Comics

Γουίλιαμ Γκόλντινγκ - Aimee de Jongh (διασκευή και εικονογράφηση), Ο Άρχοντας των Μυγών. Κόμικς, μετάφραση από τα αγγλικά: Έφη Τσιρώνη, Διόπτρα, Αθήνα 2024, 360 σελ.

To ογκώδες graphic novel της Αιμέ ντε Γιονγκ εικονοποιεί εξαίρετα  τη σχέση φύσης και πολιτισμού όπως αποδόθηκε στο κλασικό αριστούργημα του Γουίλιαμ Γκόλντινγκ.

Αρκάς, Ο Ιεροεξεταστής: Μη εισενέγκης ημάς, Πατάκη, Αθήνα 2024, 64 σελ.

Η νέα κόμικς σειρά του Αρκά, Ο Ιεροεξεταστής, που ξεκίνησε στο διαδίκτυο και ήδη κυκλοφορεί το πρώτο βιβλίο της, επαναφέρει στο προσκήνιο το βέβηλο χιούμορ μέσω του οποίου ο πιο αναγνωρίσιμος έλληνας κομίστας έγινε δημοφιλής. Στην εποχή μας, η σειρά αυτή ήδη επικρίνεται από πολλούς. Από τους οπαδούς της woke κουλτούρας κατηγορείται για σεξισμό, πατριαρχικές αντιλήψεις, μισογυνισμό. Απέναντι, θρησκόληπτοι τον μέμφονται για επίθεση εναντίον της θρησκείας, της παράδοσης και της πίστης για τα ίδια ακριβώς σκίτσα! Ίσως αυτό να είναι το μέτρο της ευστοχίας του. [ΤΒJ]

Νίκος Καζαντζάκης - Soloúp, Ζοrμπάς. Πράσινη πέτρα ωραιοτάτη, Διόπτρα, Αθήνα 2023, 520 σελ.

Ο Soloúp, κατά κόσμον Αντώνης Νικολόπουλος, αποδίδει έναν ωραίο, αληθινά ευφάνταστο, φόρο τιμής στο εμβληματικό μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, με την επιλογή του να το μεταπλάσει σε graphic novel με τον τίτλο Ζοrμπάς. Πράσινη πέτρα ωραιοτάτη, που κυκλοφορεί σε μια ιδιαιτέρως φροντισμένη και καλαίσθητη έκδοση από τη Διόπτρα, με επιμέλεια της Βίκυς Κατσαρού. Επιλογή γενναία και επικίνδυνη…

Η Marvel και η Ντίσνεϊ, τελικά, θα πορευτούν μαζί, όχι μόνο στον κόσμο της οπτικοακουστικής επιχειρηματικότητας αλλά και στα κόμικς. Κι αυτό, όπως φαίνεται, θα έχει συνέπειες στο σύμπαν της Ντίσνεϊ, στην επιτηδευμένη αθωότητα του ντισνεϊκού κώδικα.

Λίγο πριν από την εκπνοή του 2022, και με δεδομένο ότι παρακολούθησα τη φετινή εγχώρια παραγωγή σε κόμικς, συγκέντρωσα 9 (+1, μια και τα δύο είναι μέρος μιας –εκδοτικά– εν εξελίξει τριλογίας) καλύτερα graphic novels της χρονιάς. Επιστημονική φαντασία, ιστορία και βιογραφία, αστυνομικά και κατασκοπευτικά κόμικς, υπερήρωες, μεταφορές κλασικών έργων της ελληνικής εφηβικής λογοτεχνίας, η καλύτερη περιπέτεια του Κόρτο Μαλτέζε στη μετα-Πρατ εποχή, ο βίος και η φιλοσοφική σκέψη του Αριστοτέλη συνθέτουν το παζλ των καλύτερων φετινών κυκλοφοριών. Κόμικς εκτενή και μικρότερα σε έκταση, με πρωτογενές υλικό και πολλή έρευνα πίσω τους, αλλά και διασκευές από έλληνες ή ξένους σεναριογράφους και σχεδιαστές, με εκπληκτικά μελανώματα σχεδίων, διαφορετικές χρωματικές παλέτες, ποικιλία σκηνοθετική και σχεδιαστική. Αυτά είναι τα καλύτερα κόμικς του 2022.

Τάσος Αποστολίδης (σενάριο) – Αλέκος Παπαδάτος (σχέδιο), Αριστοτέλης, μελάνωμα σχεδίων: Annie Di Donna, Ίκαρος, Αθήνα 2022, 224 σελ.

Υπάρχει τρόπος να απεικονιστεί η φιλοσοφία; Η φιλοσοφία είναι έννοιες, δεν παύει ωστόσο να είναι λόγος ζωντανός, που σχηματίζεται μέσα από αναζήτηση, διάλογο και διαμάχη. Όταν σκέφτεσαι,  διάλογο αναπαριστάς με το μυαλό σου, λόγους που από κάποιους εκφέρονται – που επομένως έχουν ήθος, είναι δηλαδή καταρχήν απεικονίσιμοι. Υπ’ αυτούς τους όρους, πώς είναι ο Πλάτων; Και πώς ο Αριστοτέλης; Ο Αλέκος Παπαδάτος, στηριγμένος στο σενάριο του Τάσου Αποστολίδη, έχει τις απαντήσεις.

Χρήστος Παπανίκος, Στιγμές επικαιρότητας. Σκίτσα-γελοιογραφίες 2019-2021, Mίνωας, Αθήνα 2021, 148 σελ.

Το γελοιογραφικό έργο του Χρήστου Παπανίκου διαδόθηκε με επιτυχία κυρίως μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο γελοιογράφος έρχεται να συνεχίσει τη σημαίνουσα τάση της σύγχρονης ελληνικής γελοιογραφίας να βάζει στο στόχαστρό της κυρίως πρωταγωνιστές και πρακτικές της ριζοσπαστικής και λαϊκιστικής ακρότητας που πρωτοέκαναν τη δυναμική –και προσωρινά κυρίαρχη (2010-15)– εμφάνισή τους τα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Με έμφαση στη λεπτομέρεια, με οξύ και πνευματώδη σαρκασμό, ο Παπανίκος είναι σήμερα ανάμεσα στους πιο παρεμβατικούς πολιτικούς γελοιογράφους. Στο βιβλίο του ανθολογεί τις βινιέτες που δημοσίευσε μετά την ήττα του ΣΥΡΙΖΑ και, ιδίως, μετά την πανδημία του κορωνοϊού. [TBJ]  

Ελληνικά κόμικς, λογοτεχνικά κείμενα που αποκτούν μια δεύτερη ζωή χάρη στην αφηγηματική δεξιότητα του εικονογράφου τους, μια ιστορία χωρίς λόγια για τη μετανάστευση, ιστορίες με κοινωνικό βάθος, ιστορικές και πολιτικές αναφορές, αστυνομικές πλοκές - και μια νέα ιστορία με τον Κόρτο Μαλτέζε, που επανεφευρίσκεται για να ζήσει στις ημέρες μας, ή μάλλον στις αρχές του 21ου αιώνα, το διάστημα της τρομοκρατικής επίθεσης κατά των Δίδυμων Πύργων, το 2001. Τα καλύτερα κομικς της χρονιάς από τη φετινή παραγωγή.

Hector German Oesterheld – Francisco Solano Lόpez, El Eternauta. Ο κοσμοναύτης του απείρου, μετάφραση: Ντίνα Σώτηρα, Jemma Press, Αθήνα 2008 και 2009, 2 τόμοι, 188 + 189 σελ.*

Ένα ασπρόμαυρο ταπεινό κόμικς, που πρωτοδημοσιεύτηκε στην Αργεντινή τέλη της δεκαετίας του 1950, έχει σήμερα μετατραπεί σε σύμβολο της παγκόσμιας μαζικής κουλτούρας. Είναι μια ιστορία φαντασίας, που περιγράφει την προσπάθεια μιας παρέας να επιβιώσει απέναντι σε, αδιευκρίνιστης προέλευσης, φονική απειλή. Μια δυστοπία που έλαβε πολιτικές προεκτάσεις και, γι’ αυτό, κόστισε τη ζωή του σεναριογράφου της,του Έκτορ Έστερχελντ, που «εξαφανίστηκε» το διάστημα της χούντας του Βιντέλα.

Μετά θα φτάσει βοήθεια, θα σπεύσουν σε βοήθεια από άλλες χώρες του κόσμου. Μοιάζουμε λιγάκι με τον Ροβινσώνα Κρούσο… Αντί σ’ ένα νησί, ναυαγήσαμε σ’ ένα σπίτι. [...] Ήταν μια σωστή εικόνα, μα το νησί που έπρεπε να επιζήσουμε ήταν ζωσμένο από μια θάλασσα θανάτου, ενώ η βοήθεια που υπολόγιζε ο φίλος μου, δεν θα ερχόταν ποτέ.

Διαβάζοντας κατά τη διάρκεια της δίμηνης καραντίνας και της απομόνωσης αυτές τις προτάσεις από το θρυλικό κόμικς El Eternauta, μου ήταν αδύνατο να μη δω κάπως τον εαυτό μου και όσα ζήσαμε μέσα σε αυτά τα λόγια. Δημιουργία του Έκτορ Χέρμαν Έστερχελντ (σενάριο) και του Φρανσίσκο Σολάνο Λόπες (σχέδιο), το Eternauta είναι ένα αφήγημα 350 σελίδων γραμμένο και δημοσιευμένο στην Αργεντινή, από το 1957 έως το 1959. Δεν πρόκειται για απλό κόμικς επιστημονικής φαντασίας με μια λίγο-πολύ, τετριμμένη υπόθεση εξωγήινης εισβολής στη γη. Είναι, όπως άλλωστε το θεωρεί ο ιταλός συγγραφέας Αλμπέρτο Ονγκάρο, «ένα έργο κλασικό, σημείο αναφοράς, ντοκουμέντο για το άγχος της εποχής μας». Δεν πρόκειται, με άλλα λόγια, για ένα έργο επιστημονικής φαντασίας, αλλά για μια «εξερεύνηση της ανθρώπινης κατάστασης».

Ένα κρύο χειμωνιάτικο βράδυ του 1957, ένας συγγραφέας (στην ουσία, ο Έστερχελντ) εργάζεται μέχρι αργά στο γραφείο του. Ξαφνικά, η καρέκλα μπροστά του αρχίζει να τρίζει, σαν να κάθεται κάποιος. Μπρος στα έκθαμβα μάτια του ήρωα, εμφανίζεται σταδιακά η σιλουέτα ενός άνδρα. Ο συγγραφέας ξαφνιάζεται αλλά έχει το θάρρος να απευθύνει ερωτήσεις στον απρόσκλητο επισκέπτη. Ο απρόσμενος ταξιδευτής, ο Eternaut (λογοπαίγνιο, συνδυασμός των λέξεων “eternity”, “αιωνιότητα”, και της αρχαίας ελληνικής “naut”, δηλαδή “ναύτης”), δηλαδή ο Κοσμοναύτης, πληροφορεί τον έντρομο συνομιλητή του ότι έχει καταδικαστεί να ταξιδεύει στην αιωνιότητα, έχοντας ζήσει ήδη πάνω από εκατό διαφορετικές ζωές – και κάπως έτσι ξεκινά να του διηγείται την ιστορία του.

Σαν τον Ροβινσώνα Κρούσο

 Όλα ξεκίνησαν ένα βράδυ, όταν ο Χουάν Σάλβο (πραγματικό όνομα του Κοσμοναύτη) είχε συναντηθεί με τους φίλους του για να παίξουν χαρτιά. Αλλά ένας εξωτερικός, δυνατός ήχος διέκοψε το παιχνίδι τους για να ακολουθήσει απόλυτη ησυχία. Φωσφορίζον ραδιενεργό (όπως νόμιζαν οι τέσσερις φίλοι) χιόνι έπεφτε στους δρόμους της αργεντίνικης πρωτεύουσας σκοτώνοντας ό,τι άγγιζε. Άνθρωποι, ζώα, φυτά, τα πάντα νεκρώνονταν.

Η ιστορία ξεκινά αριστοτεχνικά, μεταφέροντας την αίσθηση μιας απειλής που διαπερνά όλη την περιπετειώδη πλοκή του. Οι τέσσερις φίλοι προσπαθούν να μάθουν από το ραδιόφωνο τι ακριβώς έχει συμβεί. Αλλά μάταια. Η συσκευή βγάζει έναν ξερό ήχο. Εικάζουν πως οι ΗΠΑ προκάλεσαν ατύχημα κάνοντας πυρηνικές δοκιμές στον Ειρηνικό και ότι το ραδιενεργό νέφος κατευθύνεται νότια, όπως είχε ανακοινωθεί πριν στις ειδήσεις.  Οργανώνονται μέσα στο σπίτι όπου βρίσκονται, καταμετρώντας μαζί με τη σύζυγο και την κόρη του Χουάν Σάλβο τα διαθέσιμα τρόφιμα, φροντίζοντας ακόμα και το πιο αμελητέο άνοιγμα του σπιτιού να σφραγιστεί ερμητικά. Οι έξι επιζώντες αναμένουν ότι σύντομα θα φτάσει βοήθεια από άλλες χώρες. Κι ώς τότε, περιμένουν εγκλωβισμένοι μέσα στο σπίτι σαν άλλοι Ροβινσώνες.

Η βοήθεια δεν ήρθε ποτέ. Η πλοκή εξελίσσεται γοργά, οι φίλοι φτιάχνουν μια προστατευτική στολή μεταποιώντας μια στολή καταδύσεων την οποία φορά ο Χουάν Σάλβο για να βγει από το σπίτι σε αναζήτηση άλλων επιζώντων. Όταν όμως, λίγο αργότερα, βλέπουν ότι αεροπλάνα που σπεύδουν για βοήθεια καταρρίπτονται, οι φίλοι αντιλαμβάνονται ότι το χιόνι από το οποίο πρέπει να προστατευτούν δεν είναι αποτέλεσμα πυρηνικού ατυχήματος, σε μια ανεξέλεγκτη φάση του Ψυχρού Πολέμου που έγινε Θερμός, αλλά ότι πρόκειται για κάτι εφιαλτικό και ανήκουστο. Μια πρωτοφανής εξωγήινη εισβολή πλήττει τη γη. Κι οι κλεισμένοι στο σπίτι επιβιώσαντες αντιμετωπίζουν σταδιακά διαφορετικά είδη επιθέσεων από τους εισβολείς, τους οποίους όμως δεν θα συναντήσουν ποτέ αυτοπροσώπως. Τεράστια εξωγήινα σκαθάρια, αλλόκοτα ανθρωπόμορφα πλάσματα με πολλά δάχτυλα, θανατηφόρο χιόνι, οράματα και παραισθήσεις είναι κάποιοι από τους τρόπους τους οποίους οι εισβολείς επιστρατεύουν, στην προσπάθειά τους να καταλάβουν τη γη και να εξολοθρεύσουν κάθε ίχνος ζωής.

Ο αγώνας των επιζώντων να οργανωθούν μεταξύ τους και να αντιμετωπίσουν τον κοινό εχθρό υπερασπιζόμενοι τον πολιτισμό είναι πρωτοφανής. Στην αντίσταση συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως και με ό,τι όπλα διαθέτουν.

Το Eternauta δεν στερείται υπερβολής, ανάλογης με εκείνη που συναντάμε σε κλασικά pulp fictions και σε τηλεοπτικές σειρές. Όμως, η περιπέτεια του Χουάν Σάλβο έχει κατευθύνσεις: είναι γεμάτη από τεχνοφοβία της ψυχροπολεμικής εποχής, φόβο για τον έλεγχο του νου και άγχος για έναν πανταχού παρόντα εχθρό, αλλά παράλληλα δεν στερείται λυρισμού, που συχνά τονίζεται από το ασπρόμαυρο σχέδιο, το γεμάτο φωτοσκιάσεις, μόνο με το πενάκι. Περισσότερο κι από τις περιπετειώδεις σεκάνς, συνεπώς, οι αναγνώστες θα θαυμάσουν τις στιγμές που ο Λόπεζ είναι επιφορτισμένος με την απεικόνιση των άδειων δρόμων του Μπουένος Άιρες. Η δράση πυκνώνει στα έξυπνα συγκροτημένα πάνελ του, όπου χρησιμοποιεί κλίσεις, προοπτική και έντονες φωτοσκιάσεις για να πυροδοτήσει με μυστήριο την ατμόσφαιρα, σχεδιάζοντας με πυκνή λεπτομέρεια ακόμα και την κάθε σφαίρα, δημιουργώντας μια αίσθηση ηρεμίας και γαλήνης: με τα πεύκα να φαντάζουν αφράτα και βαμβακερά κάτω από το βάρος των θανατηφόρων «νυφάδων χιονιού», ο σκιτσογράφος σε εξαπατά μέσα από αυτή τη φαινομενικά γαλήνια εικόνα.

Δημοσιευμένο από το 1957 έως το 1959 σε συνέχειες στο εβδομαδιαίο περιοδικό Hora Cero,  είναι μια ενιαία ιστορία περιπέτειας και φαντασίας. Περιπέτεια αγωνίας, με αλληγορικά μηνύματα, περιέχει τεκμήρια της πολιτικής σκέψης της εποχής που παρήχθη.   Στην εναρκτήρια σκηνή, οι τέσσερις φίλοι παίζουν χαρτιά. Έχοντας ακούσει ότι σημειώθηκε πυρηνικό ατύχημα ύστερα από δοκιμές των ΗΠΑ στον Ειρηνικό Ωκεανό κι ότι το ραδιενεργό νέφος κατευθύνεται προς το Νότο, οι χαρακτήρες σχολιάζουν τον μιλιταρισμό των ΗΠΑ. Τον ειρωνεύονται, θεωρούν ότι η εκδήλωσή του είναι κάτι σαν «χόμπι» και διερωτώνται πότε θα σταματήσει. Στην εξέλιξη της ιστορίας, ωστόσο, βλέπουν τις ΗΠΑ σαν έναν φάρο ελπίδας. Ελπίζουν πως η διάσωσή τους θα έρθει από εκεί, αφού θεωρούν ότι ως χλωρα τεχνολογικά ανεπτυγμένη θα έχει μείνει ανεπηρέαστη από την καταστροφή.

Το γεγονός πως οι εισβολείς δεν φανερώνονται ποτέ στην εξέλιξη της ιστορίας –παρά μόνο μέσω των πειθήνιων οργάνων τους– αποτελεί έναν σαφή υπαινιγμό για τον «βρώμικο πόλεμο», τη συστηματική δηλαδή «εκκαθάριση» της Αργεντινής από κάθε είδους κομμουνιστές, αριστερούς, «περονιστές» και μέλη του κινήματος των Montoneros, με την υποκίνηση των ΗΠΑ, μέσω διαρκών στρατιωτικών πραξικοπημάτων και επεμβάσεων.

Οι δημιουργοί του Eternauta είναι πολιτικοποιημένοι. Οπαδοί της συλλογικής διεκδίκησης και της συλλογικής δράσης, επενδύουν όχι στον τυπικό ήρωα των περιπετειωδών αφηγήσεων που τα καταφέρνει μόνος του, αλλά σε μια ομάδα ανθρώπων που συνεργάζονται. Ο Έστερχελντ το είχε πει με τα δικά του λόγια:

Ο αληθινός ήρωας του έργου, είναι ο συλλογικός ήρωας, η ανθρωπότητα. Αξιολογώντας το τώρα, αν και δεν ήταν η αρχική μου πρόθεση, πιστεύω ακράδαντα ότι ο αληθινός ήρωας είναι “en masse”: ποτέ ο μεμονωμένος ήρωας, ποτέ η μονάδα.

Η ταραγμένη πολιτική ζωή της Αργεντινής του 20ού αιώνα έδωσε στον Έστερχελντ πληθώρα θεμάτων για το σενάριο του Κοσμοναύτη. Στις 16 Ιουνίου 1955, στην Plaza de Mayo του Μπουένος Άιρες, διοργανώθηκε μια τεράστια διαδήλωση υποστήριξης του μερικές φορές απολυταρχικού, όμως δημοφιλούς σοσιαλιστή προέδρου, Χουάν Περόν. Τριάντα περίπου πολεμικά αεροσκάφη βομβάρδισαν τους διαδηλωτές σκοτώντας 308 ανθρώπους. Ο Περόν διέφυγε στο εξωτερικό και κατέφυγε στην Ισπανία. Αλλά η εικόνα του φονικού βομβαρδισμού έμεινε να στοιχειώνει τους Αργεντινούς, και ο Έστερχελτ ενέταξε στο σενάριο μια σκηνή βομβαρδισμού της πλατείας, όχι από έναν πεινασμένο για εξουσία –και υποκινούμενο από εγχώριες και ξένες ελίτ– στρατό, αλλά από εξωγήινα πλάσματα. Η όψη κατεστραμμένων εθνικών συμβόλων και μνημείων έχει μια θλιβερή αγριότητα και στοιχειώνει κάθε λαό, πόσο μάλλον αν οι μνήμες τέτοιων περιστατικών είναι νωπές. Ο Λόπες, με την ακρίβεια στην αποτύπωση των μνημείων και των χαρακτηριστικών δρόμων της αργεντίνικης πρωτεύουσας, συμβάλλει στην ευκρίνεια των παραπομπών. Ακόμα και σήμερα, αν κάποιος ταξιδέψει στο Μπουένος Άιρες και έχει διαβάσει το κόμικς, αναγνωρίζει σχεδόν τα πάντα.

Μια ζοφερή προφητεία

Η Αργεντινή, μολονότι ανερχόταν οικονομικά, ζούσε πολιτικά ταραγμένα χρόνια. Έπειτα από εκτροπές και βίαιες ταραχές, το 1973, ο Περόν επανήλθε στη χώρα κερδίζοντας ελεύθερες εκλογές. Ωστόσο, το 1974 αρρώστησε και πέθανε, οπότε τον διαδέχτηκε στην εξουσία η χήρα του και αντιπρόεδρος, Ισαμπέλα. Λίγο καιρό μετά, όμως, το 1976, ο στρατηγός Χόρχε Ραφαέλ Βιντέλα ανέτρεψε με πραξικόπημα την Ισαμπέλα. Η επικράτηση του Βιντέλα εγκαινίασε περίοδο εγχώριας κρατικής τρομοκρατίας. Από το 1976 ώς το 1981, οπότε και ο Βιντέλα αντικαταστάθηκε από τον δικτάτορα Ρομπέρτο Εντουάρντο Βιόλα, υπολογίζεται πως εξαφανίστηκαν πάνω από 30.000 άνθρωποι (η τύχη των οποίων αγνοείται μέχρι σήμερα). Οι έρευνες έφεραν στο φως αδιανόητες τεχνικές εξόντωσης αντιφρονούντων: περίπου 2.000 επιβιβάστηκαν χωρίς τη θέλησή τους σε στρατιωτικά αεροπλάνα και, αφού τους αφαιρέθηκαν τα ρούχα, ρίχτηκαν στον Ατλαντικό Ωκεανό ενώ χιλιάδες άνθρωποι βρήκαν μαρτυρικό θάνατο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Θύμα του κρατικού αυταρχισμού (ενός καθεστώτος που είχε την εμπιστοσύνη της τότε Σοβιετικής Ένωσης) έμελλε να αποτελέσει και ο ίδιος ο Έστερχελντ, που είχε συμμετάσχει στην αριστερή οργάνωση Montoneros. Κατά μία εκδοχή, μετρήθηκαν ακόμα η απήχηση και τα πολιτικά μηνύματα που έστελνε ο Eternauta, καθώς και η  βιογραφία του Τσε Γκεβάρα σε κόμικς, Che, που είχε γράψει για τον σημαντικό σχεδιαστή Αλμπέρτο Μπρέσια. Ο Έστερχελντ «εξαφανίστηκε» και, μαζί, «εξαφανίστηκαν» και οι τέσσερις κόρες του (οι δύο εκ των οποίων ήταν έγκυοι εκείνη την περίοδο) μαζί με τους τέσσερις συζύγους τους. Και οι εννέα θεωρούνται νεκροί. Ο Λόπες, ο σκιτσογράφος, ήταν περισσότερο τυχερός. Έφυγε από τη χώρα και έζησε αυτοεξόριστος στην Ισπανία, ώς το 1990).

Το Eternauta δεν είναι ένα απλό κόμικς. Είναι ένα εικονογραφημένο αφήγημα μιας ταπεινής τέχνης, όταν πρωτοδημοσιεύτηκε, που σταδιακά έγινε παγκοσμίως δημοφιλές.  Αδιαμφισβήτητο μπεστ σέλερ στον ισπανόφωνο κόσμο, μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε σύντομα στη Γαλλία, την Ιταλία, την Κροατία, στην Ελλάδα, και σε πολλές ακόμα γλώσσες – πρόσφατα κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στα αγγλικά και στις ΗΠΑ. Στη χώρα μας γνωρίσαμε τον Κοσμοναύτη του Απείρου το μακρινό 1980, μέσα από τις σελίδες του βραχύβιου περιοδικού Σκαθάρι από όπου και πήραμε μόνο μια μικρή γεύση, και μετά το 1985, στις σελίδες ενός αντίστοιχου περιοδικού κόμικς, του Σκορπιού, δημοσιεύτηκε σε συνέχειες σχεδόν η μισή ιστορία. Ολοκληρωμένο το έργο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2008 και το 2009 σε δύο τόμους από την Jemma Press.

Το Eternauta αποτελεί, μαζί με τη Μαφάλντα του Κίνο, ένα από τα πιο γνωστά δείγματα της αργεντίνικης σκηνής των κόμικς και ένα εξαιρετικό παράδειγμα λογοτεχνίας του φανταστικού. Η εικόνα του Χουάν Σάλβο, μέσα στη βαθυγάλαζη στολή καταδύσεών του, είναι αναγνωρίσιμη από όλους τους Αργεντινούς και ορατή σχεδόν παντού στο Μπουένος Άιρες: σε αγάλματα και πολιτικά γκράφιτι στους δρόμους, σε έργα τέχνης στους σταθμούς του μετρό, μέχρι και στα πλακάτ των διαδηλωτών στις πολιτικές συγκεντρώσεις. Αντικείμενο διδακτορικών διατριβών και συζητήσεων θεωρίας των κόμικς, είναι (μαζί με τον Τεντέν του Ερζέ) ένα από τα πιο αγαπημένα θέματα των μελετητών της μαζικής κουλτούρας. Πρόσφατα ανακοινώθηκε και η μεταφορά του στη μικρή οθόνη από το Netflix.

Η έκδοση που έχει μεταφραστεί και κυκλοφορεί ευρέως είναι μόνο μία από τις τρεις εκδοχές του έργου. Οι άλλες δύο είναι ένα remake, σε σχέδιο Aλμπέρτο Μπρέσια (1969), και ένα σίκουελ, ένα δεύτερο μέρος της ιστορίας, από τον σχεδιαστή του, τον Σολάνο Λόπες (1976).

*Το βιβλίο είναι εξαντλημένο, πιθανόν όμως να υπάρχουν αντίτυπα σε κάποια βιβλιοπωλεία ή σε παλαιοπωλεία. Στα αγγλικά, κυκλοφορεί από τη Fantagraphics. 

Ο ζωγράφος και κριτικός, από την Καλιφόρνια των ΗΠΑ, Μάνι Φάρμπερ, όρισε ως «τέχνη των τερμιτών» αυτή που βρίσκεται «εκεί όπου το επίκεντρο του πολιτισμού δεν εντοπίζεται πουθενά ξεκάθαρο, με αποτέλεσμα ο τεχνίτης να μπορεί να είναι πρόστυχος, πεισματάρης, καλλωπιστικός και πεισματικά συγκεντρωμένος, κάνοντας τέχνη που δεν του εξασφαλίζει τα προς το ζην και δεν ενδιαφέρεται για το τελικό αποτέλεσμά της». Αυτή η ανάγκη, το να είναι η τέχνη τρόπον τινά «άσχημη», να κατευθύνεται εκεί όπου δεν είναι επιθυμητή, χτίζοντας και καταστρέφοντας χαοτικά λαγούμια σαν τους τερμίτες, ήταν ισχυρή στη δημιουργία του περιοδικού Βαβέλ, σαράντα χρόνια πριν, τον Φεβρουάριο του 1981.

Η Βαβέλ ήταν ένα περιοδικό «κόμικς – και όχι μόνο», όπως καυχιόταν, χρησιμοποιώντας μια –μάλλον μέτρια– μετάφραση του σλόγκαν του θρυλικού ιταλικού περιοδικού κόμικς Linus, που άνθιζε εκείνη την περίοδο.

Αέρας ανανέωσης

Σε μια εποχή μεγάλου κοινωνικού αναβρασμού και εντονότατης πολιτικοποίησης, μια παρέα νέων με σπουδές στην Ιταλία, αγάπη για τα κόμικς και με τα λεφτά των διακοπών που δεν πήγαν, εξέδωσε ένα περιοδικό κόμικς. Πρωτεργάτες η Νίκη Τζούδα και ο Γιώργος Μπαζίνας – ο οποίος, στην πορεία, διαφώνησε και αποχώρησε για να δημιουργήσει το δικό του περιοδικό κόμικς, το Παρά Πέντε. Επηρεασμένη από το περιοδικό Linus, και τα γαλλικά Charlie Hebdo και τον πρόγονό του, το Hara-Kiri, η Βαβέλ προσέφερε σε ένα ουσιαστικά αμύητο κοινό, από το πρώτο κιόλας τεύχος της, σατιρικά κόμικς και στριπ. Λεγόταν, τότε, ότι η Βαβέλ (και το περιοδικό Μαμούθ, που είχε προηγηθεί) είναι περιοδικό ανθολογίας κόμικς όχι για παιδιά, που θεωρούνταν το βασικό κοινό των κόμικς, αλλά για ενήλικους. Αλλά, προφανώς, ο χαρακτηρισμός αυτός δεν ήταν αρκετός. Τα κόμικς που φιλοξένησε η Βαβέλ, σε πολύ μεγάλο βαθμό, κυμαίνονταν στο γενικότερο κλίμα ελευθεριότητας και ριζοσπαστισμού που επικρατούσε εκείνη τη στιγμή στα ευρωπαϊκά έντυπα, φιλοξενώντας τη δουλειά δημιουργών όπως ο Altan, ο Copi, ο Reiser, ο πατέρας της Μαφάλντα Quino, ο Wolinski, αλλά και ο Crepax, ο  Moebius, o Enki Bilal, οι Munoz-Sampayo να κάνουν την εμφάνισή τους από τα πρώτα κιόλας τεύχη της.

Δυσανάλογα επιδραστική, ειδικά αν αναλογιστούμε πως επρόκειτο για κόμικς, η Βαβέλ ήταν ένα έντυπο στο οποίο στράφηκε το κομμάτι εκείνο της νεολαίας της δεκαετίας του 1980, το οποίο ηταν μπουχτισμένο από τον συντηρητισμό των υπαρχόντων μίντια και την αναχρονιστική στάση της κυρίαρχης Αριστεράς απέναντι στην κουλτούρα. Εκτός από διάφορες μοντέρνες αφηγηματικές εκδοχές στα κόμικς και εκτός της καταλυτικής παρουσίας εκπροσώπων του χιουμοριστικού κόμικς που γεννήθηκαν μέσα στον ριζοσπαστισμό του Μάη του ’68, η Βαβέλ λειτούργησε ταυτόχρονα ως υπέρμαχος πολιτικού φιλελευθερισμού σε κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα της εποχής.

Στις σελίδες της, φιλοξενήθηκαν –μεταξύ άλλων– εξαιρετικά κείμενα για τον κινηματογράφο, τη γραφιστική, αλλά και κείμενα παρέμβασης για το AIDS, τα ναρκωτικά κ.ά. Όλα αυτά, συνοδευόμενα από πολλών λογιών στήλες, κείμενα και διηγήματα, μα κυρίως γουστόζικα ενορχηστρωμένα, τυλιγμένα μέσα σε εντυπωσιακούς γραφιστικούς πειραματισμούς, με τον Σταύρο Κούλα να αφήνει το αποτύπωμα των «γουορχολικών» και ποπ επιρροών του (μετά την αποχώρηση του Γιώργου Μπαζίνα, η γραφιστική πρωτοπορία που ερχόταν από περιοδικά τύπου Actuelle αλλά και από αμιγώς κόμικς προσπάθειες όπως το Frigidaire επικράτησαν), αλλά και αργότερα τον Soto Anagno να αφήνει το στίγμα του στο lay-out του περιοδικού.

Κόμικς και άλλα κόμικς

Η Βαβέλ σύστησε στο ελληνικό κοινό σπουδαίους δημιουργούς, και μεταξύ τους ορισμένους κλασικούς, όπως ο δημιουργός του ντετέκτιβ Σπίριτ Will Eisner, o δημιουργός του Κόρτο Μαλτέζε Hugo Pratt, o «μάγος» από την Αργεντινή Alberto Breccia που πειραματιζόταν όσο κανείς με το χρώμα και την «αφή» της γραμμής, ο υπερρεαλιστής Caza, o Gotlib, o Pazienza, o Vuillemin, ο Mordillo, o Margerin, ο Liberatore, o Loustal, o Igort, o Tardi, o Daniel Clowes (που στην Ελλάδα μας συστήθηκε καλύτερα με το κόμικς Υπομονή, εκδ. Οξύ), ο Ralf König που με τα κόμικς του σατίριζε τον κοινοτισμό των γκέι, και τόσοι άλλοι. Παράλληλα όμως, έδωσε βήμα σε σπουδαίους Έλληνες δημιουργούς να αναδειχθούν μέσα από τις σελίδες της. Από τη Βαβέλ ξεκίνησε ο Αρκάς που πρωτοδημοσίευσε τα στριπ του με τον Κόκορα, στη Βαβέλ άρχισε να δημοσιεύει σε συνέχειες ο Γιάννης Καλαϊτζής την Τσιγγάνικη ορχήστρα, το πρώτο μοντέρνο ελληνικό graphic novel, έναν συναρπαστικό εικονογραφικό περίπατο στην μεταπολιτευτική Αθήνα του 1980, εκεί πρωτοεμφανίστηκε ο χορογράφος Δημήτρης Παπαϊωάννου, ο οποίος δημοσίευσε κυρίως τη δεκαετία του ‘90 συναρπαστικά γκέι κόμικς με θέμα τον έρωτα, τον εικαστικό Γιώργο Μπότσο, την Έλενα Ναβροζίδου και τον Κώστα Βιτάλη με τα ποιητικά και «ακραίου ερωτισμού» κόμικς που δημιούργησαν, τον Νίκο Κούτση, τον Νικόλα Κούρτη, τον Κώστα Μανιατόπουλο, τον Λέανδρο με την χαοτική και ιδιοφυή σχεδιαστική γραμμή του που κατάφερε να ενθουσιάσει ακόμα και τον θρύλο Moebius σ’ ένα από τα φεστιβάλ της Βαβέλ στο Γκάζι, τη Μαρία - Ηλέκτρα Ζογλοπίτου, τον Σπύρο Βερύκιο κ.ά.

Μια από τις πιο εντυπωσιακές στιγμές του περιοδικού, κατά την κρίση μου, ήταν μια δημιουργική σύγκρουση, που φιλοξενήθηκε στα τεύχη 32-33. Στο τεύχος 32, πρωτοδημοσίευσε τον «Ευρύμαχο» ο Δημήτρης Παπαϊωάννου, πεντασέλιδο εικαστικής καταγωγής κόμικς, που συνοδευόταν από μια «συστατική επιστολή» του καθηγητή του, Γιάννη Τσαρούχη, ο οποίος ισχυριζόταν ότι «η ζωγραφική και το χρώμα οδηγεί σε άλλου είδους κόμικς» σε αντίθεση με «τα παραμύθια των μυών, τα κακοσχεδιασμένα ή τα υποπαράγωγα της σιχασιάς και της απογοητεύσεως». Ο Τσαρούχης αντιτασσόταν στα κόμικς ηρωικής φαντασίας, που κατά τη γνώμη του δεν ήταν παρά «τροποποιημένες από τον ρατσιστικό μικροαστισμό και ισχνό ρασιοναλισμό, απεικονίσεις των ζωοφόρων του 4ου αιώνα». Στο επόμενο τεύχος, στον Τσαρούχη απάντησε ο Αντώνης Ευδαίμων (ο Αρκάς, πριν γίνει ευρύτερα γνωστός), υποστηρίζοντας ότι ο Τσαρούχης είναι εγκλωβισμένος στα κλισέ που ακολουθούν την τέχνη των κόμικς, και  όπως και άλλοι διανοούμενοι, έτσι και αυτός, όταν δεν την αφορίζουν ως αντιδραστικό προϊόν της δυτικής υποκουλτούρας, προσπαθούν να βρουν συγγενείς της στις άλλες τέχνες ή στην ιστορία για να καταδείξουν αφενός μεν ότι δεν είναι μια ξεχωριστή και ανεξάρτητη τέχνη, αφετέρου ότι υπάρχουν και πολύ καλύτερα παραδείγματα. Αντίθετα, λέει, τα κόμικς είναι μια εντελώς καινούργια τέχνη με τους δικούς της κανόνες και τα δικά της μέσα, η οποία μπορεί να υπάρξει μόνο σε έντυπη μορφή καθώς «η ένταξή τους μέσα στο είδος του εντύπου, η προσαρμογή τους στο μέγεθός του, η σελιδοποίησή του, δεν είναι απλά τεχνικά θέματα, είναι αισθητικά προβλήματα, καθώς τα κόμικς αποκτούν πλήρη υπόσταση μόνο όταν τυπωθούν». Τέλος αναφέρει πως, όπως κάθε καινούργια τέχνη, έτσι και τα κόμικς δανείζονται από τις προηγούμενες, ενώ όσοι κάνουν κόμικς δεν έχουν καμία υποχρέωση να αποδείξουν πως είναι λογοτέχνες, πως ξέρουν να κάνουν κινηματογράφο, πως ξέρουν να ζωγραφίζουν, ούτε καν πως ξέρουν να σχεδιάζουν. Τα κόμικς χειρίζονται κάτι ξένο στις εικαστικές τέχνες: τον χρόνο. Κάθε καρέ είναι ανολοκλήρωτο χωρίς το επόμενο και το προηγούμενο, ενώ όσο πιο ολοκληρωμένο είναι, τόσο πιο δυσκίνητο γίνεται.

Επιδραστικότητα με αντίκτυπο

Η επιδραστικότητα της Βαβέλ δεν φαινόταν μόνο στην απήχησή της ιδίως στις τάξεις των νέων – οι φοιτητές κυκλοφορούσαν με μια Βαβέλ στο χέρι. Η επιδραστικότητα του εντύπου αυτού καθώς και η δουλειά που είχε ρίξει η ομάδα πίσω από το περιοδικό, αναφορικά με την απενοχοποίηση των κόμικς και την γνωριμία σπουδαίων δειγμάτων της τέχνης αυτής με το αναγνωστικό κοινό, φάνηκε στα φεστιβάλ που διοργάνωσε το περιοδικό.

Στα 14 Φεστιβάλ που διοργανώθηκαν συνολικά από το 1996 (επέτειος 15 χρόνων κυκλοφορίας του περιοδικού) μέχρι και το 2012 (όλα πραγματοποιήθηκαν στην Τεχνόπολη, πλην του τελευταίου που έλαβε χώρα στη Διπλάρειο Σχολή), έγιναν δεκάδες εκθέσεις και εκδηλώσεις, ενώ σπουδαίοι δημιουργοί τίμησαν με την παρουσία τους το Διεθνές Φεστιβάλ Κόμικς της Αθήνας ή Φεστιβάλ της Βαβέλ, όπως έμεινε τελικά στην ιστορία. Από τον –πατέρα της Μαφάλντα και πρόσφατα εκλιπόντα– Quino, ο οποίος όπως μας αναφέρει η συνεκδότρια του περιοδικού Νίκη Τζούδα, ακούραστος, έμενε στους χώρους του Φεστιβάλ ολημερίς μιλώντας με το κοινό και υπογράφοντας τις δουλειές του, τους Francesco Tulio Altan, Daniele Brolli, Max Cabanes, Pablo Echaurren, Édika, Vittorio Giardino, Jacques de Loustal, Frank Margerin, Lorenzo Mattotti, Miguelanxo Prado, Philippe Vuillemin, αλλά και τον Moebius, τον Jeff Smith του Bowes, τον Max Andersson, τον Thomas Ott, τον König, τη δημιουργό του Περσέπολις Marjane Satrapi, τον μαιτρ του νουάρ José Muñoz, τις δημιουργικές ομάδες όπως η L’ Association των Lewis Trondheim και David B. και η Ultrapop. Προφανώς, συμμετείχαν και σπουδαίοι έλληνες καλλιτέχνες, ο Αρκάς, ο Διαμαντής Αϊδίνης, ο Σπύρος Βερύκιος, ο Δημήτρης Παπαϊωάννου, ο Λέανδρος, ο Γιάννης Ιωάννου, ο Νίκος Κούρτης, ο Γιάννης Καλαϊτζής, η Έλενα Ναβροζίδου, κ.ά., με έργα τους και μοναδικές εγκαταστάσεις.

Μοναδική στιγμή των Φεστιβάλ, η έκθεση πρωτότυπων έργων του Will Eisner.

Η Βαβέλ έπαιξε καθοριστικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο το ελληνικό κοινό προσλαμβάνει τα κόμικς ενώ ταυτόχρονα συνέβαλε στην αισθητική και την πολιτική χειραφέτηση των αναγνωστών της. Της είμαστε ευγνώμονες.

Jean-Yves Ferri (σενάριο), Didier Conrad (σχέδιο), Αστερίξ (τχ. 38), Η κόρη του Βερσινζετορίξ, μετάφραση από τα γαλλικά: Σταματίνα Στρατηγού, Μαμούθ, Αθήνα 2020, 48 σελίδες

Το βασικό πρόβλημα με την τριακοστή όγδοη περιπέτεια του Αστερίξ είναι ότι έχει πέσει στην παγίδα του διδακτισμού, συχνά δανεικού από παλιότερες ιστορίες με τη σφραγίδα του Γκοσινύ, στο όνομα της πιο εξαπλουστευτικής αντίληψης για τη χειραφέτηση και την οικολογία. Κι αυτό τον κάνει προσδοκώμενο και ανιαρό. [ΤΒJ]

JoeΚubert, Φαξ από το Σαράγεβο. Μια ιστορία επιβίωσης, μετάφραση από τα αγγλικά: Γαβριήλ Τομπαλίδης, Μικρός Ήρως, Αθήνα 2020, 210 σελ.

O Τζο Κιούμπερτ (1926-2012) υπήρξε θρύλος των αμερικανικών κόμικς. Το κομψό, γεμάτο λεπτομέρειες σχέδιό του πρωταγωνιστούσε στα περιπετειώδη και υπερηρωικά κόμικς που σχεδίασε – κι ανάμεσά τους περιπέτειες του Flash, του Batman, του Sgt. Rock και του Hawkman–, στις πολεμικές αφηγήσεις του (όπως οι Ιστορίες των Πράσινων Μπερέ) και στα πιο αγαπημένα κόμικς με ήρωα τον Ταρζάν και τον κόσμο της ζούγκλας. Αλλά το 1996 έδωσε στη δημοσιότητα ένα διαφορετικό κόμικς: τη ρεαλιστική αναπαράσταση της πολιορκίας του Σαράγεβο από τους Σέρβους. Στηριγμένο στα φαξ που του έστελνε από την πολιορκημένη πόλη ένας συνεργάτης και φίλος του, ο Κιούμπερτ υπέγραψε ένα ρεαλιστικό αριστούργημα, ωμό και αληθινό όσο και ο πόλεμος που περιγράφει.