Η ευρωπαϊκή ταυτότητα σε αμφισβήτηση

Η απόφαση για έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Ουκρανία και τη Μολδαβία μαζί με την προγραμματισμένη διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, ο πόλεμος στην Ουκρανία, η επιθετικότητα της Ρωσίας αλλά και ο πόλεμος Ισραήλ - Χαμάς στη Γάζα και οι επερχόμενες ευρωεκλογές (Ιούνιος 2024) έχουν πυροδοτήσει μια μεγάλη συζήτηση για την ταυτότητα της σημερινής και της μελλοντικής Ευρώπης – της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επ’ αυτού, ένα νεοεκδοθέν βιβλίο προσθέτει εμπρηστικά στη συζήτηση αυτή (θετικά και αρνητικά).

Γραμμένο από τον H. Kundnani (γνωστό ερευνητή του Chatman House), τιτλοφορείται Eurowhiteness: Culture, Empire and Race in the European Project (Ευρωλευκότητα: Κουλτούρα, Αυτοκρατορία και Φυλή στο Ευρωπαϊκό Σχέδιο). Αποτελεί μια ανελέητη κριτική της ευρωπαϊκής ταυτότητας και των διαφόρων προσπαθειών να οριστεί. Κατά τον Kundnani, οι προσπάθειες αυτές καταλήγουν, αμέσως ή εμμέσως, σε μια «φυλετική πολιτιστική εννοιολόγηση», σε ένα είδος ευρωπαϊκού εθνικισμού. Ενώ ταυτόχρονα οξύνει τη σύγκρουση ανάμεσα στο στόχο για περισσότερη ενότητα αφενός με διαφοροποίηση αφετέρου ( unity in diversity), κατάσταση που συνιστά τον θεμέλιο λίθο του ευρωπαϊκού οικοδομήματος.

Η επίτευξη της ισορροπίας ανάμεσα στην ευρωπαϊκή «ενότητα» και την «πολυμορφία» παραμένει ένα κεντρικό ζητούμενο. Η ισορροπία αυτή δεν είναι ούτε αυτονόητη ούτε εύκολη στην επίτευξή της. Υπερβολική «ενότητα» μπορεί να καταστρέψει την «πολυμορφία» (εθνική, πολιτιστική) ή και, ακριβώς το αντίθετο, υπερβολική «πολυμορφία μπορεί να φρενάρει ή και να ακυρώσει την ενοποίηση και σε ακραία περίπτωση να καταστρέψει την ενότητα, δηλαδή την ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση». Όθεν και οι δυσκολίες διαμόρφωσης της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Αλλά εάν ο όρος ταυτότητα συνεπάγεται «ταύτιση με κάτι», το ερώτημα είναι τι είναι αυτό «το κάτι» με το οποίο μπορεί «να ταυτιστεί» ο μέσος ευρωπαίος πολίτης, ώστε να ενστερνισθεί το ψυχολογικό αίσθημα «του ανήκειν» σε ευρωπαϊκό επίπεδο (the sense of belonging). Σε επίπεδο εθνικού κράτους, αυτό «το κάτι» προσφέρεται συνήθως με τον φαντασιακό ιστορικό μύθο, το κοινό παρελθόν που προσωποποιείται, εξειδανικεύεται και «εορτάζεται» ως η κοινή συνισταμένη.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση στερείται ακριβώς αυτού του ιστορικού μύθου. Γιατί, όπως ορθά παρατηρεί ο Tόνι Τζαντ, η ευρωπαϊκή ενοποίηση γεννήθηκε και η Ευρωπαϊκή Ένωση οικοδομήθηκε πάνω στη συλλογική απόρριψη της ιστορίας, στη συλλογική λήθη (collective forgetting) και αμνησία. Με άλλα λόγια, τα πρώτα κράτη μέλη αποφάσισαν να προχωρήσουν στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση για να ξεπεράσουν την ιστορία τους και το εθνικό κράτος (και όχι για να το διασώσουν, όπως υποστήριξε ο A. Milward). Αποφάσισαν να ξεπεράσουν την ιστορία γιατί θεώρησαν ότι η συλλογική ευρωπαϊκή ιστορία όχι μόνο δεν προσφερόταν για ηρωικούς μύθους αλλά ήταν κάτι ιδιαίτερα επικίνδυνο και αρνητικό. Ιστορία εμφύλιων συγκρούσεων, αιματοχυσιών, ερειπίων, καταστροφής – ιστορία, με άλλα λόγια, που έπρεπε να κατανοηθεί για να λησμονηθεί. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να περιγραφεί ως ένα «μετα-ιστορικό φαινόμενο». Η Ευρώπη επειδή «παρήγαγε πάρα πολλή ιστορία» θα έπρεπε να ξεπεράσει ακριβώς την ιστορία όχι γράφοντας το τέλος της (η Ευρώπη ποτέ δεν αποδέχθηκε την έννοια του «τέλους της ιστορίας», α λα Φουκουγιάμα) αλλά ανοίγοντας ένα νέο κεφάλαιο, εντελώς ξεχωριστό από το παρελθόν. Ιστορία χωρίς ιστορική συνέχεια, χωρίς ιστορικό μύθο. Αυτός τουλάχιστον υπήρξε ο αφετηριακός στόχος.

Χωρίς ιστορικό μύθο

Αλλά χωρίς ιστορικό μύθο σε ποια θεμέλια μπορεί να οικοδομηθεί η ευρωπαϊκή ταυτότητα; Είναι γνωστό ότι απόπειρες νομικής προσέγγισης που έγιναν δεν απέδωσαν αποτελέσματα, όπως π.χ. με τη δημιουργία της ευρωπαϊκής ιθαγένειας στο πλαίσιο της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Με άλλα λόγια, η έννοια του «ευρωπαίου πολίτη» παραμένει μόνο «στα χαρτιά» των Συνθηκών. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό και απογοητευτικό ότι η ευρύτερη ευρωπαϊκή κοινωνία αγνοεί σχεδόν παντελώς την ύπαρξη της ευρωπαϊκής ιθαγένειας ως νομικής κατασκευής (κάτι που μπορεί να οφείλεται και στα ελλείμματα επικοινωνιακής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης). Είτε έτσι είτε αλλιώς, ελάχιστα δείγματα έχουμε ότι οι πολίτες των 27 κρατών μελών αισθάνονται «ευρωπαίοι πολίτες», πολίτες δηλαδή που ανήκουν σε ένα κοινό μόρφωμα το οποίο θα μπορούσε να συγκροτήσει τον Ευρωπαϊκό Δήμο.

Έτσι είναι σαφές ότι οι νομικές - θεσμικές προσεγγίσεις για τη διάπλαση της ευρωπαϊκής ταυτότητας (της έννοιας του ευρωπαίου πολίτη, από άποψη ιθαγένειας, υπηκοότητας) αποτυγχάνουν. Τούτο αντανακλάται, μεταξύ άλλων, και στην σχετικά περιορισμένη συμμετοχή των πολιτών στις άμεσες εκλογές για την ανάδειξη των μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ευρωεκλογές). Κατά την άποψή μου, τούτο δεν είνει ιδιαίτερα περίεργο. Η ευρωπαϊκή ταυτότητα δεν μπορεί να οικοδομηθεί ούτε πάνω σε ιστορικό μύθο ούτε με νομικές/θεσμικές προσεγγίσεις. Θα οικοδομηθεί με λειτουργικό τρόπο, θα είναι «λειτουργική ταυτότητα» (functional identity).

Ειδικότερα, οι πολίτες των κρατών μελών της Ένωσης «θα ταυτισθούν» με την Ένωση εάν προσλάβουν την τελευταία ως ένα σύστημα που, στο νέο γεωπολιτικό περιβάλλον, συμβάλλει καθοριστικά στη μεγιστοποίηση της ευημερίας τους – ευημερίας εν τη ευρεία εννοία (όχι απλά ή μόνο οικονομικής ευημερίας). Τούτο σημαίνει ότι η ΕΕ μπορεί και πρέπει να έχει τα μέσα, πολιτικές και θεσμούς που θα τις επιτρέπουν να διασφαλίζει θεμελιώδη αγαθά για τους πολίτες και κυρίως:

• την ειρήνη στην ευρωπαϊκή ήπειρο,
• οικονομική και κοινωνική ευημερία,
• αντιμετώπιση πολλαπλών προκλήσεων και κυρίως της κλιματικής κρίσης και της τεχνολογικής επανάστασης,
• εσωτερική ασφάλεια και προστασία σ’ ένα περιβάλλον δημοκρατίας, κράτους δικαίου και σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων και αξιών.

Με τον τρόπο αυτό η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να εξελιχθεί σ’ ένα γνήσιο σύστημα μεγιστοποίησης της ευημερίας (welfare maximization system), να καταστεί η πηγή και το σημείο αναφοράς για τη διαμόρφωση της λειτουργικής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Επομένως, ενόψει της νέας διεύρυνσης, η ανάδειξη της Ένωσης σε σύστημα μεγιστοποίησης της ευημερίας συνεπάγεται ριζική αναδιάταξη πολιτικών, θεσμών, προϋπολογισμού και διαδικασιών. Συνεπάγεται, με άλλα λόγια, την ανάδειξη της ΈΕ σε πολιτική ένωση με στρατηγική αυτονομία που θα επιτυγχάνει τη νομιμοποίησή της (legitimacy) και την ταυτότητα της μέσα από τη διασφάλιση της ενότητας και της διαφορετικότητας στο πλαίσιο μιας νέας ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας.