Αυταρχισμός εναντίον Δημοκρατίας

Μολονότι σήμερα αναρίθμητες  μελέτες προσφέρουν ουκ ολίγα εμπειρικά στοιχεία και θεωρητικά σχήματα για τη διεθνή κατάσταση,  αξίζει τον κόπο η ενασχόληση ειδικά με το έργο της Ανν Απλμπάουμ. Τούτο διότι εντάσσεται γενικά στο κύριο ρεύμα γεωπολιτικής σκέψης τής Δύσης (όπως είχε διαμορφωθεί πριν από τη επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ)^[ii].  

Αυταρχισμός VS φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Συστατικό στοιχείο του ευρύτερου και κυρίαρχου  «δυτικού αφηγήματος» για την κατάσταση πραγμάτων στον κόσμο αποτελεί η κριτική στα αυταρχικά καθεστώτα. Και αυτό ακριβώς κάνει η Aπλμπάουμ. Όπως γράφει, οι δυτικές δημοκρατίες έχουν απέναντί τους την «απολυταρχία ΑΕ» – την ομάδα χωρών με καινοφανείς δικτατορίες ποικίλων ιδεολογικών επιχρισμάτων. ^[iii] 

Η πολωνοαμερικανή δημοσιογράφος και καθηγήτρια ξεδιπλώνει χωρίς διπλωματικές διατυπώσεις την  κριτική των αυταρχικών καθεστώτων και ειδικά της Ρωσίας. Υποστηρίζει ότι η εισβολή στην Ουκρανία είναι συνέχεια του σταλινισμού και ότι «άνοιξε τον δρόμο για σκληρότερες πολιτικές στο εσωτερικό της ίδιας της Ρωσίας». Η απολυταρχία και οι αυτοκρατορικοί κατακτητικοί πόλεμοι  συνδέονται στενά μεταξύ τους. Συναφώς η ρωσική οικονομία στρατιωτικοποιήθηκε. 

Οι απολυταρχικοί ηγέτες, γράφει, έχουν έναν εχθρό:

Αυτός ο εχθρός είναι ο δημοκρατικός κόσμος, η «Δύση», το ΝΑΤΟ, η Ευρωπαϊκή Ένωση, οι δικοί του εσωτερικοί δημοκρατικοί αντίπαλοι και οι φιλελεύθερες ιδέες που τους εμπνέουν. Σε αυτές περιλαμβάνεται η ιδέα ότι ο νόμος είναι μια δύναμη ουδέτερη και απαλλαγμένη από τις ιδιοτροπίες της πολιτικής, ότι τα δικαστήρια και οι  δικαστές πρέπει να είναι ανεξάρτητα, ότι η ύπαρξη αντιπολίτευσης είναι θεμιτή, ότι τα δικαιώματα του λόγου και του συνέρχεσθαι μπορούν να διασφαλιστούν  και ότι μπορούν να υπάρχουν ανεξάρτητοι δημοσιογράφοι, συγγραφείς και στοχαστές  ικανοί να ασκούν κριτική στο κυβερνών κόμμα ή τον ηγέτη, δίχως να θέτουν σε κίνδυνο την ύπαρξη του κράτους.^[iv]

Πράγματι, η σύγκριση των δημοκρατιών (παρά την εξασθένιση των βασικών αρχών τους) με τα απολυταρχικά καθεστώτα είναι συντριπτική.

Όμως, η Aπλμπάουμ δεν παραλείπει να εκθέσει τις διασυνδέσεις των δικτατόρων και του περίγυρού τους με άτομα, χρηματοπιστωτικά δίκτυα, τράπεζες και λοιπούς δυτικούς μεσάζοντες. Η ίδια περιγράφει μεν τις, ας πούμε κλεπτοκρατικές, δικτυώσεις, αλλά ως ξένα σώματα στο κατά τα λοιπά υγιές κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο της Δύσης.

Η Ανν Απλμπάουμ δεν συνάγει από την ανάλυση των αυταρχικών καθεστώτων ότι πρέπει οι δημοκρατίες να ξεκινήσουν πόλεμο εναντίον τους. Επιμένει όμως ότι πρέπει να αγωνίζονται αποτελεσματικότερα εναντίον συγκεκριμένων συμπεριφορών των δικτατόρων. Συναφώς, γράφει, «όσοι υποστηρίζουν τον “ειρηνισμό”» στην περίπτωση τη Ουκρανίας «θα παρέδιδαν   όχι μόνο εδάφη αλλά και ανθρώπους , αρχές και ιδανικά στη Ρωσία, δεν έχουν μάθει τίποτε από την ιστορία του αιώνα» και ειδικά από την πολιτική κατευνασμού του Χίτλερ. Φοβάται ότι ο κατευνασμός  θα καταλήξει σε αποδοχή της δικτατορίας! Ισχυρίζεται ότι η ψεύτικη γλώσσα της ειρήνης  υποκρύπτει την υφέρπουσα έλξη  της αυταρχικής διακυβέρνησης. Καλεί σε  στήριξη της Ουκρανίας  για να «εμποδίσουμε  τους Ρώσους να εξαπλώσουν περαιτέρω το αυταρχικό πολιτικό τους σύστημα».^[v]

Επιφυλάξεις  

Η κριτική της Aπλμπάουμ στα απολυταρχικά καθεστώτα όλων των αποχρώσεων και με κριτήριο  το ιδεώδες της  φιλελεύθερης δημοκρατίας (με χαρακτηριστικά όπως η διάκριση των εξουσιών, το κράτος δικαίου, ο κοινοβουλευτισμός και  τα ανθρώπινα δικαιώματα)  είναι αναγκαία ιδίως σε εποχές αβεβαιοτήτων. Αναμφίβολα οι αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας, παρά τις παρεκκλίσεις στην πράξη, είναι πολύ καλύτερες από ό,τι προτείνουν ή προσφέρουν εναλλακτικά ως τρόπος ζωής τα αυταρχικά καθεστώτα κάθε ιδεολογικού επιχρίσματος. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να παραιτηθούμε από την κριτική  εξουσιών και ιδεών της Δύσης. 

Η Aπλμπάουμ έχει δίκιο στην κριτική των δικτατοριών, αλλά σε πολλές περιπτώσεις η ανάλυση συγκεκριμένων περιπτώσεων δεν είναι καλά τεκμηριωμένη και μάλλον στηρίζεται στη μέθοδο του Προκρούστη. Π.χ., περιγράφει την καταστροφή του  αγωγού φυσικού αερίου Nord Stream 2 περίπου ως καλοδεχούμενη καταστροφή αγνώστου αιτίας^[vi]. Ή  την πτώση του εκλεγμένου προέδρου της Ουκρανίας, Γιανουκόβιτς, το 2004 απλά ως αποτέλεσμα «λαϊκής εξέγερσης» κατά της  εκλογής του που ενορχηστρώθηκε από τη Μόσχα.^[vii]  Σημειώνω ότι αυτή η πρακτική εκδίωξης εκλεγέντων πολιτικών συνεχίζεται έως σήμερα, τελευταία στη Ρουμανία, ενώ το διευθυντήριο της ΕΕ πιέζει ασφυκτικά τον πρόεδρο της Ουγγαρίας,  Όρμπαν, και τον πρωθυπουργό της Σλοβακίας, Φίκο, να εναρμονισθούν γεωπολιτικά με τις Βρυξέλλες κ.λπ.  Ουσιαστικά,  η Aπλμπάουμ θεωρεί ότι αυτές οι πρακτικές αποτελούν  μέρος του αγώνα κατά των απολυταρχικών καθεστώτων. 

Η περιγραφή εκ μέρους της διεθνών συγκρούσεων, όπως της Ουκρανίας, εμπεριέχει παράξενες αντιλήψεις για τους στόχους της Ρωσίας («μετά την Ουκρανία θα απειληθεί και το ΝΑΤΟ»), υποβαθμίζει  το ρόλο των δυτικών πολιτικών στην ουκρανική κρίση,που απέτρεψαν συμφωνίες ειρήνης (Μινσκ ΙΙ,  Ιστανμπούλ). Δεν ερμηνεύει τα πραγματικά κίνητρα της Ρωσίας (ή έστω του ηγετικού της κύκλου). Απλοποιεί στο πλαίσιο αυτό την υπόθεση της Κριμαίας, υποστηρίζοντας ότι έμοιαζε με την εισβολή της Ρωσίας στην Πολωνία μετά το σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότωφ)! Παρακάμπτει την καταπίεση των ρωσόφωνων της Ανατολικής Ουκρανίας (και όχι μόνο) από το καθεστώς Ζελένσκι.

Φυσικά για  όλα αυτά υπάρχουν και εναλλακτικά «αφηγήματα», τα οποία μου φαίνονται πειστικότερα. Ο Τζον Τζ. Μερσχάιμερ, π.χ., έχει καταλήξει στο συμπέρασμα, με βάση τη δική του ανάλυση, ότι η Δύση είναι συνυπεύθυνη  για τον πόλεμο στην Ουκρανία,  καθώς έτεινε εξαρχής να επεκτείνει το ΝΑΤΟ προς Ανατολάς παραβλέποντας τα στρατηγικά συμφέροντα της Ρωσίας,^[viii] ενώ άλλοι, όπως ο Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι, τόνιζαν σε ανύποπτο χρόνο ότι σκοπός των ΗΠΑ ειδικά μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ ήταν να αναδειχθούν σε »μόνη παγκόσμια δύναμη» και να αποτρέψουν πιθανή οικονομική προσέγγιση της Δυτικής Ευρώπης με τη Ρωσία!^[ix] Την υπόθεση επιβεβαίωσε εκκωφαντικά, σύμφωνα με την Washington Post, το αμερικανικής έμπνευσης σαμποτάζ του αγωγού Nord Stream 2. Παραπλανητικά, διαχέονται πληροφορίες από δυτικές πηγές ότι η Ρωσία σχεδιάζει να υπονομεύσει τις υποθαλάσσιες υποδομές της Βαλτικής που συνδέουν τις σκανδιναβικές χώρες με την ήπειρο.

Γενικά, η Aπλμπάουμ δεν εξηγεί αλλά ούτε αναλύει σε βάθος τα κίνητρα και τις συνέπειες κρίσιμων αποφάσεων της Δύσης και δεν ασχολείται με τις αιτίες της δημιουργίας, την προϊστορία και την κουλτούρα των απολυταρχικών καθεστώτων, ούτε με τις επεμβάσεις δυτικών μεγάλων δυνάμεων.

Όσον αφορά τις δυτικές επιλογές, θα μπορούσε εναλλακτικά να υποστηριχθεί ότι δεν οφείλονται τόσο στην υπεράσπιση αρχών όσο  στην  απειλή που αισθάνονται οι μεγάλες δυνάμεις της Δύσης ότι μειώνεται περαιτέρω ο έλεγχος  μερικών από τους μοχλούς ελέγχου της διεθνούς οικονομίας και πολιτικής, ενώ βλέπουν να αμφισβητείται ευθέως το μονοπώλιο ερμηνείας και επιλεκτικής εφαρμογής των διεθνών κανόνων που οι ίδιες είχαν καθιδρύσει. Οι πιο απαισιόδοξοι για να εξηγήσουν ό,τι συμβαίνει προσφεύγουν στο (παρεξηγημένο) «δίλημμα του Θουκυδίδη», ο οποίος είχε γράψει στην Ιστορία του, την ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, ότι «η άνοδος της Αθήνας και ο φόβος που αυτή ενστάλαξε στη Σπάρτη έκανε τον πόλεμο αναπόφευκτο».

Αλλά εδώ θα ήθελα να σταθώ διεξοδικά σε δυο θεμελιώδη θέματα που βρίσκονται εκτός της οπτικής της Απλμπάουμ.

Κρίση εμπιστοσύνης σε δυτικές πολιτικές

Πρώτον, η  φιλελεύθερη δημοκρατία παραμένει μεν κυρίαρχο δόγμα στη Δύση, αλλά η Απλμπάουμ παραβλέπει ότι η μετωπική σύγκρουση, οι εξοπλισμοί και η πολεμική ρητορική ενισχύουν  ανησυχητικές τάσεις αυταρχισμού, δηλαδή εξασθένισης ή νόθευσης των αρχών της φιλελεύθερης δημοκρατίας στην ίδια τη Δύση. Τροφοδοτούν ένα κυνήγι μαγισσών κατά όσων διαφωνούν με την πολεμική ρητορική, τις εσωτερικές ανισότητες πλούτου και ευκαιριών, την ανεξέλεγκτη μετανάστευση.^[x]

Όμως, μεγάλα τμήματα των δυτικών κοινωνιών αποστασιοποιούνται από τις επιλογές  των ηγεσιών τους και τους πολιτικούς θεσμούς.^[xi] Απορρίπτουν την κινητοποίηση πόρων για εξοπλισμούς και στρατιωτική βοήθεια. Έρευνες γνώμης αναδεικνύουν τη βαθιά δυσπιστία σε  μια ενεργειακή πολιτική που με κυρώσεις και απότομη αλλαγή του ενεργειακού μοντέλου πιέζει προς τα κάτω το μέσο επίπεδο ζωής και, οπωσδήποτε, τα χαμηλά εισοδήματα. 

Στις συνθήκες αυτές, ηγετικές ομάδες («ελίτ») εκδηλώνουν έναν αυταρχισμό με όλα τα θεσμικά  τεχνάσματα προκειμένου να αναχαιτίσουν την αμφισβήτησή τους. Στη Γαλλία ο Μακρόν κυβερνά χωρίς κοινοβουλευτική πλειοψηφία, στη Γερμανία λειτουργεί ο μηχανισμός παρακολούθησης των πολιτών από τη λεγόμενη «προστασία του Συντάγματος» ενώ παρακάμπτονται σεβάσμιες κοινοβουλευτικές διαδικασίες όταν «δεν βγαίνουν οι αριθμοί» και φιμώνονται ποικιλοτρόπως όσοι αντιλέγουν στις πολεμοχαρείς δηλώσεις κομμάτων εξουσίας, όπως  η καθηγήτρια Ulrique Guerrot^[xii] που απολύθηκε από το Πανεπιστήμιο της Βόννης. Η Απλμπάουμ βλέπει σε αυτούς επικίνδυνους «ειρηνιστές». Παρά ταύτα, οι δημοκρατίες μας απέχουν πολύ από τα μοντέλα απολυταρχίας  σε Ρωσία, Κίνα, Ιράν κ.λπ. 

Πρέπει να αναζητούμε πυρήνες αλήθειας μέσα στα πυκνά δάση  της προπαγάνδας και  της παραπληροφόρησης.  Η εκδοχή του εξωτερικού  εχθρού υπηρετεί τη διατήρηση του ελέγχου των κοινωνιών από τις κυβερνώσες ελίτ και στρέφει την προσοχή μακριά από τις ευθύνες τους και τα πραγματικά προβλήματα. Συναφώς, δαιμονοποιεί όσους διαφωνούν και ωραιοποιεί προβληματικές (από τη σκοπιά των κοινωνιών) τρέχουσες πολιτικές επιλογές.

Στον δημόσιο λόγο πρωτίστως η Ρωσία εμφανίζεται ως πραγματική απειλή, μολονότι ουδέποτε επιτέθηκε στη Δύση ούτε επιχείρησε να επιβάλει το δικό της σύστημα εδώ μετά την πτώση του κομμουνισμού. Εν μέρει έχει κανείς την εντύπωση μιας περίεργης δυτικοευρωπαϊκής υστερίας  ηγετικών ομάδων, με προεξάρχουσες τις γερμανικές, που εκτός από την κινδυνολογία διέκοψαν κάθε επικοινωνία με τη Ρωσία, απαγόρευσαν τους ρωσικούς τηλεοπτικούς σταθμούς και, στη Γερμανία, πάγωσαν τις πολιτισμικές ανταλλαγές, ενώ επιστρατεύουν μυστικές υπηρεσίες κατά όσων τολμούν να διαφωνήσουν. Το προσχηματικό επιχείρημα  είναι ότι η Ρωσία με την εισβολή στην Ουκρανία παραβίασε θεμελιώδες κανόνες του διεθνούς συστήματος (τη λεγόμενη rules-based world order), αλλά ήταν  η Δύση που πρώτη τους παραβίασε (Κούβα, Αφγανιστάν, Γιουγκοσλαβία, Ιράκ, Λιβύη, Συρία κ.α.), διεκδικώντας το μονοπώλιο ερμηνείας και επιλεκτικής εφαρμογής τους. 

Υπάρχει εξήγηση για αυτή την υστερία; Νομίζω ότι είναι προϊόν των «ενδογενών παθογενειών» και του άγχους ηγετικών ομάδων μπροστά στις αντιδράσεις των κοινωνιών κατά πολλών βασικών πολιτικών αποφάσεών τους και στην κρίση εμπιστοσύνης. Όλα αυτά βρίσκονται εκτός της οπτικής της Απλμπάουμ.

Είναι διάχυτη η κριτική στις δυτικές κοινωνίες ότι  οι ανεξάρτητες αρχές και η δικαιοσύνη δεν είναι λιγότερο ανεξάρτητες από όσο τυπικά εμφανίζονται και δεν εξασφαλίζουν την ισότητα των πολιτών. Σύμφωνα με διάχυτη υποψία, την οποία τείνουν να επιβεβαιώνουν διαδοχικά σκάνδαλα, ισχυρά οικονομικά συμφέροντα επηρεάζουν τις αποφάσεις των κυβερνήσεων  που εντέλει απειλούν το κοινωνικό κράτος. Οι πολιτικοί είναι επιρρεπείς στη διαφθορά. Ο όρος δεν περιορίζεται στην απλή δωροδοκία πολιτικών και γραφειοκρατών, αλλά συμπεριλαμβάνει την ευνοιοκρατία εν γένει που διαποτίζει ειδικά τις πρακτικές των κομμάτων εξουσίας ή κλειστών ομάδων πλούτου γύρω από την πολιτική εξουσία. Αυτές οι αντιλήψεις αιωρούνται σαν «σκοτεινό σύννεφο» πάνω από τη δημόσια ζωή που απειλεί αξιωματούχους και θεσμούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-9, τα μεσαία και κυρίως τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα  είδαν τα εισοδήματά τους να μένουν στάσιμα ή και να μειώνονται, τις αβεβαιότητες για το μέλλον να εντείνονται και τον πλούτο να συσσωρεύεται στους ήδη ευνοημένους.^[xiii] Η εμπιστοσύνη στις ελίτ  εξασθένισε δραματικά παντού.  Στις  συνθήκες αυτές δυσπιστίας και οικονομικής δυσπραγίας, οι ηγεσίες ελπίζουν, κατά τα φαινόμενα, ότι προπαγανδίζοντας έναν εξωτερικό κίνδυνο και αυξάνοντας τις στρατιωτικές δαπάνες, κατά μια παλαιά συνταγή, θα συσπειρώσουν πάλι τους λαούς «γύρω από τη σημαία».

Ο Εμμάνουελ Τοντ πρότεινε εναλλακτικά μια ψυχαναλυτική ερμηνεία (μαζί με άλλες) για την πολεμική ετοιμότητα:  ότι, δηλαδή, οι οικονομικές ηγεσίες δεν είναι ικανές να αναγνωρίσουν τη δική τους ευθύνη για όσα συμβαίνουν. Κατά τον ίδιο, η αδυναμία αυτή πρέπει να συσχετισθεί με τις δομές εξουσίας ειδικά μάλιστα των ΗΠΑ, οι οποίες, κατά την εκτίμησή του πάντοτε, αυτοπροσδιορίζονται μεν ως φιλελεύθερη δημοκρατία αλλά συγκροτούν φιλελεύθερη ολιγαρχία όπου δεν αποφασίζει ο λαός: το 1% της Ουάσιγκτον δεν ενδιαφέρεται για τους υπόλοιπους Αμερικανούς (άλλωστε δεν στέλνει τα δικά του παιδιά στους πολέμους) και δεν θα αφήσει τους λαούς να αποφασίσουν αν θέλουν να γίνει πόλεμος ή όχι. Στρέφεται εναντίον διαφωνούντων γενικά, με ολοένα και πιο αυταρχικές μεθόδους.^[xiv] Την άποψη αυτή, παρά την επένδυσή της με υπερβολές, προσπερνά ανέμελα η Απλμπάουμ.

Η αντιπαραγωγική διχοτομία

Θεμελιώδης είναι τέλος η αντίρρησή μου στο διχοτομικό σχήμα της Ανν Απλμπάουμ «ελεύθερη Δύση έναντι αυταρχισμού», το οποίο απλουστεύει τις σημερινές ποικιλόμορφες καταστάσεις στον κόσμο και δεν περιγράφει καλά τις εξελίξεις πριν και μετά την επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ. Το διχοτομικό σχήμα αγνοεί ή υποτιμά τη σημασία των πολιτισμικών συγχωνεύσεων, δεν καλύπτει κοινωνίες που δεν χωρούν σε αυτό και εμποδίζει επικίνδυνα την κατανόηση των σημερινών αντιθέσεων και συγκρούσεων.  

Στην πραγματικότητα, οι καταστάσεις στον κόσμο είναι διαφοροποιημένες. Η αυταρχική μοναρχία με θεοκρατικά χαρακτηριστικά της Σαουδικής Αραβίας καλλιεργεί στενούς δεσμούς  ασφάλειας και οικονομίας με τις ΗΠΑ. Επομένως, δεν ταιριάζει στο σχήμα της επιθετικότητας των δικτατοριών. Δεν ταιριάζει επίσης η Ινδία που καλλιεργεί τις σχέσεις της με τη Ρωσία  παρά τις πιέσεις που δέχεται, αρνείται  να συνταχθεί με τη Δύση στο ουκρανικό ζήτημα,  αναζητά νέες οικονομικές ευκαιρίες σε μια ισότιμη σχέση με την υπερδύναμη και επιλέγει κάθε φορά τους εταίρους της  χωρίς να αισθάνεται υποχρεωμένη να ενταχθεί σε κάποιο από τα υποτιθέμενα δύο στρατόπεδα. Ούτε οι BRICS  αποτελούν ένα αντιδυτικό μονολιθικό μπλοκ. Διαφέρουν μεταξύ τους. Η Βραζιλία, η Ινδία, η Νότια Αφρική θα μπορούσαν το πολύ να ταξινομηθούν στην κατηγορία των σκεπτικιστών (western sceptics) που επιφυλάσσονται επιλεκτικά απέναντι σε πολλά ερεθίσματα δυτικής προέλευσης. Σε πολλές χώρες διατηρούνται η κληρονομιά της αποικιοκρατίας και οι δεσμοί με τις πρώην μητροπόλεις. Οι δυτικές επιρροές είναι εμφανείς  και ενσωματωμένες στις κοινωνίες αυτές, αναμειγνυόμενες  με τις γηγενείς παραδόσεις σε υβριδικές καταστάσεις. Το ίδιο ισχύει για το Μεξικό. Δεν  επιζητούν να αποκοπούν από τη Δύση ή τις πρώην μητροπόλεις, αλλά να διορθώσουν τη «γεωπολιτική ανισότητα». Η Κίνα, τέλος, αποτελεί έναν αυτοτελή παράγοντα, που υποστηρίζει (ολίγον υποκριτικά πάντως ) το ελεύθερο εμπόριο.^[xv] Υβριδικές τάσεις τείνουν να παγιωθούν και στην ΕΕ.

Εν κατακλείδι σημειώνω τα εξής, αποκλίνοντας από την επιχειρηματολογία της Απλμπάουμ:

Πρώτον, λόγω αλληλεξάρτησης στο γεωπολιτικό παίγνιο που εξελίσσεται, δεν υπάρχουν σαφείς διαχωριστικές γραμμές.

Δεύτερον, την εποχή μας ορίζουν διαφορετικές συγχωνεύσεις (υβρίδια) δυτικών και μη δυτικών στοιχείων τόσο στο εθνικό επίπεδο όσο και στη διεθνή σκηνή. Σε έναν τόσο διαφοροποιημένο κόσμο είναι παραπλανητικό  και επικίνδυνο να μιλάμε για δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα. Αρκεί να σκεφθεί κανείς τις νέες τεχνολογίες και τους ατομικούς εξοπλισμούς.

Τρίτον, η μετωπική αντιπαράθεση του τύπου «δημοκρατία έναντι αυταρχισμού» καταλήγει σε ένα νέο κύμα εξοπλισμών, σε στρατιωτική κινητοποίηση και κυνήγι μαγισσών, ενώ  αποδυναμώνει τις ελπίδες πολλών για ανάπτυξη και τις ίδιες τις αρχές στις οποίες βασίζεται η φιλελεύθερη δημοκρατία στη Δύση. Όμως η έμφαση στον «εξωτερικό εχθρό» δεν αποτρέπει την κρίση εμπιστοσύνης σε θεσμούς και (κακές) αποφάσεις.

Τέταρτον, τις δεκαετίες που έρχονται, η Δύση, με την οικονομική της δύναμη και κουλτούρα,  θα εξακολουθήσει να επηρεάζει τον κόσμο, αλλά  δεν θα έχει όπως άλλοτε το μονοπώλιο ερμηνείας (και επιλεκτικής παραβίασης) των κανόνων του παιγνιδιού.

^[i] Ο τίτλος στο πρωτότυπο είναι Autocracy Inc. Τhe dictators who want to run the world. Μια σύνοψη των βασικών επιχειρημάτων της περιέχει η ομιλία  της Άνν Απλμπάουμ με αφορμή νέα βράβευσή της στη Γερμανία, με τίτλο «Ενάντια στην απαισιοδοξία», στο  Books’ Journal, τχ. 158, Νοέμβριος 2024.

^[ii] Βλ. ενδεικτικά,  The Economist, 11 Ιανουαρίου 2025. Στο ίδιο πνεύμα κινούνται τα κύρια γερμανικά ΜΜΕ.

^[iii] Βλ. Anne Applebaum, Απολυταρχία ΑΕ, όπως αλλού, σ. 9. Βλ. και ομιλία της «Ενάντια στην απαισιοδοξία», The Books’ Journal,  ό.π.

^[iv] Anne Applebaum, Απολυταρχία ΑΕ, όπως αλλού, σ. 19-20.

^[v] Anne Applebaum, «Ενάντια στην απαισιοδοξία», ό.π.

^[vi]  Anne Applebaum, Απολυταρχία ΑΕ, ό.π., σ.  202-3

^[vii]  Όπως πριν, σελ. 21.

^[viii]  John Mearsheimer, Who caused the Ukraine war?  Από  https:// Mearsheimer.substack.com, 5 Αυγούστου 2024. Συναφώς,  Jeffrey Sachs, Ukraine speech at EU Parliament, 2024, όπου επέκρινε το ρόλο των ΗΠΑ στις διεθνείς συγκρούσεις. Βλ. επίσης Günter Verheugen και Petra Erler, Der provozierte Krieg, Heyne Verlag, 2024.

^[ix] ‘Όπως διατύπωσε νωρίς και καθαρά ο επιδραστικός  άλλοτε σύμβουλος ασφαλείας τω ΗΠΑ, Zbigniew Brzezinski, The grand chessboard: American primacy and its geostrategic imperative, 1997. 

^[x] Η βιβλιογραφία για την αποδυνάμωση της φιλελεύθερης δημοκρατίας στη Δύση είναι απέραντη και φανερώνει ότι η δεν πρόκειται για μια  εκκεντρική  άποψη. Για  διεθνείς συγκρίσεις, βλ. επισκόπηση της Βασιλικής Γεωργιάδου και της Αναστασίας Καφέ στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος κ.ά. (επιμ.), Η Δημοκρατία σε κρίση. Το τέλος της Δύσης όπως τη γνωρίζαμε,  έκδοση  Το Βήμα της Κυριακής, Αθήνα 2025. 

^[xi] Βλ. πρόσφατα, World Values Surveys.  

^[xii]  Ulrike Güerot, Über die gute Demokratie, στο Widerspruch Heft 3, Buchvolk Verlag, 2024

^[xiii] Τη σχετική συζήτηση για τις ανισότητες αναθέρμανε το έργο του Thomas Piketty, The Capital in the twenty-first century (μετάφραση από τη γαλλικό πρωτότυπο), Harvard University Press, 2014.

^[xiv]Βλ.Emmanuel Todd, Der Westen im Niedergang, Κεφάλαιο  ΙV, Westend, Neu-Isenburg, 2024. Μετάφραση από τα γαλλικό πρωτότυπο.

^[xv] Για μια συνοπτική έκθεση των οικονομικών και πολιτικών διαφοροποιήσεων βλ. Samir Puri,  Westlessness. The global rebalancing, Hodder and Stoughton, London 2024, σ. 104 κ.έ.