Αργότερα, ως Λαμπράκης στην Κοκκινιά, γνώρισα και τον άνθρωπο πίσω από τα τραγούδια. Νέος και ωραίος «ως Έλληνας». Γοητεύτηκα. Τότε, ο Μίκης είχε δημιουργήσει στην Κοκκινιά μια (ερασιτεχνική) χορωδία όπου και συμμετείχα, αν και, τ’ ομολογώ, δεν ήμουν ιδιαίτερα καλλίφωνος. Ως μέλος της χορωδίας, πάντως, υπήρξαν φορές που τραγούδησα υπό τη διεύθυνσή του τον Επιτάφιο, αργότερα και τα Επιφάνια σε ποίηση Γιώργου Σεφέρη και τόσα άλλα. Ο Μίκης Θεοδωράκης αφιέρωνε τότε πολύ χρόνο στην Κοκκινιά.
Την ίδια ακριβώς περίοδο γνώρισα τη μουσική και του Λούντβιχ βαν Μπετόβεν. Με συνεπήρε. Οι συμφωνίες, το κοντσέρτο για βιολί, τα πέντε κοντσέρτα για πιάνο, τα κουαρτέτα εγχόρδων, η λειτουργία Missa Solemnis, η όπερα Φιντέλιο. Από τότε και μέχρι σήμερα παραμένω «μπετοβενικός» και «θεοδωρακικός», παρ’ ότι με γοητεύουν και άλλοι συνθέτες, κλασικοί και σύγχρονοι. Η μουσική του Μπετόβεν και του Θεοδωράκη με συνόδευσε σ’ όλα τα βήματά μου. Μπορώ να γράψω το αφήγημα της ζωής μου με μουσική υπόκρουση τα έργα των δύο αυτών, τόσο διαφορετικών και τόσο επιδραστικών, συνθετών.
Μπορώ να θυμάμαι «δρόμους παλιούς που αγάπησα και μίσησα»[2], ή και τις φιλίες μου, και να δακρύζω (μια από τις φιλίες αυτές είναι με τον άλλο Λαμπράκη, τον Κώστα Ασλάνογλου, που έφυγε πολύ νωρίς), μέσα από το άκουσμα της μουσικής του Μίκη. Μπορώ να ακούω την «Άρνηση» (Στο περιγιάλι το κρυφό) και να έρχεται αυτόματα στη μνήμη μου ένα περιστατικό, όταν μαζί με τον Μίκη και τον Κώστα Ασλάνογλου βρεθήκαμε σ' ένα κρατητήριο, στο αστυνομικό τμήμα της Κοκκινιάς – θαρρώ το 1964. Και ο Ασλάνογλου κι εγώ ήμασταν Λαμπράκηδες, αλλά και μαθητές του νυκτερινού γυμνασίου - παράγκας της περιοχής.
«Κράτησα τη ζωή μου ταξιδεύοντας»[3] με τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και του Μπετόβεν.
Αργότερα διερωτήθηκα γιατί ο Θεοδωράκης και ο Μπετόβεν; Επειδή τους προσλαμβάνω ως παράλληλους συνθέτες της μοίρας και της ελευθερίας. Βαθύτατα τραγικούς, όπως ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Σαίξπηρ...
Μοίρα και ελευθερία
Το 2020 συμπληρώνονται διακόσια πενήντα χρόνια από τη γέννηση του Λούντβιχ βαν Μπετόβεν (γεννήθηκε στη Βόννη στις 16 Δεκεμβρίου 1770, πέθανε στη Βιέννη στις 26 Μαρτίου 1827). Τι είναι, τι σημαίνει ο Μπετόβεν σήμερα; Ο Μπετόβεν, ο συνθέτης της Ευρωπαϊκής Ένωσης[4] αλλά και του Λεωνίδα Κύρκου[5] και του Μπαράκ Ομπάμα, του BBC της Kατοχής αλλά και της πτώσης του τείχους του Βερολίνου. Ο συνθέτης ενός ατελείωτου καταλόγου γεγονότων, μικρών ή μεγάλων – όπως και ο Θεοδωράκης. Γιατί, σήμερα, συγκινεί τόσο βαθιά ο Μπετόβεν, εκατονταετίες μετά; Γιατί γεμίζει ένα ολόκληρο Ηρώδειο όπως πέρυσι το καλοκαίρι, για να ακούσει την Ενάτη;
Συγκινεί επειδή ο Μπετόβεν (τουλάχιστον στη δική μου ακρόαση) είναι ο πιο ροκ συνθέτης όλων των εποχών. Ο συνθέτης της Μοίρας, του Πάθους, του Έρωτα, της Ελευθερίας, όπως και ο Θεοδωράκης. Είναι ο πιο πολιτικός συνθέτης που έζησε ποτέ. Ένας μεγάλος, οικουμενικός Μίκης Θεοδωράκης του δέκατου όγδοου και του δέκατου ένατου αιώνα. Το ανθρώπινο και το πολιτικό μήνυμα των έργων του αντηχεί σήμερα πιο έντονα από ποτέ. Ο Μπετόβεν είναι όντως κλασικός.
Της Μοίρας και της Ελευθερίας. Της ανθρώπινης τραγικότητας και της υπέρβασής της. Γράφει ο Κωνσταντίνος Τσάτσος:
Όταν ακούω Beethoven λέω: ο άνθρωπος είναι μεγαλύτερος από το Θεό... Όταν ακούω Beethoven βλέπω ανθρώπινες αγωνίες, ανταρσίες ψυχής, ανέμους παθών. Μένω πάντα στη σφαίρα του μεταφυσικά ανθρώπινου. Γι' αυτό ο Beethoven συχνά με βασανίζει και δεν με λυτρώνει [...] Ο Beethoven είναι ο μεγάλος άνθρωπος που, σαν κι εμάς, ανεβαίνει από τα κάτω προς τα ύψη.[6]
Αυτά θα μπορούσαν να γραφτούν και για τα έργα του Μίκη.
Η άπελπις προσπάθεια του ανθρώπου να γίνει «μεγαλύτερος από το Θεό» ως υπέρβαση της τραγικότητάς του καταγράφονται στη μουσική του Μπετόβεν – στην Πέμπτη Συμφωνία, στα τελευταία κουαρτέτα, στις σονάτες για πιάνο, στο «αυτοκρατορικό κοντσέρτο», στη Missa Solemnis και στο μοναδικό κοντσέρτο του για βιολί και ορχήστρα (μαζί με τα Επιφάνια, θα ήταν το έργο που θα έπαιρνα μαζί μου ως μοναδικό μουσικό κομμάτι σ’ ένα έρημο νησί).
Αλλά ο Μπετόβεν εξέφρασε και την επαναστατημένη εποχή του, τα αιτήματά της για ελευθερία, δημοκρατία, ειρήνη, ισότητα. Κατά τη μαρξίστρια συγγραφέα Frida Knight (1910–1996),
υπήρξε το τέκνο μιας επαναστατικής εποχής. Το έργο του, τα γραπτά του κείμενα, οι επιστολές του, οι σημειώσεις και οι συνομιλίες του αποκαλύπτουν το ζωηρό ενδιαφέρον του για την πολιτική αλλά και για κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα. Μεγάλο μέρος της μουσικής του αντανακλά αυτό το ενδιαφέρον του.[7]
Ο Ρομαίν Ρολάν, επίσης, από τη δική του σκοπιά, έγραφε το 1927:
Αυτός ο Υπεράνθρωπος που πάνωθέ του μαζεύεται η θύελλα (οι κορυφές τραβούν τον κεραυνό) είναι σημαδεμένος όπως απ’ τη βλογιά με τα ηθικά χαρακτηριστικά της εποχής: το πνεύμα της ανταρσίας, τον πυρσό της επανάστασης.[8]
Τέσσερα κυρίως εμβληματικά έργα (η Τρίτη Συμφωνία, που αποκαλείται και Ηρωική, η Έκτη Συμφωνία –η Ποιμενική–, η Ενάτη Συμφωνία όπου και ο «Ύμνος στη Χαρά» και η μοναδική του όπερα Φιντέλιο) εκφράζουν τις πολιτικές αξίες του Μπετόβεν. Η Τρίτη (1803), η οποία έχει κριθεί από τους αρχιμουσικούς και διευθυντές ορχήστρας ως «η μεγαλύτερη συμφωνία όλων των εποχών» (The Guardian, 4 Αυγούστου 2016), ως γνωστόν, γράφτηκε αρχικά για τον Ναπολέοντα, εν όσω ο τελευταίος εξέφραζε τα επαναστατικά ιδανικά της εποχής για ελευθερία και ανεξαρτησία. Όταν όμως ο Μπετόβεν πληροφορήθηκε ότι ο Ναπολέων ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας, οργισμένος, εγκατέλειψε την αφιέρωση. Ήθελε το έργο έναν ύμνο στην ελευθερία και μια καταδίκη του δεσποτισμού. Η Έκτη, η Ποιμενική, είναι ένας ύμνος στη φύση, στο περιβάλλον και στο σεβασμό που του οφείλουμε. Θα μπορούσε να έχει γραφτεί σήμερα, με αφορμή την κλιματική κρίση και τη βάναυση συμπεριφορά μας απέναντι στη φύση.
Η Ενάτη... Τι να πει κανείς για την Ενάτη; Ο συγγραφέας και ιστορικός της μουσικής Χάρβεϋ Σακς συνοψίζει:
Στην Ενάτη, ο Μπετόβεν χρησιμοποίησε τους στίχους του Σίλλερ για να μας πει με σαφήνεια αυτό που πολλά από τα έργα του, και ιδιαίτερα της τελευταίας περιόδου, μας λένε με έμμεσο τρόπο: ότι η «ιερή σπίθα» της χαράς και το «φίλημα του κόσμου» που πηγάζει από το στερέωμα με τα αστέρια θα πρέπει να μας ακουμπήσει και να μας ενώσει όλους μας.[9]
Η Ενάτη είναι η ξεχωριστή συμφωνία και του Λεωνίδα Κύρκου. Τη σφύριζε το 1949 στη φυλακή καταδικασμένος σε θάνατο. «Από τότε δέθηκα με την “Ενάτη” και τον “Ύμνο της χαράς”» γράφει. «Γι' αυτό και την πέρασα στις συγκεντρώσεις του ΚΚΕ εσωτερικού και, μαζί με τα ανανεωτικά μηνύματα, την κάναμε γνωστή σε όλη την Ελλάδα. Αργότερα έγινε και επίσημος ύμνος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Και έλειψαν οι αμφισβητήσεις και αντιδράσεις. Ήμασταν και γι' αυτό υπερήφανοι[10]». Άκουσα πολλές φορές με συγκίνηση τον Λεωνίδα Κύρκο να ερμηνεύει απαράμιλλα την Ενάτη με τη φυσαρμόνικά του, στο περιθώριο εκδηλώσεων και συζητήσεων για την Ευρώπη. Είναι κρίμα που, όπως του είχε προτείνει ο Μάνος Χατζιδάκις, δεν την ηχογράφησε ποτέ. Θα είχαμε σήμερα ηχογραφημένη την αισθητική της δημοκρατικής Αριστεράς!
Η Ενάτη, ο θρίαμβος της αγάπης, «ένα πύρινο μεθύσι», όπως την περιγράφει ο Μιχάλης Μητσός (Τα Νέα, 17 Δεκεμβρίου 2019).
Ο Μπετόβεν και ο Θεοδωράκης. Ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν. «Στον ουρανό της μουσικής τους συνταξιδεύουμε...».
Χαίρε Μίκη Θεοδωράκη, «ορίζοντα λευκέ της αστραπής και του ονείρου...». Άξιον εστίν...
(Το κείμενο πρωτοδημοσιεύθηκε στο Books' Journal, τχ. 106, Φεβρουάριος 2020)
[1] Το τραγούδι, που εντάσσεται στον κύκλο Αρχιπέλαγος, ηχογραφήθηκε το 1961 σε δύο εκτελέσεις, μια με τη Μαίρη Λίντα και μια με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση. Και στις δυο εγγραφές, μπουζούκι παίζει ο Μανώλης Χιώτης. Ένα χρόνο μετά, η Μελίνα Μερκούρη είπε κι αυτή το «Ροδόσταμο», στην ταινία Φαίδρα του Ζυλ Ντασσέν, όπου πρωταγωνιστούσε με τον Άντονυ Πέρκινς. Στη συνέχεια, το τραγούδι ηχογραφήθηκε σε δεκάδες επανεκτελέσεις.
[2] «Δρόμοι παλιοί που αγάπησα / Και μίσησα ατέλειωτα / Κάτω απ' τους ίσκιους του σπιτιών να περπατώ / Νύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες / Κι η πόλη νεκρή...». Το τραγούδι, σε μουσιική Μίκη Θεοδωράκη και σε ποίηση Μανόλη Αναγνωστάκη, ηχογραφήθηκε με τη Μαργαρίτα Ζορμπαλά και συμπεριελήφθη στο δίσκο Μπαλάντες του 1975. Στον ίδιο δίσκο τραγουδούσε και ο Πέτρος Πανδής.
[3] «Κράτησα τη ζωή μου / ταξιδεύοντας ανάμεσα σε κίτρινα δέντρα, / κάτω απ’ το πλάγιασμα της βροχής...». Ο Θεοδωράκης πρωτοηχογράφησε τα Επιφάνια, σε ποίηση Γιώργου Σεφέρη, το 1962.
[4] Η μελωδία που χρησιμοποιείται για να συμβολίζει την Ευρωπαϊκή Ένωση, έγινε το 1972 ο ύμνος του Συμβουλίου της Ευρώπης και το 1985 αναγνωρίστηκε ως ο ύμνος της ΕΕ. Προέρχεται από την Ενάτη Συμφωνία που συνέθεσε ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν το 1823, όταν μελοποίησε τους στίχους της «Ωδής στη χαρά» του Φρήντριχ Σίλλερ, που είχαν εκδοθεί το 1785. Ο ύμνος δεν συμβολίζει απλώς την Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και την Ευρώπη γενικότερα. Η «Ωδή στη χαρά» εκφράζει την ιδεαλιστική άποψη του Σίλλερ για συναδέλφωση όλων των λαών, την οποία ο Μπετόβεν συμμεριζόταν.
[5] «Κάποτε στις μεγάλες συγκεντρώσεις του ΚΚΕ εσωτερικού, είχα καθιερώσει ως ύμνο μας την “Ωδή στη χαρά” από την Ενάτη του Μπετόβεν». Από συνέντευξη του Λεωνίδα Κύρκου στον Γιώργο Δουατζή, που δημοσιεύτηκε στο ένθετο περιοδικό Κ της Καθημερινής.
[6] Κωνσταντίνος Τσάτσος, Θεωρία της Τέχνης, Εκδόσεις των Φίλων, τρίτη έκδοση, Αθήνα 1990.
[7] Frida Knight, Beethoven and the Age of Revolution, Lawrence Wishart, London 1973.
[8] Ρομαίν Ρολάν, Μπετόβεν, σειρά: Οι Μεγάλες Δημιουργικές Εποχές, Γκοβόστης, Αθήνα χ.χ.
[9] Harvey Sachs, The Ninth, Beethoven and the World in 1824, Faber and Faber, London 2010.
[10] Λεωνίδας Κύρκος, Στιγμές από την προσωπική μου διαδρομή, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2007.
