«Κορυφαία προσωπικότητα στον χώρο των Γραμμάτων μας, με τεράστιο συγγραφικό έργο, παιδαγωγός, ακούραστος ερευνητής των συγχρόνων προβλημάτων στο χώρο της Τέχνης, του πνεύματος, της κοινωνικοπολιτικής ζωής, της παιδείας, ο κ. Ευάγγελος Παπανούτσος, απαντά στα ερωτήματα για την πνευματική στράτευση.
– Η Τέχνη –υποστηρίζεται– κάνει πολιτική ακόμη κι’ όταν φαίνεται ότι δεν κάνει. Ποια είναι η γνώμη σας σ’ αυτό το θέμα;
– Εάν με τον πολυσήμαντο (και για τούτο αμφιλεγόμενο) όρο "Πολιτική" εννοείτε το ενδιαφέρον και την ανησυχία του ανθρώπου, για τα προβλήματα της ομαδικής ζωής και την προσπάθεια για τη λύση τους, είναι αναμφισβήτητο ότι ο καλλιτέχνης ούτε μπορεί, ούτε επιτρέπεται να μένει ασυγκίνητος και αδρανής απέναντι σ’ αυτά τα προβλήματα και να μη διοχετεύει τις σχετικές με αυτά διαθέσεις και τάσεις του στα πνευματικά του προϊόντα. Απολιτικός, με το νόημα τούτο, δεν μπορεί να είναι ένας πνευματικά ώριμος και ηθικά υπεύθυνος άνθρωπος, ούτε επομένως ο καλλιτέχνης.
"Πολιτική" υπάρχει και σε κοινών διαστάσεων έργα και στα έργα της μεγάλης τέχνης, όπως π.χ. στην "τριλογία" του Αισχύλου ή στη Θεία Κωμωδία του Ντάντε. Το ζήτημα όμως είναι πώς εκδηλώνεται πολιτικά ο γνήσιος καλλιτέχνης, για να μείνει πιστός και στις ιδέες που πρεσβεύει και στην αυστηρή θεότητα που διακονεί. Και εδώ ακριβώς γίνεται ο δρόμος του δύσβατος και επικίνδυνος. Μια εγρηγορούσα και ανυποχώρητη καλλιτεχνική συνείδηση δεν θα δυσκολευτεί να τον βρει και να τον περάσει άτρωτη. Πολλοί όμως δεν το κατορθώνουν, επειδή τους παρασύρει σε αθέμιτες παραχωρήσεις το πάθος και η απερισκεψία, με αποτέλεσμα να προδίδουν την Τέχνη χωρίς να ωφελούν την Πολιτική γιατί το νόθο καλλιτέχνημα είναι και πολιτικά ατελέσφορο.
– Συμφωνείτε με την διαπίστωση ότι στην εποχή μας περισσότερο από κάθε άλλη φορά, η Τέχνη –ιδιαίτερα η λογοτεχνία, το θέατρο και ο κινηματογράφος– προβάλλει θέσεις πολιτικές ή υποστηρίζει συγκεκριμένα πολιτικά και ιδεολογικά κινήματα. Εάν ναι θεωρείτε το φαινόμενο θετικό ή αρνητικό;
– Έχω ήδη διατυπώσει στην Αισθητική μου την απάντηση στο ερώτημά σας. Εκεί γράφω: "Σε καιρούς που οι λαοί περνούν βαθιά πνευματική και κοινωνική κρίση, οι ηθικοπολιτικές ιδέες φανατίζουν τους ανθρώπους και κυριαρχούν σε τέτοιο βαθμό μέσα στη συνείδηση ώστε δεν αφήνουν ελεύθερη την αισθητική τους λειτουργία αλλά υποτάσσουν στις δικές τους αποτιμήσεις την αξιολόγησή της. Έτσι δημιουργούνται προϋποθέσεις δυσμενείς για την ανάπτυξη μιας Τέχνης πιστής στον εαυτό της. Η Τέχνη είναι από τα λεπτότερα άνθη του πνευματικού πολιτισμού. Για να ευδοκιμήσει χρειάζεται την ηρεμία που απλώνεται με την κοινωνική ευστάθεια και την ηθικο-πολιτική ανοχή που δείχνει πάντα απέναντι στο ωραίο μια πνευματικά καλλιεργημένη και σίγουρη για τον εαυτό της κοινωνία".
Η εποχή μας –θα παραδεχτείτε– δεν παρουσιάζει καθόλου το κλίμα της ηρεμίας. Σε παγκόσμια κλίμακα. Ιδιαίτερα όμως στον τόπο μας που τον αναστάτωσε μια εφτάχρονη τυραννία. Ένα πλήθος από προβλήματα της ομαδικής αλλά και της ατομικής ζωής έγιναν διά μιας οξύτατα αισθητά μέσα σ’ αυτό το σάλο. Και φάνηκε με τρόπο εντυπωσιακό ο «πολιτικός» χαρακτήρας τους. Θα ήταν παράλογο να μην επηρεαστεί, να μη συγκλονιστεί από τα προβλήματα αυτά η ευαίσθητη ψυχή του καλλιτέχνη και να μην αντιδράσει δίνοντας "πολιτικές" διαστάσεις στα προϊόντα της φαντασίας της…
– Ποια είναι η γνώμη σας για την Τέχνη που κάνει εσκεμμένα και απροκάλυπτα πολιτική; Μπορεί να είναι πραγματική τέχνη ή εκφυλίζεται σε προπαγάνδα; Αν ισχύει το πρώτο πώς είναι δυνατόν η τέχνη να διατηρήσει τη γνησιότητά της υπηρετώντας ορισμένη πολιτική σκοπιμότητα;
– Κατά τη γνώμη μου, η Τέχνη πρέπει να είναι πρώτα και κύρια Τέχνη και ύστερα οτιδήποτε άλλο. “Στις άλλες πνευματικές και κοινωνικές εκδηλώσεις μας”, γράφω πάλι στην Αισθητική μου, “μόνο από το περίσσευμά της μπορεί να προσφέρει η Τέχνη και όχι από το υστέρημά της. Όταν υποτάσσεται απ’ αυτές σε σκοπούς που δεν είναι δικοί της, όχι μόνο η ίδια ψευτίζει και ξεπέφτει, αλλά και τους κυρίους της υπηρετεί άσχημα. Η αισθητική αξιολόγηση ενός αντικειμένου δεν αποκλείει άλλες αποτιμήσεις του αλλά και δεν εξαρτάται απ’ αυτές. Μπορούμε να του αναγνωρίσουμε αξία αισθητική και μαζί θρησκευτική, ηθική, πολιτική κ.λπ. Δεν του δίνουμε όμως αισθητική αξία, επειδή έχει θρησκευτική, ηθική, πολιτική κ.λπ”.
Φοβούμαι ότι δεν είναι λίγοι οι καλλιτέχνες και οι φιλότεχνοί μας (οι νέοι στην ηλικία προπάντων) που δεν έχουν αντιληφθεί και εκτιμήσει σωστά αυτή τη λεπτή διάκριση. Όταν χαιρόμαστε και θαυμάζουμε (ή όταν αποστρεφόμαστε και υποτιμούμε) ένα καλλιτέχνημα, τα μέτρα μας πρέπει να τα παίρνουμε από τους ίδιους τους νόμους της καλλιτεχνικής λειτουργίας, όχι από την κλίμακα άλλων επιδιώξεων και σκοπιμοτήτων.
Άλλο Τέχνη και άλλο επιστημονικός συλλογισμός ή πολιτικό κήρυγμα. Όταν συναντώνται, το προβάδισμα ανήκει αποκλειστικά και μόνον σ’ εκείνην. Ο Αριστοτέλης έχει δώσει κλασική διατύπωση σ’ αυτή την αλήθεια. Δεν πρέπει –λέγει– να ζητούμε από την Τέχνη «πάσαν ηδονήν, αλλά την οικείαν».
Και «οικεία» είναι η συγκίνηση που μας δίνει η ομορφιά σε όλο το φάσμα των αποκαλύψεών της. Ένα κακό έργο δεν σώζεται από την ορθότητα των θεωρητικών ιδεών ή των πολιτικών τάσεών του. Τον δημιουργό του θα τον επαινέσουμε ίσως για την ευστοχία του ακόμη και θα τον χειροκροτήσουμε, δεν θα του αναγνωρίσουμε όμως το δικαίωμα να περιληφθεί στο ιερατείο της Τέχνης. Δεκτοί στο ναό της Ποίησης έγιναν ο Σολωμός και ο Κάλβος όχι για τον πατριωτισμό τους αλλά για τη φλόγα και την ευγένεια του ποιητικού λόγου τους…
Σημείωση: η γλώσσα της εφημερίδας προσαρμόστηκε στη σημερινή ορθογραφία.
