Ο Χένρι Κίσινγκερ ήταν ένας από τους πλέον μισητούς ανθρώπους στην Ελλάδα, γι’ αυτό και δεν προκαλεί κάποια εντύπωση που αρκετοί χάρηκαν με την είδηση του θανάτου του, καθώς ήταν πεπεισμένοι πως αποτελούσε έναν από τους μεγάλους εχθρούς της χώρας. Προσωποποιούσαν στον Κίσινγκερ ένα από τα βασικά σύνδρομα της πολιτικής μας κουλτούρας: το σύνδρομο της παγκόσμιας συνωμοσίας κατά της Ελλάδας. Δεν νομίζω λοιπόν πως υπήρχε κάποιος καλύτερος για εγκέφαλος αυτής της διεθνούς συνωμοσίας από τον καθηγητή, στοχαστή και πρώην Σύμβουλο Εθνικής Ασφάλειας και υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ. Είναι άλλωστε ευρέως γνωστή η θεωρία συνωμοσίας που υποστηρίζει πως ο Χένρι Κίσινγκερ ήθελε να εξαλείψει την ελληνική γλώσσα.
Ένας Μέτερνιχ τον 20ό αιώνα
Η θεωρία συνωμοσίας είναι θεωρία και η χρησιμότητά της καμία, αυτός όμως δεν σημαίνει, ότι ο Κίσινγκερ δεν έπαιξε αρνητικό ρόλο σε σημαντικά ζητήματα για τη χώρα μας, την περίοδο που είχε την απόλυτη ευθύνη για την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Η αρνητική του εμπλοκή αφορούσε τις σχέσεις της διακυβέρνησης Νίξον με τη χούντα και την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο, το 1974. Γύρω από αυτές τις μαύρες στιγμές για την Ελλάδα μπορεί να γίνει τέτοια συζήτηση, χωρίς να υπάρχει ανάγκη αναγόρευσης του Κίσινγκερ στο υπέρτατο κακό.
Παρά το συναισθηματικά και ιστορικά βαρύ φορτίο και της στρατιωτικής δικτατορίας του 1967 και του Αττίλα, μια αναφορά στον Κίσινγκερ δεν μπορεί εκ των πραγμάτων να περιοριστεί στην εμπλοκή του στην Ελλάδα ή στην Κύπρο. Το αποτύπωμά του, αρνητικό, θετικό, αμφιλεγόμενο, ανάλογα με την οπτική κάποιου, είναι σίγουρα μετρήσιμο στο παγκόσμιο στερέωμα. Ο Κίσινγκερ είχε μοναδική ικανότητα να βλέπει τη μεγάλη εικόνα και να διαβάζει τον κόσμο και την διεθνή πολιτική σαν μια παγκόσμια σκακιέρα. Είναι ένα κοινό στοιχείο με τον άνθρωπο που θαύμαζε πολύ και του είχε αφιερώσει και το κύριο μέρος της διδακτορικής του διατριβής, τον Μέτερνιχ, τον εμπνευστή του Συνεδρίου της Βιέννης και της ισορροπίας δυνάμεων στον ευρωπαϊκό χώρο. Πολλοί θεωρούσαν τον Κίσινγκερ, Μέτερνιχ του 20ού αιώνα, ενώ τον δεύτερο τον συνέκριναν με τον Καρδινάλιο Μαζαρίνο. Και οι τρεις αυτές εξέχουσες και αμφιλεγόμενες προσωπικότητες θεωρούνταν, και δικαίως, άνθρωποι με εξαιρετικές διπλωματικές ικανότητες, που δεν δίσταζαν να χρησιμοποιήσουν κάθε μέσο, συμπεριλαμβανομένης της εξαπάτησης, για να διατηρήσουν την ισορροπία της ισχύος και τη σταθερότητα.
Η σταθερότητα ήταν η κατάσταση που πρέπει να έχουν οι διεθνείς υποθέσεις κατά τον Κίσινγκερ. Γι’ αυτή άλλωστε μιλούσε στο διδακτορικό του, για τον Αποκατεστημένο Κόσμο. Αλλά πού αναζητούσε τη σταθερότητα ο Κίσινγκερ; Αυτή είναι η ερώτηση- άγκυρα πάνω στην οποία μπορεί κάποιος να δομήσει την προσπάθειά του να περιγράψει και να σχολιάσει τις επιλογές του λεγόμενου «μάγου της διπλωματίας». Αναζητούσε τη σταθερότητα στο πλαίσιο ενός παγκόσμιου Ψυχρού Πολέμου με τις δύο υπερδυνάμεις να ανταγωνίζονται, από τη Λατινική Αμερική μέχρι την Ασία, η αντιπαράθεση μάλιστα περιελάμβανε ακόμη και το διάστημα. Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε πώς βρήκε τις ΗΠΑ στον πόλεμο του Βιετνάμ.
Ο Κίσινγκερ λοιπόν ήθελε να φέρει τη σταθερότητα και να προωθήσει τα συμφέροντα των ΗΠΑ σε δύο άξονες: α) απομπλέκοντάς τες από τον πόλεμο του Βιετνάμ και β) δημιουργώντας στρατηγικό πλεονέκτημα έναντι της Σοβιετικής Ένωσης. Σε αυτό το πλαίσιο αποφάσισε να δημιουργήσει πολλαπλά μέτωπα, ώστε να διασπάσει την προσοχή, αλλά και τη στρατηγική των Σοβιετικών. Άλλωστε ο ίδιος προτιμούσε να προσπαθήσει, αναλαμβάνοντας το ρίσκο, παρά να αφήσει τον κόσμο σε κατάσταση αυτορρύθμισης. Τα πολλαπλά μέτωπα στη Λατινική Αμερική και στην Ασία οδηγήσαν σε αρκετά άσχημα αποτελέσματα, όπως η ανατροπή του Αλιέντε και η καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Την απάντηση όμως στις κατηγορίες και την αιτιολόγηση των πράξεών του την έχει δώσει ο ίδιος ο Κίσινγκερ υποστηρίζοντας πως η διπλωματία είναι μία διαρκής συναλλαγή με διαβόλους. Μια κατάσταση που προσπαθείς να πετύχεις το στόχο σου με το μικρότερο δυνατό κακό, γιατί κόστος σίγουρα θα υπάρξει. Αυτή είναι η κυνική λογική του ρεαλισμού, του οποίου υπήρξε βασικός θεμελιωτής ως ιδεολογική θεωρία των διεθνών σχέσεων, αλλά κυρίως ως διπλωματική πράξη.
Ας αναλογιστούμε όμως για μια στιγμή πώς έγινε κατορθωτό ο κόσμος να μην οδηγηθεί σε μια γενικευμένη σύγκρουση κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Βασικά μέσω του δόγματος της αμοιβαίας πυρηνικής καταστροφής, της συνειδητοποίησης πως ένας πόλεμος με μία πυρηνική υπερδύναμη θα μας οδηγούσε πίσω στην εποχή των σπηλαίων. Δεν θα μπορούσε ο Χομπς να έχει περιγράψει καλύτερα την ισορροπία της ισχύος με τα κράτη να έχουν τα δάχτυλα στην σκανδάλη, αλλά να συνειδητοποιούν πως δεν πρέπει να την πατήσουν γιατί έχουν περισσότερα να χάσουν.
Ακόμη όμως και οι μεγαλύτεροι επικριτές του αναγνωρίζουν στον Κίσινγκερ το κολοσσιαίο επίτευγμα της τριγωνικής διπλωματίας, το άνοιγμα στην Κίνα, μέσω του οποίου δημιούργησε στρατηγικό πλεονέκτημα έναντι της Σοβιετικής Ένωσης. Ο ίδιος πιθανότατα θα υποστήριζε πως ήταν μια ακόμη επιλογή μεταξύ διαβόλων, η οποία όμως τελικά είχε το επιθυμητό αποτέλεσμα για τον ίδιον και τις ΗΠΑ. Δεν ήταν όμως μόνο αυτές οι επιτυχίες του. Μεταξύ άλλων πρέπει να αναφέρουμε την επίτευξη σειράς συμφωνιών για δύσκολα ζητήματα, όπως η πρώτη SALT για τη μη διάδοση πυρηνικών όπλων, αλλά και οι παρεμβάσεις του στη Μέση Ανατολή, με χαρακτηριστικότερες τον τερματισμό του πολέμου του Γιομ Κιπούρ και σε συνέχεια την προσέγγιση Ισραήλ- Αιγύπτου. Η στροφή της τελευταίας μέσω των επιλογών του τότε προέδρου Σαντάτ ήταν τόσο μεγάλη που, λίγο αργότερα, οδήγησε στη δολοφονία του Σαντάτ. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πόσο δύσκολη, αλλά και υψηλής σημασίας κίνηση ήταν η εμπλοκή του Κίσινγκερ στην προσέγγιση Ισραήλ- Αιγύπτου.
Σφράγισε δύο αιώνες
Η προσωπικότητα και η συμβολή του Κίσινγκερ στον κόσμο μας δεν περιορίζεται όμως μόνο στο κρίσιμο πεδίο της διαμόρφωσης και άσκησης της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, αλλά και στον ακαδημαϊκό χώρο και στη θεωρία των διεθνών σχέσεων. Ο ίδιος διετέλεσε καθηγητής και διευθυντής του Προγράμματος Σπουδών Εθνικής Άμυνας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. Με ιδιαιτέρως πλούσια εργογραφία, είχε σημαντική συνεισφορά στις σπουδές για την διπλωματία (το περίφημο βιβλίο του Διπλωματία είναι έργο αναφοράς), αλλά και στη θεωρία των διεθνών σχέσεων, με σειρά βιβλίων και άρθρων που εξέφραζαν την θεωρία του ρεαλισμού. Έχει όμως μεγάλο ενδιαφέρον πως δεν δίστασε να εμπλουτίσει τον τρόπο προσέγγισής του στον κόσμο, υιοθετώντας και βασικά ερμηνευτικά σχήματα από άλλες θεωρίες. Όπως υποστηρίζει ο Παναγιώτης Τσάκωνας, ο Κίσινγκερ υιοθετεί κεντρικές παραδοχές του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού[2]. Αναφέρει χαρακτηριστικά:
Ο Κίσινγκερ αναγνωρίζει ότι η ισχύς δεν αποτελεί αντικειμενική πραγματικότητα και γι’ αυτό και η ισορροπία ισχύος, αλλά και η εξωτερική πολιτική των κρατών, διαμορφώνεται από μη υλικά στοιχεία, όπως οι νόρμες, η ταυτότητα και η κουλτούρα. Θα υποστηρίξει έτσι ότι η διεθνής αταξία θα προκύψει από την αμφισβήτηση και τη μη αποδοχή των κυρίαρχων κανόνων και αντιλήψεων και από την απουσία νομιμοποιημένων και κοινά αποδεκτών θεσμών και αξιών. Συνακόλουθα, η εξωτερική πολιτική της Ρωσίας, της Κίνας ή της Ινδίας θα επηρεαστεί καταλυτικά από το πολιτισμικό τους παρελθόν ενώ οι διαπραγματεύσεις για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν δεν αποτελούν --όπως πιστεύουν οι πολιτικοί ρεαλιστές– μια κλασική περίπτωση στρατηγικής διαπραγμάτευσης αλλά συνδέονται με την προσπάθειά του Ιράν να εμφανιστεί ως μια ριζοσπαστική εναλλακτική πρόταση στην κυρίαρχη δυτική αντίληψη για την διεθνή τάξη[3].
Πέραν όμως από το στενό πεδίο των διεθνών σχέσεων, ο Κίσινγκερ ήταν και εξαιρετικά ευρυμαθής και ανοιχτόμυαλο δημόσιος διανοούμενος, που ανέδειξε, με σημαντικές μάλιστα αναφορές, κυρίως στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης, δύο από τις σημαντικότερες προκλήσεις της εποχής μας: την κλιματική κρίση και τις αναδυόμενες τεχνολογίες. Αξίζει αναφοράς πως μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και τον πόλεμο είχε πυκνώσει τις δημόσιες αναφορές του, ενώ είχε τοποθετηθεί και για τον πόλεμο Ισραήλ - Χαμάς, παραμένοντας ταγμένος στο καθήκον της δημόσιας αναφοράς ώς τις τελευταίες ημέρες της ζωής του.
Το τελευταίο του βιβλίο, που εκδόθηκε το 2022, ήταν αφιερωμένο στο ρόλο της ηγεσίας για τη διαμόρφωση της παγκόσμιας στρατηγικής. Γράφει:
Οι ηγέτες σκέφτονται και ενεργούν στη διασταύρωση δύο αξόνων: του πρώτου, μεταξύ του παρελθόντος και του μέλλοντος, και του δεύτερου, μεταξύ των σταθερών αξιών και των προσδοκιών αυτών που ηγούνται. Πρέπει να ισορροπήσουν αυτό που γνωρίζουν, το οποίο αναγκαστικά το αντλούν από το παρελθόν, με αυτό που διαισθάνονται για το μέλλον, το οποίο είναι εγγενώς αβέβαιο. Αυτή η διαισθητική αντίληψη της κατεύθυνσης είναι που επιτρέπει στους ηγέτες να θέσουν στόχους και να καθορίσουν μία στρατηγική[4].
Είναι δύσκολο να μπορέσει κάποιος να χωρέσει σε ένα κείμενο, ακόμη και σε ένα βιβλίο το σύνολο αυτής της πολυσχιδούς και υπερεπιδραστικής προσωπικότητας. Στη νεκρολογία του του στο Bloomberg, ο Nιλ Φέργκιουσον χαρακτηρίζει τον Κίσινγκερ περίπλοκο άνθρωπο σε έναν περίπλοκο κόσμο[5]. Προσπαθώντας κάποιος να αποτιμήσει την επιρροή του στις διεθνείς υποθέσεις θα τον συγκρίνει αναγκαστικά με προσωπικότητες όπως ο Ουίνστον Τσώρτσιλ και η Μάργκαρετ Θάτσερ. Ο Κίσινγκερ ασκούσε μεγαλύτερη επιρροή από προέδρους των ΗΠΑ και παγκόσμιους ηγέτες.
Αλήθεια, μπορούμε να σκεφτούμε πως θα ήταν ο κόσμος χωρίς τον Χένρι Κίσινγκερ; Σίγουρα ο Ψυχρός Πόλεμος θα είχε διαφορετική εξέλιξη. Είτε θα είχε γίνει «θερμός», είτε θα είχε διαρκέσει περισσότερο. Η Μέση Ανατολή επίσης θα ήταν διαφορετική χωρίς την προσέγγιση Ισραήλ - Αιγύπτου.
Ίσως ένα δείγμα του κόσμου χωρίς τον «λατρεμένο κακό» να είναι αυτό που ζούμε μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και με τη νέα ανάφλεξη στη Μέση Ανατολή. Τι ζούμε; Έναν κόσμο χωρίς σταθερότητα, με έλλειμμα ηγεσίας και παγκόσμιας στρατηγικής και με πολλούς διαβόλους που, δυστυχώς, δεν υπάρχουν Κίσινγκερ για να τους διαβάσουν.
[1] Έχουν γραφτεί αρκετά ενδιαφέροντα βιβλία για την προσωπικότητα, το έργο και το αποτύπωμα του Χένρι Κίσινγκερ, αλλά δυστυχώς κανένα από αυτά δεν έχει εκδοθεί στα ελληνικά. Μεταξύ άλλων ξεχωρίζουν: J. Suri (2009), Henry Kissinger and the American Century, Massachusetts, Harvard University Press, T. Schwartz (2020), Henry Kissinger and American Power: a Political Biography, New York, Hill and Wang, N. Ferguson (2016), Kissinger: 1923-1968: The Idealist, London, Penguin και W. Isaacson (2005), Kissinger: a Biography, New York, Harper Collins Publishers.
[2] H. Kissinger (2014), Παγκόσμια Τάξη, Σκέψεις γύρω από τον χαρακτήρα των εθνών και την πορεία της ιστορίας, Αθήνα, Λιβάνη.
[3] Π. Τσάκωνας, Χένρι Κίσινγκερ: Ευφυέστερος από απλός υποστηρικτής της Realpolitik, Έθνος, 2 Δεκεμβρίου 2023. https://www.ethnos.gr/opinions/article/291118/xenrikisingkereyfyesterosapoaplosyposthrikthsthsrealpolitik
[4] H. Kissinger (2022), Leadership: Six Studies in World Strategy, Allen Hale Publications.
[5] Niall Ferguson, “Henry Kissinger Was a Complex Man for a Complex Century”, Bloomberg, 30 Νοεμβρίου 2023, https://www.bloomberg.com/opinion/articles/2023-11-30/henry-kissinger-was-a-complex-man-for-a-complex-century?embedded-checkout=true
