Editorials

[…]και τώρα πώς εξέπεσαν, πώς έγιναν,
να ζουν και να ομιλούν βαρβαρικά
βγαλμένοι —ω συμφορά!— απ’ τον Ελληνισμό.

Κ. Π. Καβάφης, «Ποσειδωνειάται»

Ζούμε σε μια χώρα στην οποία κυριαρχεί η κουλτούρα διαμαρτυρίας. Για ό,τι συμβαίνει, ει δυνατόν την ώρα που συμβαίνει (χάρη στο διαδίκτυο και, ιδίως, χάρη στη χρήση των κοινωνικών δικτύων), εκπέμπονται διαμαρτυρίες και αφορισμοί εναντίον προσώπων και θεσμών που εκπροσωπούν ή εικάζεται ότι εκπροσωπούν κάποια εξουσία. Ο ορθός λόγος, που διδάσκεται στα σχολεία, ακόμα και από τους διδάσκοντες τείνει να αντικατασταθεί από κύματα οργής ή αγανάκτησης. Ήδη ξεχάσαμε τι συνέβη στη χώρα όταν τον τόνο του πολιτικού παιχνιδιού έδωσε ένα κίνημα των άκρων, τα στελέχη του οποίου είχαν αυτοπροσδιοριστεί ως «αγανακτισμένοι».

Η πρώτη επαφή των ελλήνων αναγνωστών με τον Μίλαν Κούντερα έγινε το 1971, όταν οι εκδόσεις Κάλβος, μέσα στη χούντα, κυκλοφόρησαν (σε μετάφραση από τα τσέχικα του Ανδρέα Τσάκαλη) Το Αστείο, το πρώτο μυθιστόρημά του, που είχε τυπωθεί στην Τσεχοσλοβακία το 1967, στο κλίμα αναμονής της Άνοιξης της Πράγας, της προσπάθειας δηλαδή για εκδημοκρατισμό της Αριστεράς και για φιλελευθεροποίηση του κομμουνιστικού καθεστώτος. Ο Κούντερα πίστευε τότε ότι η κομμουνιστική Αριστερά μπορούσε να χτίσει κι άλλα καθεστώτα, εκτός των γκρίζων αυταρχισμών που υπήρχαν υπό την επιτήρηση της Σοβιετικής Ένωσης, διαφωνούσε μάλιστα με τον πεπεισμένο ότι κάτι τέτοιο ήταν αδύνατο Βάτσλαβ Χάβελ. Διαψεύστηκε – και το πλήρωσε ο ίδιος, με την απαγόρευση των βιβλίων του. Τα οποία κυκλοφορούσαν στο εξωτερικό, αλλά δεν ήταν δυνατόν να τυπωθούν στα τσέχικα.

Η εκλογή της ΝΔ του Κυριάκου Μητσοτάκη, το καλοκαίρι του 2019, περιείχε ένα μήνυμα προς όλες τις πολιτικές δυνάμεις. Οι πολίτες, κουρασμένοι από την περιπέτεια του ανορθολογισμού της περασμένης δεκαετίας, με τις προσδοκίες που τους είχε δημιουργήσει ο λαϊκισμός διαψευσμένες το φοβερό διάστημα διακυβέρνησης της χώρας από τον συνασπισμό ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, υπερψήφισαν έναν πολιτικό και ένα φιλελεύθερο πρόγραμμα που υπόσχονταν οικονομική ανάκαμψη, μείωση φόρων και μεταρρυθμίσεις. Μια πολιτική που υποσχόταν πρόοδο και πολιτική σταθερότητα.

Λίγες μέρες πριν από τις εκλογές του Μαΐου 2023, έχουμε σκεφτεί όχι τι αλλά γιατί ψηφίζουμε. Πάντα το ερώτημα αυτό απασχολεί τους ώριμους πολίτες, που αρνούνται να παρασυρθούν από ρητορείες και ιδεολογικούς φανατισμούς. Τι επιδιώκουμε στην Ελλάδα, σήμερα, από τις εκλογές, για την ατομική και τη συλλογική μας ευτυχία;

Η καθηγήτρια Βάνα Νικολαΐδου-Κυριανίδου, γνωστή στους αναγνώστες του Books’ Journal από τις προσεγγίσεις της στη Χάννα Άρεντ και, ιδίως, από την ανάγνωση εκ μέρους της των ολοκληρωτισμών του εικοστού αιώνα, έγινε ευρύτερα γνωστή τις τελευταίες ημέρες, από ένα δυσάρεστο για την ίδια παρατεταμένο επεισόδιο:  την προσπάθεια φοιτητών να διακόψουν κατ’ επανάληψη το μάθημά της, επειδή η καθηγήτριά τους δεν έχει την ίδια άποψη με αυτούς για το τρομερό δυστύχημα των Τεμπών, ιδίως μάλιστα για την πολιτική χρήση του από δυνάμεις που δρουν στο όνομα της Αριστεράς.

Το τραγικό δυστύχημα στα Τέμπη με τους τουλάχιστον 67 νεκρούς –οι περισσότεροι νέοι, κι οι περισσότεροι ανάμεσά τους φοιτητές– δικαίως προκάλεσε σοκ στην ελληνική κοινωνία, που ακόμα μια φορά χρειάστηκε να θυμηθεί την παλιά φράση του Κώστα Σημίτη, αμέσως μετά από ένα άλλο επίσης σοκαριστικό δυστύχημα, το ναυάγιο του Εξπρές Σαμίνα το 2000: «αυτή εαίναι η Ελλάδα». Στα Τέμπη συνέβη ακόμα μια τεχνολογική καταστροφή, κατά την ορολογία που έχει χρησιμοποιήσει ο Παναγής Παναγιωτόπουλος στο βιβλίο του, Τεχνολογικές καταστροφές και πολιτικές του κινδύνου. Παλινδρομήσεις του κοινωνικού εκσυγχρονισμού στην Ελλάδα 1947-2000 (Πόλις, 2013) – καταστροφή δηλαδή που οφείλεται εν μέρει ή εξ ολοκλήρου σε ανθρώπινο χειρισμό, λάθος ή παράλειψη.

Ένα χρόνο μετά την εισβολή της Ρωσίας του Βλαντίμιρ Πούτιν στην Ουκρανία, τα πράγματα παραμένουν τεταμένα. Η Ρωσία ηττάται κατά κράτος, χάνοντας στρατιώτες, βιοτικό επίπεδο, ελευθερίες, το γόητρό της και κάθε προοπτική εξωστρέφειας. Αποτυχημένο κράτος, υποταγμένο σε έναν αυταρχικό ηγέτη, ο οποίος χρησιμοποιεί σκοτεινούς οπλαρχηγούς και εγκληματικές μεθόδους για να κάμψει το φρόνημα των αμυνομένων, η Ρωσία έχει κόψει τις γέφυρες με τον δυτικό κόσμο, ενώ αδυνατεί να συνδεθεί με άλλες χώρες, όπως η Κίνα, που δυνητικά θα μπορούσαν να τη στηρίξουν. Μια χώρα απομονωμένη, όσο επικίνδυνη κι αν είναι για την παγκόσμια ισορροπία, είναι ταυτόχρονα ηθικά απαξιωμένη και οικονομικά περισσότερο ευάλωτη. Κάποια στιγμή, όταν η ηγεσία της κλονιστεί, θα αναγκαστεί να αναμετρηθεί με το πεπρωμένο της.

Η επανέκδοση του συνόλου του έργου του Νίκου Καζαντζάκη είναι ένα γεγονός. Ακόμα κι αν ο πολυδιαβασμένος έλληνας συγγραφέας, σήμερα, δεν βρίσκεται στην πρώτη σειρά των συζητήσεων και στους προβληματισμούς των αναγνωστών που παρακολουθούν τη λογοτεχνία, δεν παύει να είναι ο πιο γνωστός και ο πιο εμπορικός συγγραφέας της νεότερης Ελλάδας, στον κόσμο. Ο Αλέξης Ζορμπάς είναι πάντα στα σταντ των βιβλιοπωλείων στα αεροδρόμια τουλάχιστον του δυτικού κόσμου. Κι η μαθητική «υποχρέωση» άλλων εποχών, πριν τελειώσουμε το σχολείο να έχουμε διαβάσει τα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη, σε ένα βαθμό τηρείται – αν και μάλλον όχι πια στα αστικά κέντρα και στα μοντέρνα σχολεία, όπου η διδασκαλία της λογοτεχνίας γίνεται με κείμενα που θίγουν άλλα προβλήματα ή, έστω, αλλιώς αντιλαμβάνονται την εσωτερικότητα απ’ ό,τι ο έλληνας συγγραφέας.

Το τεύχος 127 του Books’ Journal (https://booksjournal.gr/teyxi/4109-teyxos-137), τελευταίο τεύχος του 2022,  περιέχει ένα λιτό πλην ουσιώδες αφιέρωμα στη Μικρασιατική Εκστρατεία και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ένα επί της ουσίας μικρό αφιέρωμα, δηλαδή, για τη συντριβή της Μεγάλης Ιδέας και την εγκατάλειψη, σε μεγάλο βαθμό, των επεκτατικών εθνικιστικών ονείρων. Προτιμήσαμε να αφήσουμε τον επετειακό χρόνο να τελειώσει, αναμένοντας τις συζητήσεις που στο μεταξύ θα είχαν γίνει και το αποτύπωμα που θα είχαν αφήσει. 

Η δεκαετία του 2010 ήταν η πιο περιπετειώδης δεκαετία στην πρόσφατη ιστορία της Ελλάδας. Οδηγημένη από παραλογισμούς, που έγιναν πιστευτοί από έναν κόσμο που αντιμετώπισε με οδύνη την πιθανότητα διάλυσης της ζωής του έπειτα από μια ενδεχόμενη χρεοκοπία, η χώρα πέρασε οδυνηρές περιπέτειες στα νύχια του λαϊκισμού, ακροδεξιού και ακροαριστερού. Το 2018, ανακουφισμένος, ο πληθυσμός ψήφισε τη ΝΔ, ένα από τα κόμματα του πελατειακού κράτους που ευθυνόταν για την κατάσταση στην οποία περιήλθαμε το 2010, που την κρίσιμη στιγμή είχε αλλάξει την ηγεσία του, προτείνοντας έναν πολιτικό αρχηγό με χαρακτηριστικά κεντρώου ευρωπαϊστή, τον Κυριάκο Μητσοτάκη, που υποσχόταν δημοκρατία, Ευρώπη, εκσυγχρονισμό και πρόοδο.   

«Η επιλογή της επιτροπής των Νόμπελ να βραβεύσει τη γαλλίδα Αννί Ερνό δεν είναι παράλογη: το Νόμπελ καταφεύγει σε μια συγγραφέα που ξοδεύει όλη της τη συγγραφική οξυδέρκεια για να γράψει μια λογοτεχνία της υπεκφυγής. Μια λογοτεχνία που παράγεται στην ασφαλή μεριά της ζωής, εκεί όπου τα πραγματικά προβλήματα και τα πραγματικά θέματα δεν απασχολούν – και αντ' αυτών ένας τύπος δυτικού ψευτοριζοσπαστισμού ασχολείται με θέματα ταυτότητας, έμφυλων σχέσεων αλλά και ζητήματα της μορφής των αφηγήσεων».

Ο Αύγουστος αποδείχτηκε ταραχώδης μήνας στο πολιτικό προσκήνιο, στον αντίποδα της ραστώνης που κυριάρχησε στις ζωές μας, αφού στην ουσία ήταν ο πρώτος Αύγουστος χωρίς περιορισμούς λόγω της πανδημίας του κόβιντ-19. Η αποκάλυψη, από τον ίδιο τον πρωθυπουργό, της επισύνδεσης, της νόμιμης παρακολούθησης δηλαδή των επικοινωνιών του Νίκου Ανδρουλάκη από τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες, προκάλεσε κλυδωνισμό στην κυβέρνηση, αναστάτωσε το κοινωνικό σώμα, κινητοποίησε τις δημοκρατικές ευαισθησίες (είτε τις «ευαισθησίες») πολιτών και οδήγησε στη συνήθη κλοτσοπατινάδα πολιτικών αψιμαχιών που, στην Ελλάδα, συχνά λογίζονται ως πολιτική αντιπαράθεση.