Ο Μάικλ Χάουαρντ και πολλοί άλλοι υποστηρίζουν ότι «κάθε πόλεμος ξεκινά πρώτα απ’ όλα στο μυαλό, στον εγκέφαλο ενός ανθρώπου» (The Invention of Peace, Profile Books, 2001). Είναι, με άλλα λόγια, αποτέλεσμα ενός συνόλου ιδεών, απόψεων, αξιών, γνώσεων (mindset) που φέρει ένα συγκεκριμένο άτομο-ηγέτης. Πώς διαμορφώνεται όμως αυτό το μυαλό που προσφεύγει στον πόλεμο ή το «σοφό μυαλό» που αποφεύγει τον πόλεμο σύμφωνα με τον Ευριπίδη (Τρωάδες); Έχω αποδεχτεί τη διαπίστωση ότι η γνώση εκείνη που βοηθά πολύ πιο καθοριστικά στη διαμόρφωση ενός μυαλού το οποίο απορρίπτει τον πόλεμο μπορεί να είναι η γνώση της κοσμολογίας. Οπωσδήποτε όχι της ιστορίας, που επιδέχεται πολλές ερμηνείες (ή στρεβλώσεις), ορισμένες από τις οποίες οδηγούν κατευθείαν στον πόλεμο (βλ. περίπτωση Πούτιν και του πολέμου στην Ουκρανία). Άλλωστε «η γνώση της ιστορίας δεν διδάσκει τίποτα». Τα ευρήματα της κοσμολογίας, όμως, δεν επιδέχονται διαφορετικές ερμηνείες. Αλλά γιατί η κοσμολογία; Επειδή προσφέρει τρεις συγκλονιστικές, αδιαμφισβήτητες επιστημονικές αλήθειες (μέχρι τουλάχιστον «να διαψευσθούν» επιστημονικά):
1. Τονίζει την ασημαντότητα της Γης και της ανθρώπινης παρουσίας. Μέσα στο απέραντο, διευρυνόμενο σύμπαν, η Γη δεν είναι κάτι ιδιαίτερο. Είναι μια ελάχιστη κουκίδα σε έναν από τα δισεκατομμύρια γαλαξίες, ένας πλανήτης μεταξύ εκατομμυρίων ή δισεκατομμυρίων άλλων πλανητών, μερικοί εκ των οποίων πιθανότατα φιλοξενούν νοήμονα ζωή και προηγμένους πολιτισμούς. Μόνο εάν κάποιος δει τη γνωστή φωτογραφία της Γης ως μια ελάχιστη κουκίδα (pale blue dot), που το Voyager πήρε το 1990 από απόσταση 6 δισ. χιλιομέτρων, συνειδητοποιεί την ασημαντότητά μας σε κοσμικούς όρους. Δεν είμαστε οι κυρίαρχοι του σύμπαντος. Επιπλέον, η ίδια φωτογραφία δείχνει τη Γή ως μια αδιαίρετη ενότητα χωρίς σύνορα, χωρίς έθνη, κράτη, μικρά ή μεγάλα, χωρίς γεωπολιτικούς κατακερματισμούς. Τη δείχνει σε μια φυσική κατάσταση νηνεμίας, ειρήνης. Και σε κάνει να αναρωτιέσαι πώς είναι δυνατόν αυτός ο πλανήτης να σπαράσσεται από τόσες διαιρέσεις, συγκρούσεις, ανταγωνισμούς.
Η συνειδητοποίηση της ασημαντότητας δεν αναιρεί βέβαια τη μεγαλοσύνη του ανθρώπου όπως αποτυπώνεται στην επιστήμη, την τέχνη, τη σκέψη. Αναιρεί όμως –ή πρέπει να αναιρεί– την αλαζονεία, την ύβρη. Διδάσκει ταπεινότητα.
2. Έχουμε όλοι επί της Γης κοινή προέλευση. Όλοι μας, όπως και όλο το ηλιακό σύστημα, αποτελούμαστε από άτομα που παρήχθησαν δισεκατομμύρια χρόνια πριν από το υδρογόνο σε απόμακρα αστέρια. Όλοι μας (M. Rees). Είμαστε επομένως οι πάντες «δημιουργήματα» του ίδιου σύμπαντος. Επιπλέον, διαμοιραζόμαστε όλοι έναν κοινό γενετικό κώδικα, ανεξάρτητα από φυλές, χρώμα δέρματος ή οποιεσδήποτε άλλες ταξινομήσεις.
3. Έχουμε προδιαγεγραμμένο κοινό πεπρωμένο. Η ζωή κάθε ύπαρξης στη Γη τροφοδοτείται, συντηρείται και αναπαράγεται από μια κοινή πηγή ενέργειας, από τον Ήλιο. Το πεπρωμένο μας είναι κοινό: το πεπρωμένο του Ήλιου (και γενικά του σύμπαντος). Ουδείς μπορεί να ξεφύγει από την κοινή αυτή μοίρα. Χους ει και εις χουν απελεύσει. Εκτός εάν φέρουμε με τις πράξεις ή τις παραλείψεις μας ακόμη νωρίτερα το τέλος μας.
Αυτά είναι τα μείζονος σημασίας υπερκείμενα κοινά στοιχεία. Τα άλλα, όπως οι διαφοροποιήσεις συνόρων, πολιτισμών, φυλετικών, θρησκευτικών ή εθνικών ενοτήτων είναι εν πολλοίς αυθαίρετα κατασκευάσματα και σχετικώς μικρά. Η βαθύτερη κατανόηση των «κοσμολογικών στοιχείων» μπορεί να ορίσει έναν τρόπο ζωής και έναν τρόπο σκέψης. Ένα mindset με πυρήνα την κοινή προέλευση, το κοινό πεπρωμένο και την ασημαντότητα της ύπαρξης που ελαχιστοποιεί, εάν δεν ακυρώνει, τη βούληση για σύγκρουση, για πόλεμο. Η κοσμολογία και η γνώση της βοηθούν στη διαμόρφωση αυτού του mindset. Γι’ αυτό θα ήταν ενδεδειγμένο οι πολιτικοί να διαβάζουν περισσότερο (εκλαϊκευμένη) κοσμολογία, εκτός από ιστορία. Αφού, ούτως ή άλλως, από την ιστορία κατά κανόνα δεν διδάσκονται. Ή συνήθως αντλούν τα λάθος διδάγματα που οδηγούν σε συγκρούσεις, πολέμους, αναθεωρητισμούς, επεκτατισμούς, κ.λπ. Δείτε, π.χ., πώς χρησιμοποιούν την ιστορία ο Πούτιν, ο Ερντογάν ή διάφοροι ηγέτες των Βαλκανίων – για να αναφερθούμε μόνο στην άμεση περιοχή μας, που «παράγει περισσότερη ιστορία απ’ όση μπορεί να καταναλώσει». Η οικοδόμηση της ειρήνης, όπως λ.χ. μέσω της Ευρωπαϊκής Ένωσης, γράφει ο ιστορικός Τόνι Τζαντ, προϋποθέτει έναν βαθμό συλλογικής ιστορικής αμνησίας, λήθης (Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο, Αλεξάνδρεια, 2012).
Επιπλέον, οι πολιτικοί ας διαβάζουν (ή ας βλέπουν) θέατρο, κατά προτίμηση Σαίξπηρ, Αισχύλο και τους άλλους τραγικούς, και ας ακούν μουσική – Μπαχ, Μπετόβεν, Μάλερ… Άλλωστε, δραματικό θέατρο και μουσική είναι τόσο κοντά στην κοσμολογία. Αποκαλύπτουν την τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Πολύ περισσότερο που, όπως γράφει ο Ρόμπερτ Κάπλαν, «πρέπει ακριβώς τώρα να μάθουμε να σκεφτόμαστε τραγικά για να αποφύγουμε νέες τραγωδίες» (The Tragic Mind: Fear, Fate and the Burden of Power, 2023). Τραγικά, με την αίσθηση του φόβου και της μοίρας.
Τρεις λέξεις ελληνικές –ιστορία, κοσμολογία, τραγωδία– ορίζουν σε παγκόσμια κλίμακα, εξηγούν (και θεραπεύουν;) τη σημερινή δυστοπία. Τρεις λέξεις πάνω στις οποίες πρέπει να στοχασθεί τουλάχιστον η ελληνική πολιτική τάξη.
Και πάντοτε κατά νου:
υπάρχουν πολύ περισσότερα σε Ουρανό και Γη που δεν ονειρεύτηκε η φιλοσοφία μας.
