Δεν είναι η πρώτη φορά που προκαλείται μια τέτοια συζήτηση σε μια χώρα της Δύσης. Το ζήτημα της προσπάθειας χειραγώγησης πολιτών διά της αξιοποιήσεως των μέσων κοινωνικής δικτύωσης απασχολεί συστηματικά από το 2016 και έπειτα, με διάφορες κατά περίπτωση αφορμές. Τα πρώτα χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν οι προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ το 2016 και το δημοψήφισμα για την παραμονή της Μεγάλης Βρετανίας στην ΕΕ, που κατέληξε στο γνωστό BREXIT. Η προσπάθεια χειραγώγησης πολιτών σε αυτές τις δύο ιδιαιτέρως κρίσιμες διαδικασίες έχει συνδεθεί με υβριδικές επιχειρήσεις από ομάδες που συνδέονται και λειτουργούν για λογαριασμό της Ρωσίας και του καθεστώτος Πούτιν.
Η Ρωσία άλλωστε είναι ο αρχετυπικός υβριδικός δρων, καθώς είναι η χώρα που έχει δόγμα υβριδικών επιχειρήσεων, το περίφημο «Δόγμα Γκερασίμοφ».
Τι είναι οι υβριδικές απειλές
Σύμφωνα με το Κέντρο Αριστείας για τις Υβριδικές Απειλές, με τον συγκεκριμένο όρο αναφερόμαστε στη συντονισμένη και συγχρονισμένη δράση η οποία στοχεύει σκοπίμως σε συστηματικά τρωτά σημεία των δημοκρατικών κρατών και θεσμών, μέσω της χρήσης ενός ευρέος φάσματος μέσων (πολιτικών, οικονομικών, στρατιωτικών και επικοινωνιακών)[3].
Στόχος των υβριδικών απειλών είναι να επηρεάσουν διαφορετικές μορφές λήψης αποφάσεων σε τοπικό (περιφερειακό), κρατικό ή θεσμικό επίπεδο για να ευνοήσουν ή/και να επιτύχουν τους στρατηγικούς στόχους τους, υπονομεύοντας ή/και βλάπτοντας το στόχο. Σε αυτό το πλαίσιο, οι υβριδικές επιχειρήσεις μπορεί να εκτείνονται από κυβερνοεπιθέσεις σε κρίσιμα συστήματα πληροφοριών, μέσω της διατάραξης κρίσιμων υπηρεσιών όπως η παροχή ενέργειας ή χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, ώς και την υπονόμευση της εμπιστοσύνης του κοινού σε κρατικούς θεσμούς ή την εμβάθυνση των κοινωνικών διαιρέσεων.
Η πλέον χαρακτηριστική περίπτωση υβριδικής επίθεσης είναι αυτή εναντίον της Ουκρανίας το 2014[4]. Κατά τη διάρκεια της κρίσης στην Κριμαία, η επικοινωνιακή εκστρατεία που εξαπολύθηκε είχε τρεις βασικούς στόχους:
α) τη δυσφήμηση της νέας κυβέρνησης της Ουκρανίας, η οποία αναφερόταν συνεχώς ως «φασιστική χούντα»,
β) από τη στιγμή που η κυβέρνηση του Κιέβου χαρακτηριζόταν ως φασιστική από τους φιλορώσους διαδηλωτές στην Κριμαία, η Ρωσία είχε στόχο να οργανώσει, ακόμη και να ηγηθεί των διαδηλωτών και των μηνυμάτων τους, ενώ ανέδειξε και τον κίνδυνο για τους εθνικά Ρώσους στην Ουκρανία και
γ) την παρουσίαση μαζικής υποστήριξης της προσάρτησης της Κριμαίας στη Ρωσία, η οποία εξελίχθηκε στο στημένο δημοψήφισμα[5].
Επίσης, η Ρωσία εκμεταλλεύτηκε ένα αντιδραστικό κίνημα βάσης που αναπτύχθηκε ως απάντηση στο κίνημα των Euromaidan, με όνομα Stop Maidan. Τα κύρια συνθήματα του κινήματος αυτού κινούνταν γύρω από τα ρωσικά αφηγήματα, όπως «Σταθερότητα στην Κριμαία», «Όχι στον εξτρεμισμό» και «Όχι στις εξωτερικές παρεμβάσεις». Για να μεταδώσει και να καταστήσει εμφανές το μήνυμά του, το κίνημα Stop Maidan χρησιμοποίησε χιλιάδες πλακάτ και διαφημίσεις, οι οποίες ήταν εναρμονισμένες με την επικοινωνιακή προπαγάνδα της Ρωσίας.
Στην Ανατολική Ουκρανία, η Μόσχα υποστήριξε ένα αντι-κυβερνητικό κίνημα, εξαπολύοντας μια πολεμική πολιτική εκστρατεία, αντί να στείλει ειδικές δυνάμεις, ως πρόδρομο μιας κανονικής εισβολής. Ο στόχος ήταν η αποσταθεροποίηση της Νοτιοανατολικής Ουκρανίας ώστε να αυξήσει τον έλεγχο επί της περιοχής και, αν είναι εφικτό, να πείσει τις τοπικές αρχές να αποδεχτούν ένα ομόσπονδο σχήμα διοίκησης.
Μια άλλη υβριδική επίθεση της Ρωσίας, η οποία ωστόσο είναι λιγότερο γνωστή και συζητημένη, ήταν εναντίον του Μαυροβουνίου, την περίοδο από τον Μάιο του 2016 ώς τον Ιούνιο του 2017. Η χώρα δέχτηκε μεγάλη αύξηση τόσο στον αριθμό όσο και στην ένταση των κυβερνοεπιθέσεων, που από 22 το 2012 έφτασαν στις 400 το 2017. Κατά τη διάρκεια των κοινοβουλευτικών εκλογών του Οκτωβρίου του 2016, τα πολιτικά κόμματα και οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που υποστήριζαν την ένταξη της χώρας στην ΕΕ και στο ΝΑΤΟ έγιναν στόχος μεγάλης κλίμακας επιθέσεων distributed denial-of-service (DDoS)[6]. Οι επιθέσεις έγιναν από τη ρωσική ομάδα χάκερ APT28, γνωστή και ως Fancy Bear, η οποία είχε δεσμούς με την GRU, τη στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών της Ρωσίας.
Σημαντικός πόρος στο σχεδιασμό και στην υλοποίηση του υβριδικού δόγματος της Ρωσίας είχε η Ομάδα Βάγκνερ. Μια οργάνωση που λειτούργησε σε γκρίζο καθεστώς και αναλαμβάνει διάφορες επιχειρήσεις, από παραστρατιωτική δράση μέχρι κυβερνοεπιθέσεις και επιχειρήσεις παραπληροφόρησης με στόχο την προσπάθεια παρέμβασης σε εκλογικές διαδικασίες, όπως στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ το 2016. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως ο Γιεβγκένι Πριγκόζιν, ολιγάρχης, στο παρελθόν φίλος του Πούτιν και κατηγορηθείς ότι η ομάδα Βάγκνερ δρούσε ως ιδιωτικός στρατός του (πέθανε σε αεροπορικό δυστύχημα τον Αύγουστο του 2023, ενώ ρωσικά ΜΜΕ έχουν υποστηρίξει ότι το αεροπλάνο στο οποίο επέβαινε καταρρίφθηκε), ήταν και αυτός που ανέλαβε να δημιουργήσει την περίφημη «Φάρμα των τρολ», η οποία είχε καταλυτικό ρόλο στην εκστρατεία παραπληροφόρησης και στην προσπάθεια χειραγώγησης των εκλογών στις ΗΠΑ,. το 2016.
Η αντίδραση των Δημοκρατιών
Οι υβριδικές επιχειρήσεις και απειλές είναι μια γκρίζα ζώνη που δεν έχει σχέση με τις δημοκρατίες. Μια απειλή την οποία χρειάζεται να κατανοήσουμε και να αναπτύξουμε εναντίον της μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης. Ωστόσο, πρέπει να αποφευχθεί ο κίνδυνος κάθε προσπάθεια παραπληροφόρησης ή fake news, ακόμη και οργανωμένη δραστηριότητα bots, να θεωρηθεί υβριδική επίθεση από ξένο φορέα, κρατικό ή μη κρατικό. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε πως η ίδια η φύση των υβριδικών επιθέσεων δημιουργεί προβλήματα, καθώς σχεδιάζονται έτσι ώστε να είναι δύσκολο να εντοπιστούν ή να αποτυπωθούν. Αλλά αυτός είναι ο κόσμος των νέων και ασύμμετρων απειλών – και δεν μπορούμε να μη σχεδιάζουμε και να να μην αντιμετωπίζουμε τις υβριδικές επιθέσεις.
Η Ελλάδα είναι μια χώρα που τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 2020 αντιμετώπισε μια μεγάλη υβριδική επίθεση, με άξονά της την εργαλειοποίηση παράτυπων μεταναστών και την κρίση στον Έβρο. Σε ένα βαθμό, είχαν υπάρξει υβριδικές παρεμβάσεις και κατά την περίοδο της διαπραγμάτευσης και τελικά της ψήφισης της Συμφωνίας των Πρεσπών. Επίσης, η Ελλάδα είναι μια χώρα που έχει στοχοποιηθεί αρκετές φορές από τη Ρωσία, λόγω της στάσης της έναντι της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία και της σθεναρής υποστήριξης στη δεύτερη. Δεν έχει λοιπόν την πολυτέλεια να μην αναπτύξει έναν συγκροτημένο μηχανισμό προετοιμασίας και αντίδρασης έναντι υβριδικών επιθέσεων.
Τέλος, είναι κρίσιμος ο διαχωρισμός μεταξύ ενός πραγματικού γεγονότος ή της πρόθεσης πολιτών να αντιδράσουν έναντι μιας κυβερνητικής πολιτικής ή να διεκδικήσουν την προώθηση διαφορετικών λύσεων (στη συγκεκριμένη περίπτωση, των πολυπληθέστατων συγκεντρώσεων μνήμης για τα δύο χρόνια από την τραγωδία των Τεμπών) από μια εκστρατεία παραπληροφόρησης ή, ακόμη χειρότερα, από μια υβριδική επίθεση.
Το αν υπήρξε εκτεταμένη εκστρατεία χειραγώγησης, όπως ενημέρωσε η Ελληνική Αστυνομία, ή υβριδική επιχείρηση από ξένο δρώντα, αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπήρξε μεγάλη κινητοποίηση και πρόθεση των πολιτών να διαμαρτυρηθούν με αφορμή τη μνήμη των νεκρών των Τεμπών. Όσοι σχεδιάζουν και υλοποιούν υβριδικές επιθέσεις ψάχνουν αφορμές και τρωτότητες, θέλουν να εντείνουν διαιρέσεις και παράπονα ή να κλιμακώσουν συνθήκες πόλωσης με στόχο τη μείωση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς και την αποσταθεροποίηση.
[1] Bots ή botnets, σύντμηση από τη λέξη robot: ένα αυτοματοποιημένο πρόγραμμα που πραγματοποιεί προκαθορισμένες ενέργειες και προσποιείται το χρήστη λογαριασμών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αυτός είναι και ο λόγος που πολύ συχνά συναντάμε καρτέλες οι οποίες προσπαθούν να εντοπίσουν πως ο χρήστης δεν είναι robot-bot. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, τα bots είναι αυτοματοποιημένοι, ψεύτικοι λογαριασμοί που δημιουργούνται μαζικά για να δημοσιεύουν, να σχολιάζουν και να αλληλεπιδρούν «ποστάροντας» περιεχόμενο, δίνοντας την ψευδαίσθηση πραγματικής συμμετοχής στη δημόσια συζήτηση. Η πλέον οργανωμένη προσπάθεια αξιοποίησης bots για παραπληροφόρηση και χειραγώγηση ήταν η περίφημη “Φάρμα των Trolls”που συντόνιζε ο Γεβγκένι Πριγκόζιν για λογαριασμό της Ρωσίας.
[2] Ελληνική Αστυνομία, «Μην αφήνεις τα bots να σε χειραγωγούν! – Ενημέρωση για την προστασία του κοινού από τη χειραγώγηση μέσω ψεύτικων λογαριασμών στα Social Media», https://www.astynomia.gr/2025/03/04/4-3-2025-min-afineis-ta-bots-na-se-cheiragogoun-enimerosi-gia-tin-prostasia-tou-koinou-apo-ti-cheiragogisi-meso-pseftikon-logariasmon-sta-social-media/
[3] H. Smith, (2017), “In the era of hybrid threats: Power of the powerful or power of the ‘weak’?”, Hybrid CoE, Helsinki.
[4] C. S. Chivvis, (2017), Understanding Russian “Hybrid Warfare” and What Can be Done About It, RAND Corporation, Santa Monica.
[5] G. Veljovski, N. Taneski & M. Dojchinovski, (2017), “The danger of ‘hybrid warfare’ from a sophisticated adversary: the Russian ‘hybridity’ in the Ukrainian conflict”, Defense & Security Analysis, 33:4, σ. 292-307.
[6] A. Lanoszka, (2016), “Russian hybrid warfare and extended deterrence in eastern Europe”, International Affairs, 92(1), σ. 175-195.
