Στις 6 Απριλίου 1992, το Σαράγεβο, πρωτεύουσα της ανεξάρτητης Βοσνίας που είχε αποχωρήσει από την ενιαία Γιουγκοσλαβία, περικυκλώθηκε από δυνάμεις του Γιουγκοσλαβικού Εθνικού Στρατού του Μιλόσεβιτς, από τον σερβο-βοσνιακό στρατό που συγκρότησε ο Κάρατζιτς και από παραστρατιωτικούς. Η πόλη πολιορκήθηκε και βομβαρδιζόταν σχεδόν καθημερινά, έως τις 29 Φεβρουαρίου 1996. Το διάστημα εκείνο, περίπου 10.000 Βόσνιοι σκοτώθηκαν ή χάθηκαν, 56.000 άνθρωποι τραυματίστηκαν, η κοινωνική συνοχή διαλύθηκε ενώ η πόλη υπέστη τρομακτικές ζημιές.
Η πολιορκία του Σαράγεβο ήταν ένα από τα αιματηρά επεισόδια του πολέμου που σηματοδότησε τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Τροφοδότησε με μερικές εικόνες εγκαρτέρησης και γενναιότητας την παγκόσμια κοινότητα (όπως η εικόνα του μουσικού Βέντραν Σμαήλοβιτς που συνέχισε να παίζει βιολοντσέλο στα ερείπια της βομβαρδισμένης βιβλιοθήκης) αλλά και με εικόνες φρίκης (οδυνηρότερες όλων, οι εικόνες από τη σφαγή στην αγορά της πόλης, στις 5 Αυγούστου 1994). Εγινε η αφορμή και για ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά κόμικς που έχουν δημιουργηθεί ποτέ. Ο λόγος για το βραβευμένο με βραβείο Harvey και με το «Όσκαρ των κόμικς» βραβείο Eisner, Φαξ από το Σαράγεβο, του Τζο Κιούμπερτ.
Το Φαξ από το Σαράγεβο κυκλοφόρησε το 1996 στην Αμερική ενώ στην Ελλάδα εκδόθηκε για πρώτη φορά μόλις φέτος. Αφορμή της έμπνευσης και βασική πηγή πάνω στην οποία τεκμηριώθηκε ήταν τα φαξ που έστελνε στον Τζο Κιούμπερτ ο Βόσνιος ατζέντης δικαιωμάτων κόμικς, Έρβιν Ρουστεμάτζικ, από το πολιορκημένο Σαράγεβο όπου βρέθηκε εγκλωβισμένος με τη γυναίκα του Εντίνα και τα παιδιά του, Μάγια και Έντβιν.
Η οικογένεια Ρουτεμάτζικ είναι μουσουλμανικής καταγωγής (οι ίδιοι περιγράφουν τους εαυτούς τους ως άθρησκους). Το εθνοτικό και θρησκευτικό τους υπόβαθρο ποτέ δεν αποτέλεσε πρόβλημα για τη συμβίωσή τους στη βοσνιακή πρωτεύουσα. Όλα άλλαξαν όμως από τη στιγμή που οι δρόμοι της πόλης άρχισαν να βομβαρδίζονται από τους λόφους περιμετρικά της πόλης. Όταν οι ελεύθεροι σκοπευτές που είχαν τοποθετηθεί στις κορυφές κτιρίων και σε πολεμικά αεροσκάφη βομβάρδιζαν αδιακρίτως σπίτια και δημόσια κτίρια, δείχνοντας ιδιαίτερη προτίμηση στα παιδιά – υπολογίζεται ότι θύματα ήσαν περί τα 1.500 παιδιά.
Όταν η φρίκη του εθνικιστικού πολέμου ξεδιπλώθηκε στη βοσνιακή πρωτεύουσα, ο Τζο Κιούμπερτ (που στο παρελθόν είχε επισκεφτεί το Σαράγεβο) έτυχε να έχει έναν φίλο του ακριβώς στο επίκεντρο των γεγονότων. Στα φαξ που του έστελνε ο Έρβιν αποτυπώνονταν γλαφυρά όσα τρομερά ζούσε: η πείνα, οι στερήσεις αλλά και οι αγωνιώδεις προσπάθειες να διαφύγουν, να εγκαταλείψουν την πόλη ήταν τα θέματα αυτών των ιδιότυπων καθημερινών ανταποκρίσεων από το μέτωπο.
Ντοκουμέντο ενός πολέμου
Η σημαντικότερη πρωτοτυπία αυτού του κόμικς, αλλά συγχρόνως και το μεγαλύτερο πλεονέκτημά του, έγκειται στο ότι στην αρχή και, στο τέλος καθενός από τα δώδεκα σπονδυλωτά κεφάλαια στα οποία χωρίζεται η ιστορία, παρατίθενται τα φαξ του Έρβιν στα οποία βασίστηκε το σενάριο του κάθε κεφαλαίου. Με αυτόν τον τρόπο οι αναγνώστες βρίσκονται στην προνομιακή θέση να διαπιστώσουν από μόνοι τους πως όσα έγραψε και σχεδίασε ο Κιούμπερτ δεν απέχουν παρά σε λεπτομέρειες από όσα του μετέφερε μέσω φαξ ο Έρβιν. Κάποια στιγμή, ο Έρβιν γράφει ότι η κατάσταση είναι περισσότερο δραματική απ’ όσο κάποιος θα μπορούσε να φανταστεί. Αλλά ο Κιούμπερτ δεν χρειάζεται να φανταστεί. Απλώς, εικονογραφεί τις περιγραφές του φίλου του.
Η δύναμη του σχεδίου του Κιούμπερτ είναι εμφανής. Σε κάποιο σημείο του κόμικς, ο Έρβιν αναρωτιέται πως θα μπορούσε να περιγράψει με λόγια όσα συμβαίνουν γύρω του, καταλήγοντας πως κανένας δεν θα μπορούσε να τα φανταστεί εκτός και αν βρισκόταν εκεί. Εντούτοις, η εκφραστική δύναμη της τέχνης του Κιούμπερτ μεταφέρει τον αναγνώστη στη Βοσνία. Ο ρεαλισμός του Κιούμπερτ υπηρετεί με ακρίβεια το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ στο οποίο μετατρέπεται το κόμικς, στη γραμμή δημιουργών όπως ο Αρτ Σπίγκελμαν (το Μάους του οποίου ήταν υποδειγματικό ξεδίπλωμα του Ολοκαυτώματος, μέσω της μαρτυρίας του επιζήσαντα πατέρα του) και ο Τζο Σάκο (το κόμικς Palestineτου οποίου, ακριβώς το 1996, τιμήθηκε με το American Book Award)[1].
Ο Κιούμπερτ δουλεύει με μολύβι ή στυλό. Το σκίτσο του δίνει έμφαση στη λεπτομέρεια, πυκνοσχεδιασμένο και συγχρόνως καθαρό, αποτυπώνοντας ό,τι απαιτεί η κάθε περίσταση. Η ιστορία ξετυλίγεται γρήγορα. Από την τέταρτη κιόλας σελίδα, ο πόλεμος μαίνεται στους δρόμους του Σαράγεβο, ενώ στην πέμπτη σελίδα συναντάμε τον Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, τον κομμουνιστή εθνικιστή σέρβο πολιτικό που καταδικάστηκε για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας να ενορχηστρώνει, σε τηλεοπτικό του μήνυμα, τη γραμμή της προπαγάνδας του σερβικού εθνικισμού: οι Σέρβοι θα διεκδικήσουν την ανεξαρτησία τους από τον «ζυγό» των Μουσουλμάνων και των Κροατών.
Καθώς τα πράγματα χειροτερεύουν στο Σαράγεβο και καθώς ο Έρβιν και η οικογένειά του εξαναγκάζονται να εγκαταλείψουν το σπίτι τους, βλέπουν τα γραφεία της εταιρείας του Έρβιν να χάνονται στις φλόγες και μαθαίνουν για τον θάνατο αγαπημένων τους προσώπων, ο Κιούμπερτ, εντάσσει στην ιστορία σύντομες αναφορές στην εγγκληματική δράση των Σέρβων παραστρατιωτικών και στα άλλα πολεμικά μέτωπα της Βοσνίας. Μεταξύ άλλων, γίνεται αναφορά στη σφαγή της Σρεμπρένιτσα, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και βασανισμού μουσουλμάνων που είχαν δημιουργηθεί αλλά και στους συστηματικούς βιασμούς βόσνιων γυναικών ως μέθοδο εθνοκάθαρσης.
Ο Έρβιν Ρουστεμάτζικ δεν έστελνε τα φαξ απλώς για να επικοινωνήσει με το φίλο του. Την κίνησή του κυρίως υποκινούσε η ανάγκη να διαδοθούν όσα έγραφε, να προωθηθεί το περιεχόμενο των φαξ σε όσους μπορούσαν: πολιτικούς, δημοσιογράφους, διεθνείς οργανισμούς, ώστε όλοι να μάθουν τι συμβαίνει στη Βοσνία – και να τον βοηθήσουν να εγκαταλείψει το Σαράγεβο με την οικογένειά του. Ατύχησε, κανένας δεν θα τον βοηθούσε άμεσα. Η τότε πολιτική μη επέμβασης της Δυνάμεως Προστασίας των Ηνωμένων Εθνών (UNPROFOR) «εμπόδισε» τη φυγή τους. Η ευτυχής κατάληξη γι’ αυτόν θα ήταν να εξασφαλίσει μια δημοσιογραφική διαπίστευση από έναν δημοσιογραφικό όμιλο και, χρησιμοποιώντας τη, να εγκαταλείψει το Σαράγεβο. Όμως το πολεμικό χάος, η γραφειοκρατική παράνοια, η πολιτική ολιγωρία και η θεσμική ανικανότητα που επέδειξαν τότε οργανισμοί, όπως η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες (UNHCR), έκαναν και τους Ρουστεμάτζικ να ζήσουν για πάνω από έναν χρόνο τον κίνδυνο, την αγωνία για την εύρεση τροφής και στέγης, το κρύο, τη στέρηση ακόμα και του πόσιμου νερού.
Ένα κόμικς πέρα για πέρα αληθινό
Το βιβλίο περιλαμβάνει και παράρτημα με σημειώσεις του συγγραφέα για κάθε κεφάλαιο, ενώ δημοσιεύονται φωτογραφίες του Έρβιν και της οικογένειάς του στο πολιορκούμενο Σαράγεβο, αλλά και φωτογραφίες της ίδιας της πόλης κατά τη διάρκεια της πολιορκίας – υποβοηθείται έτσι η τεκμηρίωση της αφήγησης. Οι φωτογραφίες είναι όλες τραβηγμένες από τον φωτογράφο Καρίμ Ζαΐμοβιτς (1971 - Αύγουστος 1995). Υπάρχει επίσης μια φωτογραφία του Καρίμ στην εισαγωγή του βιβλίου, να τρώει ένα σάντουιτς. Ο Καρίμ απαθανάτισε –μεταξύ άλλων– και τον Έρβιν με την οικογένειά του, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, κι οι φωτογραφίες αυτές ήταν πολύτιμη βοήθεια για τον Κιούμπερτ, κατά τη σχεδίαση των πάνελ του κόμικς.
Ο Έρβιν είχε υποσχεθεί στον Καρίμ πως θα τον προσλάμβανε για δουλειά στην εταιρεία του, η οποία στο μεταξύ είχε μεταφερθεί στη Σλοβενία. Ο Καρίμ σκοτώθηκε τον Αύγουστο του 1995 από θραύσμα χειροβομβίδας που εξερράγη πλάι του, ενώ περπατούσε στους δρόμους του Σαράγεβο. Ήταν μόλις είκοσι τεσσάρων ετών.
[1] Ο Τζο Σάκο δημιούργησε κι αυτός μια ιστορία εμπνευσμένη από τον πόλεμο στη Βοσνία, το Safe Area Goražde.
