Καρλ Σμιτ, αμφιλεγόμενος και απρόβλεπτος

 Ο Καρλ Σμιτ (1888-1985) υπήρξε, αδιαμφισβήτητα, μαζί με τον Μάρτιν Χάιντεγκερ, τον Ερνστ Γίνγκερ και τον Γκούσταφ Γκρίντγκενς, το πιο «φωτεινό-σκοτεινό μυαλό» της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης· ένας σημαντικός εκπρόσωπος του λεγόμενου «αντιδραστικού μοντερνισμού», αλλά και ο πλέον ιδιοφυής και ρηξικέλευθος πολιτικός φιλόσοφος, με γερά θεμέλια πάνω στη νομική επιστήμη (όπως μόνο η Γερμανία μπορούσε να αναδείξει τον προηγούμενο αιώνα, πρωτίστως στη Φιλοσοφία του Δικαίου), που έγκαιρα διέγνωσε τα όρια ανάμεσα στο νομιμότητα και τη νομιμοποίηση. Ταυτόχρονα, ήταν από τους επιδραστικότερους στοχαστές που επηρέασαν τη σύγχρονη νομική και πολιτική σκέψη και θεωρία. Το έργο του, δύσβατο και ριζωματικό, δεν άφησε αδιάφορους τους «καθοδηγητές» του γερμανικού κινήματος διαμαρτυρίας του ’68 (Protestbewegung), ούτε όμως τον Ετιέν Μπαλιμπάρ ή τον Τζόρτζιο Αγκάμπεν.

Για τους Γάλλους ήταν επί χρόνια «κόκκινο πανί» («δεν θα επιτρέψουμε τα βιβλία του να εκδίδονται», λέγεται πως ήταν η «επίσημη γραμμή»), για τον Jan-Werner Müller «ένας επικίνδυνος νους» (στα ελληνικά, Πόλις 2010) και για τους συμπατριώτες του, στη Δημοκρατία της Βόννης, εξόριστος από τα πανεπιστήμια και σταθερά στιγματισμένος ως «οππορτουνιστής», έχοντας αποθεώσει τον δικτάτορα με τις επωδούς «Ο Χίτλερ προστατεύει το Δίκαιο» και «Ο πραγματικός Ηγέτης είναι πάντα και Δικαστής», αν και έγκαιρα είχε διαφοροποιηθεί από τον εθνικοσοσιαλισμό του «μπογιατζή» (χαρακτηρισμός του Μπέρτολτ Μπρεχτ). Όμως, η εκδοτική σειρά Schmittiana περισώζει έργο, κριτική και σχολιασμό του corpus.

Η ελληνική υποδοχή

Γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν η Ελλάδα βρισκόταν στον «αστερισμό του λαϊκισμού» (Άγγελος Ελεφάντης), τροφοδοτούμενη διαρκώς από τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα (ΜΟΠ) και τα πακέτα στήριξης της ευρωπαϊκής οικονομικής συνοχής και αυτοτροφοδοτούμενη από αντιευρωπαϊσμό, εμφανίστηκε ένας τίτλος άγνωστος στους μη γερμανομαθείς, αλλά οικείος σε λίγους έστω απ’ όσους είχαν σπουδάσει τη δεκαετία του 1970 στη Γερμανία: Η έννοια του πολιτικού, από τις εκδόσεις Κριτική (1988, στα γερμανικά, 1932), ενώ έξι χρόνια μετά κυκλοφόρησε και Η θεωρία του αντάρτη. Παρεμβολή στην έννοια του πολιτικού (Πλέθρον, 1994, στα γερμανικά, 1963), που διαβάζονται ως Tandem στη σμιτιανή πολιτική θεώρηση.

Εξίσου σημαντικός τίτλος είναι και Ο πολιτικός ρομαντισμός (Politische Romantik, 1919, πολλαπλές εκδόσεις, στα ελληνικά αμετάφραστο), όπως και η μονογραφία Die geistesgeschichtliche Lage des Parlamentarismus (1924),  που θα διεμβολίσει τη συμβατική πολιτικο-συνταγματική θεωρία ως Staatslehre.

Έκτοτε, ακολούθησαν σημαντικά έργα του, μεταξύ άλλων κυρίως η Πολιτική Θεολογία, το έργο του όμως δεν ξεπέρασε τον περιορισμένο κύκλο κάποιων «υποψιασμένων», συμπιεσμένο ανάμεσα στην προκατάληψη και την ημιμόρφωση^[2].

«Η Θάλασσα εναντίον της Γης»

Για όσους είναι αρκούντως εξοικειωμένοι με το «σμιτιανό Σύμπαν», το Στεριά και Θάλασσα, όσο κι αν ηχεί παράταιρο, είναι ένα συναρπαστικό αφήγημα πολιτικής κοσμολογίας και εκλαϊκευμένης, αλλά όχι απλουστευτικής, γεωπολιτικής ανάλυσης πάνω στα αρχαϊκά, κοσμογονικά μοτίβα των τεσσάρων στοιχείων («γη, ύδωρ, πυρ, αήρ»). Ο Σμιτ εκκινεί από τη σημασία της (επι)κυριαρχίας μιας στεριανής δύναμης στις θαλάσσιες συγκοινωνίες, μεταφορές και συγκρούσεις, που εγκαθιδρύουν ευρύτερη υπεροπλία και ισχύ, ως θεμελιακές προϋποθέσεις επικράτησης των «θαλασσινών δυνάμεων ενάντια στις στεριανές δυνάμεις και αντιστρόφως».

Θα μπορούσε κανείς βάσιμα να ισχυριστεί ότι, εδώ, ο Σμιτ ανοίγει τον δρόμο στον Πολ Βιριλιό, που θα «εκτινάξει» την πολιτική με βάση την ταχύτητα, κυρίως με το «ελατήριο» της επιτάχυνσης (accéleration), όπως αυτή ξεδιπλώνεται ως Blitzkrieg πρωτίστως στα πολεμικά μέτωπα με τα νέα οπλικά συστήματα: αυτή είναι και η βασική θέση του Σμιτ, που όλα αυτά τα αφηγείται με έναν συναρπαστικό, οιονεί γραμμικό, εξελικτικό στην ουσία, τρόπο, που όχι απλώς δεν απομειώνει τη θεμελιωμένη, ακριβολόγα και διαυγή πάντα διατύπωση που τον χαρακτηρίζει στα υπόλοιπα έργα του αλλά, αντίθετα, εμπλουτίζει και διευρύνει τη Σκέψη και τη Γραφή του σε μια οξυδερκή ανάλυση των γεωπολιτικών δεδομένων.

Αυτή η Ιστορία δεν είναι μια απλή παράθεση τομών, θαλάσσιων εξερευνήσεων και συγκρούσεων (ιστορικές ναυμαχίες, εξερευνήσεις, πειρατεία) που θεμελιώνουν ή αναλόγως απειλούν εδαφική αρχικά και αργότερα εθνική-κρατική κυριαρχία. Ο Σμιτ όχι μόνο γνωρίζει «άπταιστα» τη «γραμματική της Ιστορίας», αλλά εντάσσει στο ευρύτερο ιστορικό γίγνεσθαι δεδομένα που για άλλους θα ήταν άσχετα (irrelevant)· έτσι, ολόκληρο το 5ο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στη φαλαινοθηρία ως ένα εκτενές και διεισδυτικό σχόλιο πάνω στον Μόμπο Ντικ: από τον βιβλικό Λεβιάθαν στον μελβιλικό Αχάμπ μέσω του Μισελέ! Αυτό μόνο ο Σμιτ θα μπορούσε να το καταφέρει με έναν γλαφυρό, δοκιμιακό-διδακτικό λόγο, σε ένα βιβλίο μάλιστα του 1942!

Για τη σμιτιανή κοσμοαντίληψη, ο Κόσμος ως Στεριά και Θάλασσα είναι στην ουσία η Υδρόγειος ως σφαιρική (πλανητική) σκακιέρα πολύπλοκων γεωπολιτικών και γεωστρατηγικών κινήσεων και όχι απλώς μια «άσκηση επί χάρτου» ή αποτέλεσμα της ισχύος ενός κράτους. Παράλληλα, είναι η ανάπτυξη της τεχνολογίας και τα τεχνικά επιτεύγματα που αποτελούν τα αναγκαία και χρήσιμα εργαλεία, ώστε τα γεωπολιτικά συμφέροντα να διασφαλιστούν, προφανώς σε μια επεκτατική λογική, που υλοποιείται μέσα σε ιμπεριαλιστικά πλαίσια, καθώς, όπως επισημαίνει ο Σμιτ, σταδιακά «ο Λεβιάθαν θα μεταμορφωνόταν από κήτος σε μηχανή» – και κατ’ αναλογία ο Μόμπι Ντικ σε αεροπλανοφόρο: από την αρχική «μεγάλης κλίμακας κατάκτηση γης στην ανακατανομή του πλανήτη μέσω της θαλάσσης» και, ήδη από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα, στην «κατάκτηση του Διαστήματος».

Για τον Σμιτ, η θεμελιώδης, συγκρουσιακή έννοια «φίλιο-εχθρικό», ακόμα και ως «θεολογική αναγκαιότητα», μεταφέρεται στις συντεταγμένες ενός παγκόσμιου χάρτη, στην προσπάθειά του να κατανοήσει την πολυπλοκότητα ενός κόσμου που ορίζεται στρατηγικά ως «μείζων χώρος» (Grossraum), κυρίως όμως να προσδιορίσει την condition humaine, υπερβαίνοντας ρηξικέλευθα και διορατικά το δίλημμα «αν είμαστε της γης ή της θάλασσας», ως προς το ποιο είναι το ανθρώπινο στοιχείο. Ο Σμιτ, με το Στεριά και Θάλασσα, προοικονομεί ευφυώς με τη μορφή του πατρικού αφηγήματος μια επαναστατική επαναθεώρηση της «τάξης του χώρου» (Raumordnung) και του «Νόμου της Γης» (Der Nomos der Erde, 1950), και η ελληνική έκδοση τιμά ιδιαίτερα, και μέσω της μετάφρασης, το πνεύμα και τη γραφή του.

Στον «κόσμο του Θεάτρου»

Με τη μονογραφία Άμλετ ή Εκάβη, ο αναγνώστης βρίσκεται μπροστά στο πιο απρόβλεπτο ίσως βιβλίο, μαζί με τη Θεωρία του αντάρτη, του Καρλ Σμιτ. Αφενός η συζυγία των τραγικών ηρώων, αφετέρου η υπότιτλη, προσωκρατικών συνδηλώσεων, υποσημείωση (Η εισβολή του χρόνου στο παιγνίδι) καθιστούν το μικρό, αλλά πυκνό σε νοήματα και στοχασμό δοκίμιο σε «υποβρύχιο τσέπης», όχι μόνο στη σχετική βιβλιογραφία αλλά και στις βιβλιοθήκες. Και μόνο η αναφορά στον Τ. Σ. Έλιοτ για την πρόσληψη του σαιξπηρικού έργου, αλλά και ο σχολιασμός πάνω στο αντίστοιχο έργο του Βάλτερ Μπένγιαμιν (Η καταγωγή γερμανικού πένθιμου δράματος, της τραγωδίας ουσιαστικά)^[3] αρκούν για να εστιάσει ο αναγνώστης το ενδιαφέρον του σ’ αυτό το εκτενές, πυκνό σε εκρηκτικά νοήματα, δοκίμιο για ένα σαιξπηρικό έργο που επηρέασε βαθιά τη γερμανική, και ευρύτερα την ευρωπαϊκή παράδοση, εκεί που, κατά τον Σμιτ, η τρέλλα θα συναντήσει την ιδιοφυΐα και ο Φάουστ θα συγκρουστεί με τον Άμλετ.

Λιγότερο όμως γνωστή είναι η «προφητεία» του Σμιττ, το 1923, λίγο πριν από το χιτλερικό πραξικόπημα:

Η Γερμανία είναι ο Άμλετ  

Ώ, δυστυχώς όχι πλέον, καιρό τώρα.

Πολύ ορθά, ο Αντρέας Χέφελε^[4], στην ιστορική ομιλία και εξαιρετική ανάλυσή του, διαγιγνώσκει στο βιβλίο αυτό «ένα έργο της υποχώρησης, της απόσυρσής του από την κεντρική σκηνή του Δημοσίου Δικαίου (Staatslehre) και της πολιτικής θεωρίας στη ‘‘δεύτερη σκηνή’’ της λογοτεχνικής κριτικής». Άμλετ, Βασιλιάς Ιακώβ, Μαρία Στιούαρτ, Εκάβη είναι τα personae dramatis που περιβάλλουν σαν «μικρός χορός» τη σκέψη του Σμιτ: τι τα συνδέει και τι τα (ξε)χωρίζει, ποιες είναι οι «επιλεκτικές συγγένειες» μεταξύ τους, ποιο διαλεκτικό νήμα, του αίματος και της τραγωδίας, τα ενώνει;

Σαν ένα μοντέρνο «οιδιπόδειο αίνιγμα», ο Σμιτ επιχειρεί να διεισδύσει σε έναν «λαβύρινθο αντικατοπτρισμών» πέρα από ιστορικούς παραλληλισμούς, μέσα από ευφυείς «διαγνώσεις», αναφορικά με το «ταμπού της Βασίλισσας» στις ιστορικές, τραγικές και μυθικές διαστάσεις του δράματος, καθώς ο χρόνος εισβάλλει στο παιγνίδι: του μυαλού, της εξουσίας, της μοίρας, με βαθύ ψυχολογικό και υπαρξιακό υπόβαθρο. Μια ιδιοφυής «μινιατούρα» για απαιτητικούς αναγνώστες σε στέρεα απόδοση.

^[1] Τα μονοπάτια της σκέψης ήταν σειρά εκπομπών στη δημόσια τηλεόραση (ΕΡΤ), από μια ιδέα του Γιώργου Βέλτσου, με συνεργάτες τον ίδιο και τους Κωνσταντίνο Τσουκαλά, Κώστα Βεργόπουλο και Γιάγκο Ανδρεάδη, με διακριτό «γαλλοκεντρικό» μεταμοντέρνο προσανατολισμό (Μποντριγιάρ, Ντεριντά, Μπουρντιέ, Τσόμσκι κ.ά.), που πάντως έφερε σημαντικούς σύγχρονους στοχαστές κοντά στο εγχώριο τηλεοπτικό κοινό. 

^[2] Από τα ευάριθμα κείμενα σχετικά με τον Καρλ Σμιτ, ξεχωρίζουν διαδικτυακά μεταξύ άλλων της Μαρίας Καμπίτση «Το λάθος του Χόμπς, η εισβολή του Σπινόζα και ο θάνατος του Λεβιάθαν» (kaboomzine, 16/5/2021), και η μετάφραση του «C. Schmitt. Η εποχή των ουδετεροποιήσεων και αποπολιτικοποιήσεων», από τον Ηρακλή Πεκιαρίδη (toperiodiko.gr, 12/4/2020) από τη συλλογή κειμένων Positionen und Begriffe (1940).

^[3] Είναι γνωστό, ότι στην Αλληλογραφία του Β. Μπένγαμιν, παρελήφθη από τους Τ. Β. Αντόρνο και Γκ. Σόλεμ η σχετική επιστολή του Μπένγιαμιν προς τον Σμιττ, που αναφέρεται πόσο επηρέασε τον πρώτο η «διδαχή της κυριαρχίας» του δεύτερου (βλ. και υποσ. 4).

^[4] Andreas Höfele, „Der Einbruch der Zeit. Carl Schmitt liest Hamlet“, vorgetragen in der Sitzung vom 15. November 2013, στο: Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsbericht, München 2014, Heft 3.