιακή ανακάλυψη θαυματουργών φαρμάκων, αλλά και στην πολιτικοποιημένη διαπραγμάτευση όλων των μη φαρμακευτικών μέτρων αντιμετώπισης που προτάθηκαν από τους ειδικούς για την αντιμετώπιση της πανδημίας, είτε αυτά αφορούσαν την καραντίνα είτε τη χρήση της μάσκας.

Η αντιμετώπιση της πανδημίας, που επιδείνωσε και οδήγησε σε σκηνές πρωτοφανείς για τον προηγμένο κόσμο, τουλάχιστον σε πρώτη ανάγνωση, κανονικά δεν σηκώνει ιδιαίτερες διαφωνίες: ομαδικοί τάφοι, ιατρικός υπολογισμός του ποιος θα πεθάνει και ποιος όχι λόγω της αδυναμίας των νοσοκομειακών δομών να αντεπεξέλθουν, αδυναμία πένθους. Ο Χρηστάκης επιμένει ειδικά στην αδυναμία πένθους, αφού είναι πρωτόγνωρο φαινόμενο τον τελευταίο αιώνα να πεθαίνει κανείς μακριά από φίλους και συγγενείς, γεγονός τραυματικό όχι μόνο για τον θανόντα αλλά και για τον περίγυρό του.

Η μελέτη μιας ρέουσας και δυναμικής συνθήκης που επιχειρεί ο Χρηστάκης δείχνει με τον πιο παραδειγματικό τρόπο ότι οι σημερινές κρίσεις, οι σημερινές πολύπλοκες συνθήκες και τα μεγάλα προβλήματά τους είναι αδύνατο να κατανοηθούν χωρίς να λάβουμε υπόψη έναν μεγάλο συνδυασμό παραγόντων, και στην ερμηνεία τού γιατί συμβαίνει το «κακό» και στους τρόπους αντιμετώπισής του. Η κοινωνιοβιολογική προσέγγιση του συγγραφέα αποδεικνύεται πολύτιμη, μια εποχή κατά την οποία τείνουν εκ νέου να κυριαρχήσουν και στον επιστημονικό χώρο μονοδιάστατες ερμηνείες. Στις κοινωνικές επιστήμες, ο κοινωνικός δαρβινισμός έχει δημιουργήσει μια μεγάλη παράδοση απώθησης της βιολογικής υπόστασης του ανθρώπινου σώματος, δίνοντας προτεραιότητα σε μια σειρά από άλλες μορφές θέσμισής του: οικονομικής, κοινωνικής, πολιτισμικής. Είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς έχει υποτιμηθεί ο ρόλος του βιολογικού φύλου, επειδή η οποιαδήποτε αναφορά σε αυτό υποτίθεται ότι φέρνει πατριαρχικές, σεξιστικές ή άλλες εξουσιαστικές συνδηλώσεις. Αφού το σώμα είναι μια κοινωνική κατασκευή, η πράξη χειραφέτησης συνεπάγεται να το ορίζει ο καθένας όπως θέλει (αφού μάλιστα η επιστήμη το επιτρέπει). Μακάρι όμως να ήταν τόσο απλά τα πράγματα και να ήμαστε τόσο ανεξάρτητοι από τη βιολογική μας υπόσταση.

Η πανδημία, η θανατηφόρα αρρώστεια που δεν γνωρίζει κανέναν κοινωνικό ορισμό και φραγμό, έρχεται σε μια εποχή θεωρούμενης παντοδυναμίας του ανθρώπου και των δικών του «κατασκευών», την εποχή της αποθέωσης του αυτοπροσδιορισμού της ταυτότητας, να θυμίσει ότι υπάρχουμε όχι μόνο επειδή σκεφτόμαστε ότι υπάρχουμε (όπως θέλει ένας αφελής καρτεσιανισμός) αλλά, βασικά, επειδή συν-υπάρχουμε με μια σειρά από ορατές και αόρατες φυσικές δυνάμεις χωρίς πάντα να το γνωρίζουμε. Ευτυχώς, σε πολλούς τομείς των κοινωνικών επιστημών, αυτή η παλιά επιφύλαξη απέναντι σε αμαρτίες του παρελθόντος του κοινωνικού βιολογισμού τείνει να αρθεί και ίσως από αυτούς να δούμε τις πιο ενδιαφέρουσες μελλοντικές έρευνες.

Νέες και παλιές κοινωνικές ανισότητες

Το πιο απλό παράδειγμα για το πώς ο σύγχρονος κοινωνιοβιολογισμός δεν έχει να κάνει με καμία αναζήτηση ή εξιδανίκευση αριστοκρατικών/ρατσιστικών χαρακτηριστικών φαίνεται και στο νέο βιβλίο του Χρηστάκη που, σε μεγάλο μέρος του, αναζητεί να καταγράψει τις κοινωνικές ανισότητες που επηρεάζει ή γεννά η πανδημία. Η τελευταία τόνισε και αύξησε μακροχρόνιες κοινωνικές ανισότητες οικονομικού, έμφυλου, γεωγραφικού ή φυλετικού χαρακτήρα. Οι πολυπληθείς διαμαρτυρίες για τις φυλετικές διακρίσεις, άλλωστε, στις ΗΠΑ έγιναν το όχημα μέσω του οποίου εκφράστηκε δημόσια η γενικότερη δυσαρέσκεια μεγάλου μέρους της αμερικανικής κοινωνίας απέναντι στο σύστημα διακυβέρνησης Τραμπ. Άρχισαν όμως να διαμορφώνονται και νέες διακρίσεις, που δεν ήταν τόσο αισθητές πριν από την πανδημία. Η ηλικιακή διάκριση νέου και ηλικιωμένου πήρε καινούργιες διαστάσεις, ειδικά μετά τη συνειδητοποίηση ότι ο Covid-19 δεν είναι το ίδιο θανατηφόρος στους νεότερους. Η ανοιχτή ή κρυφή συζήτηση για το εάν υπάρχει ένας αριθμός θανάτων τους οποίους δύναται να ανεχτεί μια κοινωνία, ανάλογα με την ηλικία των θυμάτων μιας πανδημίας, υπήρξε κάτι καινούργιο – και σίγουρα καθόλου ευχάριστο. Η διερώτηση που έβαλε η πανδημία, εάν η διασκέδαση μπορεί να θεωρηθεί σήμερα αναφαίρετο δικαίωμα των νεότερων ή όχι, αποτέλεσε την εμπράγματη αμφισβήτηση ενός από τα πιο ισχυρά ταμπού των μετανεωτερικών χρόνων.

Οι φτωχότεροι και πιο πυκνοκατοικημένοι πληθυσμοί των πόλεων υπήρξαν αυτοί που είχαν τα περισσότερα θύματα, μαζί με χώρους στους οποίους ο ιός απλά θέρισε ευάλωτους πληθυσμούς (π.χ. γηροκομεία). Συγκλονίζει η πληροφορία που καταθέτει ο Χρηστάκης, ότι περίπου 15% της αμερικανικής κοινωνίας δεν μπορεί να πληρώσει τους βασικούς λογαριασμούς και, άρα, δεν μπορεί να έχει πρόσβαση στο νερό! Επίσης ανατριχιαστικό είναι το ότι πολλές επιχειρήσεις στην Αμερική ωθούσαν τους εργαζομένους τους στην εργασία παρότι ασθενούσαν, επαναφέροντας το βάρβαρο καπιταλιστικό ήθος του 19ου αιώνα. Η πανδημία ανέδειξε με δραματικό τρόπο την κοινωνική ευαλωτότητα που βρίσκεται ανάμεσά μας, δίπλα μας, και που ώς χτες υποτιμούσαμε τη σημασία της. Η κοινωνική και η επαγγελματική θέση του καθενός παίζουν ρόλο ακόμη και στο πώς βιώνεται η καραντίνα, στο πώς κατανοείται η πανδημία. Άλλοι πρέπει να μείνουν κλεισμένοι επ’ αόριστον σε λίγα τετραγωνικά μέτρα κι άλλοι έχουν τη δυνατότητα να διαφύγουν σε εξοχικά σπίτια. Άλλοι έχουν τη δυνατότητα της εξ αποστάσεως εργασίας, για άλλους η εργασία συνεχίζει να συνεπάγεται κοινωνική επαφή και έκθεση στον κίνδυνο. Μια ακόμη διάκριση που σωστά σημειώνει ο Χρηστάκης είναι ανάμεσα σε αυτούς που τηρούν τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης και φορούν τη μάσκα και σε εκείνους που είτε αδιαφορούν είτε αρνούνται να το κάνουν. Μια διάκριση που συχνά ιδεολογικοποιήθηκε με ένα λόγο περί δικαιωμάτων και δημιούργησε μεγάλες εντάσεις στον δημόσιο χώρο. Ο εορτασμός του Πολυτεχνείου ανέδειξε κι εδώ ένα άτυπο πολιτικό κίνημα άρνησης των περιοριστικών κανόνων που επιβάλλει η πανδημία, επαναφέροντας τις γνωστές φαντασιώσεις για κράτος καταστολής και χούντες που ακόμη δεν τελείωσαν...

Μια από τις πιο κρίσιμες επισημάνσεις του ελληνοαμερικανού καθηγητή του Yale είναι αυτή που αφορά την ιδιαιτερότητα της πανδημίας του Covid-19 σε σχέση με προηγούμενες. Πέρα από τον μεγάλο βαθμό μεταδοτικότητας που συνεπάγεται, γράφει ο Χρηστάκης, συνιστά και μια αόρατη απειλή (κάτι που δεν συνέβη π.χ. με την πανώλη, τον έμπολα κ.λπ.). Σε έναν κόσμο που έχει καταστήσει το οπτικό νεύρο κυρίαρχο για την καταγραφή και την κατανόηση οποιασδήποτε κατάστασης, το φαινόμενο της ασυμπτωματικής μετάδοσης του παθογόνου αυτού ιού υπήρξε η τέλεια συνθήκη για την υποτίμησή του. Ό,τι δεν φαίνεται δεν υπάρχει – και σε κάθε περίπτωση δεν μπορεί να είναι σημαντικό για τις σύγχρονες κοινωνίες του Ιnstagram. Το χαοτικό πρόβλημα στο οποίο μας έβαλε η επέλαση του κορωνοϊού, του μικροσκοπικού αυτού εχθρού, έχει βασικό χαρακτηριστικό τη μη εύκολη εμφάνισή του. Ακόμη και οι εκατοντάδες χιλιάδες νεκροί πεθαίνουν μόνοι, ακόμη και οι κηδείες τους γίνονται στο παρασκήνιο.

Η μη εύκολη ορατότητα του προβλήματος έβαλε, κατά τον Χρηστάκη, νερό στο αυλάκι του αντιεπιστημονικού ανορθολογισμού και της συνωμοσιολογίας. Με το πέρασμα του χρόνου, βεβαίως, η ασθένεια έγινε ορατή – το βλέπουμε πια και στην Ελλάδα, αφού πλέον σχεδόν όλοι έχουμε κάποιον γνωστό που αρρώστησε ήπια ή σοβαρά. Αλλ’ οι εχθροί της επιστημονικής αλήθειας, οι κακόβουλοι παράγοντες του βαθέος διαδικτύου, μπόρεσαν και επωφελήθηκαν σημαντικά από τη μη εύκολη οπτική αντίληψη του προβλήματος. Ο Χρηστάκης καταγράφει πολλές περιπτώσεις παραπληροφόρησης που έγιναν στην πρώτη φάση της πανδημίας, είτε μέσα στο γενικό καθεστώς της αφέλειας και της καχυποψίας είτε κινητοποιημένες από αγύρτες καιροσκόπους και από δυνάμεις που θέλουν να υποσκάψουν τις δυτικές δημοκρατίες (Κίνα, Ρωσία). Κι ο ρόλος των νέων και των παλιών μέσων επικοινωνίας υπήρξε προβληματικός ιδίως σε χώρες όπως οι ΗΠΑ.

Το φάρμακο: ο αθροιστικός πολιτισμός

Παρά τα πολλά θέματα που καταγράφει με ήπια κριτικό βλέμμα ο Χρηστάκης, το βιβλίο του είναι αισιόδοξο. Όχι μόνο γιατί πιστεύει ότι η επιστήμη θα δώσει αργά ή γρήγορα αποφασιστική λύση (εμβόλια, γρήγορα τεστ, φάρμακα), όσο γιατί κατανοεί ότι η αιτία του προβλήματος και της εξάπλωσής του είναι και αυτή που μπορεί να επιφέρει το καίριο πλήγμα εναντίον του. Ο σύγχρονος παγκοσμιοποιημένος τρόπος ζωής επέτρεψε σε μεγάλο βαθμό την εμφάνιση και την ταχεία εξάπλωση της πανδημίας. Είναι όμως ο ίδιος τρόπος που μπορεί να εφεύρει όχι μόνο φαρμακευτικές αλλά και κοινωνικές λύσεις αντιμετώπισής της. Έχει αποδειχτεί και στο παρελθόν η δυνατότητα της ανθρωπότητας να ξεπερνά μεγάλες δυσκολίες σαν αυτή, με μεγαλύτερες ή μικρότερες απώλειες. Ο «αθροιστικός πολιτισμός», όπως τον ονομάζει ο Χρηστάκης, είναι το βασικό όπλο που έχει η ανθρώπινη κοινωνία απέναντι σε κάθε φυσική απειλή: ο συνδυασμός τεχνολογίας και συσσωρευμένης επιστημονικής γνώσης, αλλά και η δυνατότητα προσαρμογής των κοινωνικών σχέσεων σε νέα μοτίβα και σε νέες μορφές. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα υπάρξουν μεγάλες οικονομικές αναταράξεις και σημαντικές αλλαγές στη μικροκλίμακα και στη μακροκλίμακα των κοινωνικών σχέσεων, αλλά αυτές είτε μπορεί να αποδειχτούν προσωρινές ώς το πέρας της πανδημικής κρίσης (ο συγγραφέας τοποθετεί το οριστικό τέλος της στο 2024) είτε μπορεί να οδηγήσουν σε νέες επαγγελματικές, εκπαιδευτικές, πολιτισμικές οριοθετήσεις που κάθε άλλο παρά θα φέρουν εμπόδια στο δημοκρατικό και φιλελεύθερο πλαίσιο της σημερινής ζωής.

Το διαχρονικό δίδαγμα των πανδημιών είναι η ανάδειξη των καλύτερων και των χειρότερων πτυχών των κοινωνιών μας, επισημαίνει ο Νίκολας Χρηστάκης. Η Ελλάδα (που δεν αποτελεί πεδίο ερευνητικού ενδιαφέροντός του) ίσως αποτελεί ενδεικτικό παράδειγμα. Η πρώτη φάση της πανδημίας σφραγίστηκε από μια πρωτόγνωρη υπευθυνότητα σε επίπεδο θεσμών αλλά και πολιτών. Ο φόβος του άγνωστου ή η υπενθύμιση μιας πολύ σοβαρής κρίσης (που πρόσφατα ζήσαμε) οδήγησε στην πειθαρχία του κοινωνικού σώματος με τους επιστημονικούς κανόνες, στην έγκυρη αν και περιοριστική μέριμνα της πολιτείας, εντέλει σε ένα εθνικό σχέδιο επιτυχίας που σφυρηλάτησε προσωρινούς δεσμούς εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης που μέχρι πρότινος φαίνονταν σε αποδρομή. Η δεύτερη φάση της πανδημίας, όταν για διάφορους λόγους ο μεγάλος φόβος παρήλθε ή περιορίστηκε μόνο στους άμεσα κινδυνεύοντες, έβγαλε πολλά γνώριμα χαρακτηριστικά απάθειας, αρρυθμίας και έλλειψης συνοχής της ελληνικής κοινωνίας που για μικρό διάστημα είχαν μείνει στο περιθώριο.

Ποτέ δεν είναι γνωστό αν θα επικρατήσουν οι δυνάμεις της κοινωνικής υπευθυνότητας ή της ανευθυνότητας, σε καμία χώρα, σε καμία εποχή. Κανείς δεν μπορεί να το εγγυηθεί. Οι εθνικές ιδιαιτερότητες αποδείχτηκαν ασήμαντες σε μεγάλες κρίσεις όπως αυτή που ζούμε. Το «παγκόσμιο χωριό» έχει τις ίδιες ασθένειες, είτε αυτές αφορούν το βιολογικό είτε το κοινωνικό σώμα. Κάποιοι τομείς της σύγχρονης παγκοσμιότητας θα πληγούν μόνιμα ή παροδικά (π.χ. μετακινήσεις, τουρισμός, διασκέδαση). Κάποιες θα εξελιχθούν προς νέες μορφές κοινωνικής και πολιτισμικής πρακτικής (εξ αποστάσεως εργασία, εκπαίδευση, εμπόριο). Η εποχή της διαρκούς διακινδύνευσης στην οποία έχουμε εισέλθει επιτάσσει νέα εργαλεία κατανόησης και αντιμετώπισης των μεγάλων απειλών. Αρκεί να χρησιμοποιήσουμε το συγκριτικό μας βιολογικό πλεονέκτημα σωστά: τον κοινωνικό μας νου που δεν είναι πάντοτε κοινός.

Michelle Alexander, The New Jim Crow: Mass Incarceration in the Age of Colorblindness, 10th Anniversary Edition, The New Press, 2020, σελ. 421.

Ένα βιβλίο που μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε πτυχές του ρατσιστικού προβλήματος στις ΗΠΑ. Στη χώρα μας, έχουν γραφεί απίστευτες ανοησίες για τις πρόσφατες μαζικές κινητοποιήσεις και τις φυλετικές διακρίσεις από ανθρώπους που δεν θα το περίμενες — αυτό ήταν επίσης κίνητρο για τούτη τη βιβλιοπαρουσίαση.

 Παρατηρήσεις για την ευχή που δέσποσε το Πάσχα του 2020

H απροσδόκητη ευχή «Καλή λευτεριά» το Πάσχα του 2020 έμοιαζε να είναι μάλλον παιγνιώδης, ένα λεπτό ευφυολόγημα. Και ενώ σαφώς έφερε μια μυρωδιά αντάρτικου και επανάστασης, επικρατούσε εν τέλει μια επίγευση ανάλαφρης αλληλεγγύης.

Ένα απ’τα κεντρικά ερωτήματα της περιόδου που ζούμε είναι εάν η δημοκρατία είναι περισσότερο ή λιγότερο ικανή να αντιμετωπίσει κρίσεις, όπως αυτές της παρούσας πανδημίας, σε σχέση με απολυταρχικά καθεστώτα. Θα μπορέσει να επιβιώσει όπως ακριβώς είναι τώρα η φιλελεύθερη, αντιπροσωπευτική δημοκρατία, τον 21o αιώνα; Θα προσαρμοστεί στα δεδομένα του αιώνα και θα εξελιχθεί σε κάποιο άλλο είδος δημοκρατίας; Ή θα φθίνει και θα αντικατασταθεί από πιο αυταρχικά μοντέλα διακυβέρνησης; Αναδημοσίευση από το Books' Journal, τχ. 107, Μάιος 2020.

Γιατί η πανδημία εξαπλώνεται με διαφορετικές ταχύτητες σε διάφορα μέρη του κόσμου; Γιατί η Ελλάδα αντέδρασε σωστά; Τι θα γίνει το καλοκαίρι; Υπάρχει περίπτωση η πιθανή έξαρση του ιού από το φθινόπωρο να είναι πιο φονική; Γιατί μερικοί νοσούν ελαφρά και ορισμένοι κινδυνεύουν να πεθάνουν; Γιατί πεθαίνουν και νέοι; Έχουν βάση κάποιες από τις θεωρίες συνωμοσίας; Γιατί δεν κατασκευάζεται ο ιός στα εργαστήρια; Πώς θα είναι η νέα κανονικότητα; Όλα όσα θέλατε να ξέρετε για τον κορωνοϊό και δεν είχατε ποιον να ρωτήσετε. Αναδημοσίευση από το Books' Journal, τχ. 108, Απρίλιος-Μάιος 2020. [ΤΒJ]

Γιάννης Κυριόπουλος, Τάσος Τέλλογλου, Η περιπέτεια της μεταρρύθμισης στην υγεία και την ιατρική περίθαλψη, Παπαζήση, Αθήνα 2019, 212 σελ.

Τρεις προσπάθειες έγιναν μεταπολιτευτικά να μεταρρυθμιστεί η δημόσια υγεία (το σχέδιο Δοξιάδη, το ΕΣΥ του Γεννηματά, η πολιτική του Αλέκου Παπαδόπουλου),και οι τρεις δεν τελεσφόρησαν. Μολονότι έγιναν αρκετά, πάντα οι αντιμεταρρυθμιστικές δυνάμεις αποδεικνύονταν ισχυρότερες των μεταρρυθμιστικών βλέψεων. Είναι τελικά τα μικρά και μεγάλα συμφέροντα πάντα τόσο ισχυρά ώστε να αναστέλλουν οραματικές και δίκαιες πολιτικές; Αναδημοσίευση από το Books' Journal, τχ. 106, Φεβρουάριος 2020. [ΤΒJ]

Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, Οι πρόσφυγες και τα καθήκοντά μας απέναντί τους, Πόλις, Αθήνα 2017, 96 σελ. 

Όταν ένα σύνολο ανθρώπων αποτυγχάνει να οργανωθεί ή να διατηρηθεί σε μια πολιτική κοινωνία ικανή να σέβεται τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των πολιτών, τότε υπάρχει σοβαρός κίνδυνος για την αποτροπή του οποίου έχουμε ένα καθήκον. Είναι πολιτική υποχρέωση το συλλογικό μας καθήκον απέναντι στους πρόσφυγες, κι η προστασία που τους οφείλουμε έχει μια ευρύτερη οπτική από το να τους προστατέψουμε να μη φυλακιστούν, να μη βασανιστούν και να μην εκτελεστούν. Περισσότερο απ’ αυτό, πρόκειται για την αναγνώριση της αξίας τους, για την ηθική τους αναγνώριση ως ελευθέρων και αυτονόμων προσωπικοτήτων, όπως ακριβώς και εμείς. Πρόκειται για την παροχή σε αυτούς του θεμελιώδους δικαιώματος που έχουν στερηθεί να ζουν με όρους ελευθερίας, δικαιοσύνης και αυτοπραγμάτωσης. Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου προσεγγίζει το Προσφυγικό με όρους της ηθικής και του δικαίου. Το κείμενο αναδημοσιεύεται από το Books' Journal, τχ. 90, με αφορμή τη βράβευση του Κωνσταντίνου Παπαγεωργίου με ειδικό κρατικό βραβείο για βιβλίο που προάγει το διάλογο πάνω σε ευαίσθητα κοινωνικά ζητήματα. 

Η σπουδαία αμερικανίδα τραγουδίστρια Αρίθα Φράνκλιν πέθανε στις 16 Αυγούστου και, όπως ήταν αναμενόμενο, την είδηση του θανάτου της ακολούθησε ποταμός δηλώσεων και σχολίων στον αμερικανικό και τον αγγλοσαξονικό κυρίως κόσμο – στον ελληνικό κόσμο τα σχόλια ήταν σημαντικά λιγότερα.

Σκέψεις με αφορμή το βιβλίο των Cas Mudde, Cristóbal Rovira Kaltwasser, Λαϊκισμός. Μια συνοπτική εισαγωγή, Επιμέλεια: Πέτρος Παπασαραντόπουλος, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2017