Το να μπορέσεις να ξεχωρίσεις τα προβληματικά, απορριπτέα και αποπροσανατολιστικά κείμενα είναι θέμα προγενέστερης εκπολιτιστικής, καλλιτεχνικής και κινηματογραφικής γνώσης, άρα είναι σύνθετο ζήτημα, κάτι που ισχύει για όλα τα θέματα και προβλήματα. Ως αναγνώστης οφείλεις να ξεσκαρτάρεις, αν μπορείς –είναι ζήτημα παιδείας–, ό,τι σου φαίνεται ανόητο, σχηματικό ή λανθασμένο για να πας παρακάτω, όπως στην καθημερινότητα και στη ζωή. Ο κριτικός μπορεί να λαθέψει αναφορικά με κάποιον σκηνοθέτη ή κάποια ταινία, αλλά μπορεί αργότερα να αλλάξει τη γνώμη του. Άρα χρειάζεται, οφείλει να αναθεωρήσει μερικές φορές τις απόψεις του για κάποιες ταινίες.
Στην Ελλάδα, η κινηματογραφική κριτική έχει στη διάθεσή της, στον παραδοσιακό Τύπο και σε όλα τα ΜΜΕ, ένα δικό της χώρο για να παραχθεί – και έχει ακόμα περισσότερο χώρο στους εξειδικευμένους ιστότοπους, στα πολιτιστικά έντυπα πάνω στην τρέχουσα κουλτούρα, τα καλλιτεχνικά έργα και τις εκδηλώσεις της (π.χ. Aθηνόραμα), στα αντίστοιχα free press που δίνουν σημασία στο σινεμά (Lifo, Athens Voice), στα σημαντικά ιντερνετικά λογοτεχνικά-φιλολογικά περιοδικά (Bookpress, οαναγνωστης, κ.ά.) και στα πολιτιστικά ιστολόγια (popaganda, culturenow, elculture, κ.ά.).
Εκεί όπου η κριτική βρίσκει τον προνομιακό χώρο για να αναπτυχθεί σήμερα είναι στις κινηματογραφικές ιστοσελίδες. Aναφέρουμε εδώ πολλές και διάφορες: flix, cinemagazine, myfilm, cinephilia, kemes.wordpress, freecinema, filmy, camerastyloonline, filmandtheater, cinefreaks, cinedogs, moveitmag, cinemanews, cineramen, screeneye κ.ά. Υπάρχουν και ιστοσελίδες ποικίλης ύλης, π.χ. enetpress, monopoli, grandmagazine κ.ά., που ασχολούνται σοβαρά με τον κινηματογράφο. Κυκλοφορούν δηλαδή και ορισμένες θετικές, δημιουργικές, κριτικές εκφράσεις και αξιόλογες κινηματογραφικές κριτικές. Απευθύνονται σ’ αυτούς που εξακολουθούν να βλέπουν και να σκέπτονται, να γοητεύονται και να κρίνουν ταυτοχρόνως. Που αγαπούν το σινεμά και το σκέπτονται.
***
Ας γυρίσουμε όμως στην αρχή της μεταπολίτευσης που σηματοδότησε μια νέα, ελεύθερη και ορμητική αρχή για την κινηματογραφική κριτική, καθώς και μια περίοδο ακμής της. Κατά την περίοδο της μεταπολίτευσης υπήρξαν έντυπα, εφημερίδες, περιοδικά ποικίλης ύλης όπως το Αθηνόραμα, με τις κριτικές αρχικά του Νίνου Φενέκ Μικελίδη, κατόπιν του Μπάμπη Ακτσόγλου και τελευταία του Χρ. Μήτση και του Γ. Καντέα-Παπαδόπουλου, και κυρίως κινηματογραφικά περιοδικά, που κατόρθωσαν να κρατήσουν ψηλότερα το επίπεδο της κινηματογραφικής κριτικής. Οι εφημερίδες που έδειχναν ενδιαφέρον για τον κινηματογράφο ήταν κυρίως η Καθημερινή όπου έγραφε ο Γιάννης Μπακογιαννόπουλος, Το Βήμα και αργότερα το Έθνος όπου έγραφε ο Βασίλης Ραφαηλίδης, η μεταπολιτευτική Αυγή όπου έγραφαν παλιά οι Αντώνης Μοσκοβάκης, Μπάμπης Κολώνιας, Μισέλ Δημόπουλος, Χρίστος Βακαλόπουλος, Τέλης Σαμαντάς, Γιώργος Μπράμος και ο υπογράφων αυτό το κείμενο και αργότερα οι Νίκος Ζαχαριάδης, Ορέστης Ανδρεαδάκης και Κώστας Τερζής. Και βέβαια η Ελευθεροτυπία, όπου έγραφαν ο Ν. Φ. Μικελίδης, ο Αντώνης Μοσχοβάκης, ο Τώνης Τσιρμπίνος κ.ά. Στον Ριζοσπάστη έγραφαν κριτικές, παλαιότερα ο Βασίλης Ραφαηλίδης, ο Δημήτρης Δανίκας, κατόπιν ο Δημήτρης Μπούρας και πιο πρόσφατα η Ιφιγένεια Καλαντζή, κ.ά.
Τα κινηματογραφικά περιοδικά ήταν μια πολύ αξιοσημείωτη υπόθεση, από αυτά διαμορφώθηκαν διάφοροι νέοι κριτικοί. Κάποιες φορές, αυτοί βρίσκονταν αρχικά στις πανεπιστημιακές κινηματογραφικές και θεατρικές ομάδες και στις κινηματογραφικές λέσχες του Πανεπιστημίου Αθηνών και της Θεσσαλονίκης.
To κυριότερο και σοβαρότερο περιοδικό υπήρξε για πολλά χρόνια στην Ελλάδα ο Σύγχρονος Κινηματογράφος (1969-1984), όπου θήτευσαν, για καλό, αρκετοί σκηνοθέτες (ή που έγιναν αργότερα σκηνοθέτες). Στην αρχισυνταξία και στη διεύθυνση βρέθηκαν κατά καιρούς σημαντικές προσωπικότητες του ελληνικού σινεμά: ο Βασίλης Ραφαηλίδης, ο Διαμάντης Λεβεντάκος, ο Γιώργος Κόρρας, ο Τέλης Σαμαντάς, ο Μισέλ Δημόπουλος και ο Νίκος Σαββάτης. Έγραψαν επίσης πολλοί συγκροτημένοι κι αξιοσημείωτοι συντάκτες με ευρείς κινηματογραφικούς και πολιτισμικούς ορίζοντες, κριτικοί, σκηνοθέτες και θεωρητικοί της κουλτούρας. Να σημειώσω τον εξαίρετο κριτικό κινηματογράφου Νίκο Σαββάτη, που διετέλεσε και αρχισυντάκτης του Σύγχρονου Κινηματογράφου για μια μικρή περίοδο. Πλούσια, ποιοτική και πολυπληθής ήταν η κινηματογραφική φρουρά του περιοδικού Σύγχρονος Κινηματογράφος και μεταπολιτευτικά της εφημερίδας Αυγή, εφημερίδας της τότε ανανεωτικής ευρωπαϊκής Αριστεράς. Mια ομάδα ανθρώπων γράφαμε, μεταπολιτευτικά, στον Σύγχρονο Κινηματογράφο· ως μια μεγάλη, δημιουργική ομάδα, γράφαμε και στην Αυγή, που τότε ήταν φτωχότατη και ελλιπέστατη, αλλά ανοιχτή, πλουραλιστική και ανοιχτόμυαλη στις ιδέες, ώστε να διακινεί απόψεις και κρίσεις για την πολιτιστική-πολιτική κατάσταση και τα καλλιτεχνικά έργα με σεβασμό, ήθος, ποιότητα και κουλτούρα διαλόγου, χωρίς φανατισμούς και εχθροπάθεια (συγκρίνετε ιδεολογικά με την εφημερίδα επί Τσίπρα). Από τότε «τερμάτισαν» οι κριτικοί της Αυγής: Αντώνης Μοσχοβάκης, Χρήστος Βακαλόπουλος, Μπάμπης Κολώνιας, Γιώργος Μπράμος, αργότερα και ο Νίκος Ζαχαριάδης. Στην Αυγή δραστηριοποιούνταν με κριτικά σημειώματα και ο Μισέλ Δημόπουλος, για πολλά χρόνια η δυνατή, ηγετική ψυχή της κριτικής κινηματογραφικής φουρνιάς μας, της αισιόδοξης και παραγωγικής, πρώιμης μεταπολίτευσης (οι τέσσερις τελευταίοι ήσαν και κριτικοί του Σύγχρονου Κινηματογράφου). Ο Μισέλ Δημόπουλος έγινε, για πολύ καιρό, ο γερά καταρτισμένος και προικισμένος αρχισυντάκτης, ενίοτε διευθυντής, σπουδαίος οργανωτικός και εμψυχωτής, στον Σύγχρονο Κινηματογράφο για πολλά τεύχη του, και υπεύθυνος για τις Εβδομάδες του Σύγχρονου Κινηματογράφου, προβολών προσεκτικά επιλεγμένων, αγαπημένων μας καλλιτεχνικών ταινιών. Συγκέντρωσε γύρω του καλούς, συγκροτημένους και φερέλπιδες κριτικούς και οικοδόμησε ένα καλό, συγκροτημένο, στοχαστικό και σοβαρό κινηματογραφικό περιοδικό, με τους συνεργάτες του, τους σημαντικούς Χρήστο Βακαλόπουλο και Νίκο Σαββάτη, τον Μανώλη Κούκιο, τους εκλιπόντες Δημοσθένη Αγραφιώτη, Γιώργο Μπράμο, Μπάμπη Κολώνια, τον γνωστό σκηνοθέτη Λευτέρη Ξανθόπουλο, τον Νίκο Κολοβό, τον Κώστα Θεοφιλόπουλο, τον Γ. Ζηκογιάννη. Μαζί συνεργάζονταν και άλλα σπουδαία πρόσωπα: ο σημειολόγος κριτικός και νυν σκηνοθέτης στη Γερμανία Νίκος Λυγγούρης και οι καλές σκηνοθέτριες Φρίντα Λιάππα, Μαρία Νικολακοπούλου, Αντουανέτα Αγγελίδη, Μαρία Γαβαλά, Λάγια Γιούργου, Μαριτίνα Πάσσαρη. Το περιοδικό εισήγαγε νέες ιδέες και συλλήψεις της ευρωπαϊκής κινηματογραφικής σκέψης, βάθυνε τη γνώση μας για τη γλώσσα του σινεμά και εμπλούτισε τον θεωρητικό λόγο για τον κινηματογράφο. Ήμουν εκεί ως συνεργάτης για πολλά χρόνια, μέχρι το κλείσιμο του Σύγχρονου Κινηματογράφου το 1984, κοντά σ’ αυτές τις σχεδόν θρυλικές δυο τρεις προσωπικότητες της κριτικής. Δυστυχώς, ο περίφημος κριτικός, συγγραφέας, σκηνοθέτης, σεναριογράφος, ραδιοφωνικός παραγωγός, δοκιμιογράφος και μουσικόφιλος, Χρήστος Βακαλόπουλος, επιστήθιος φίλος του Μισέλ Δημόπουλου, εγκατέλειψε νωρίς τον μάταιο τούτο κόσμο.
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει και στην πρώτη περίοδο του Σύγχρονου Κινηματογράφου, που εκδιδόταν επί δικτατορίας. Από εκείνη την εκδοτική ομάδα έχουν πεθάνει ο πρώτος αρχισυντάκτης και τότε καινοτόμος Βασίλης Ραφαηλίδης, οι σκηνοθέτες Θόδωρος Αγγελόπουλος, Κώστας Σφήκας, Τώνια Μαρκετάκη, Αλίντα Δημητρίου, Σωτήρης Δημητρίου, Κρητικός (Κωστής Σκαλιόρας)...
Η σχέση του Σύγχρονου Κινηματογράφου με τον ελληνικό κινηματογραφικό χώρο και το ελληνικό σινεμά, εκείνη την εποχή, ήταν ταυτόχρονα σχέσεις αντιθετικές αλλά και εποικοδομητικές, θετικές. Το περιοδικό επί Δημόπουλου και Βακαλόπουλου υποστήριξε τους σκηνοθέτες (τους αναφέρω ανάκατα) Γιώργο Πανουσόπουλο, Θόδωρο Αγγελόπουλο, Σταύρο Τορνέ, Νίκο Παναγιωτόπουλο, Αλέξη Δαμιανό, Αντουανέττα Αγγελίδη, Νίκο Παπατάκη, Φρίντα Λιάππα, Κώστα Σφήκα, Νίκο Περράκη, Λευτέρη Ξανθόπουλο, Τώνη Λυκουρέση, Γιώργο Κόρρα, Νίκο Λυγγούρη, Μαρία Γαβαλά, Σταύρο Τσιώλη, Παντελή Βούλγαρη, Δήμο Αβδελιώδη, Βασίλη Βαφέα, κ.ά.
Το ελληνικό κινηματογραφικό και σκηνοθετικό σινάφι και η πιάτσα, κατά κανόνα υποδέχονταν αρνητικά τα κείμενα, τις κριτικές που έγραφαν και τα φιλμ που έκαναν οι άνθρωποι του Σύγχρονου Κινηματογράφου της γενιάς μας. Μόνο η Φρίντα Λιάππα κι ο Λευτέρης Ξανθόπουλος είχαν επιβληθεί ως σκηνοθέτες. Υπήρχε, κατά τη μεταπολίτευση, μια τάση «αντεκδίκησης» –λόγω σχετικής αμορφωσιάς και έλλειψης κουλτούρας– εναντίον του «διανοουμενίστικου» σινεμά που υποτίθεται πως προωθούσε και υπηρετούσε ο Σύγχρονος Κινηματογράφος, ενώ υποστήριζε κι αγαπούσε απλά τον ποιοτικό κινηματογράφο, τις καλές σκηνοθεσίες, τις κλασικές αλλά και τις «διαφορετικές», και στήριξε τον κινηματογράφο «του δημιουργού», σκηνοθέτες με δική τους σφραγίδα και προσωπικό στυλ, είτε δούλευαν στον αναπτυσσόμενο κόσμο, είτε στο Χόλιγουντ – τους ανεξάρτητους στυλίστες, αλλά και τους καλούς εμπορικούς σκηνοθέτες.
Μοίρα του κριτικού είναι να τον κακοχαρακτηρίζουν οι καλλιτέχνες που εισέπραξαν μέτρια ή κακή κριτική[1]. Σημειωτέον πως, σύμφωνα με ένα νόμο της διαφήμισης, η αρνητική κριτική προτιμάται από τον παραγωγό από την απουσία οποιασδήποτε κριτικής, από τη σιωπή… Κατά συνέπεια, το αποτελεσματικότερο θάψιμο μιας ταινίας είναι η σιωπή.
Τη μεταπολίτευση κυκλοφόρησαν και άλλα κινηματογραφικά περιοδικά. Αναφέρω τα πιο γνωστά:
Το περιοδικό Φιλμ του εκλιπόντος Θανάση Ρεντζή, με ύλη ιστορίας του κινηματογράφου, για τεχνικά-αισθητικά ζητήματα και για την κινηματογραφική πρωτοπορία.
Η Οθόνη της Θεσσαλονίκης, με αρχισυντάκτες τους Αλέξανδρο Μουμτζή, Θωμά Λιναρά – όπου, μεταξύ άλλων, ξεκίνησε την κινηματογραφική διαδρομή του ο Γιώργος Τζιώτζιος, ιδρυτής αργότερα του mainstream περιοδικού Σινεμά, και σημαντικό πρόσωπο της κινηματογραφικής διανομής.
Τα Κινηματογραφικά Τετράδια (1981-1987), με δημιουργό και αρχισυντάκτη τους τον μακαρίτη Μπάμπη Ακτσόγλου – ο οποίος έγραφε για πολλά χρόνια κριτική και στο Αθηνόραμα.
Η Κάμερα, περιοδικό για τον κινηματογράφο που πρωτοκυκλοφόρησε το 1974, με εκδότες τον Ηλία Κανέλλη και τον Μηνά Ταταλίδη.
Το Cine 7, περιοδικό με βασική ύλη τον κινηματογράφο ειδών, όπως οι ταινίες τρόμου, που αντιμετωπίζονταν ως cult fαινόμενα, το οποίο εξέδιδε ο προσφάτως αποβιώσας Βάσος Γεώργας.
Τα περιοδικά για τον πειραματικό κινηματογράφο Σινεμά και Καθρέπτης του Μάκη Μωραΐτη, το camera-stylo υπό τον Μωραΐτη και κατόπιν υπό τον Γιάννη Καραμπίτσο.
Τα περιοδικά Αντικινηματογράφος και Κινηματογράφος & Επικοινωνία του Γιάννη Φραγκούλη.
Ο Κινηματογραφιστής της Λένας Ράμμου, με αρχισυντάκτη τον Ηλία Κανέλλη – εντύπου που, εκτός από τις αισθητικές προτιμήσεις του, επιδίωξε να λειτουργήσει ως μέσο έκφρασης του τεχνικού κόσμου του κινηματογράφου, μέσω της συνεργασίας του με το American Cinematographer.
Τη δεκαετία του 1980 εμφανίστηκε το πιο προσιτό και ανοιχτό από άποψη περιεχομένου, φόρμας και layout, περιοδικό Σινεμά, με πρώτο διευθυντή τον Γιώργο Τζιώτζιο και κατόπιν με διευθυντές κι αρχισυντάκτες τους Χρήστο Μήτση, Ηλία Φραγκούλη, Γιώργο Κρασσακόπουλο, Δημήτρη Δεληολάνη, Ορέστη Ανδρεαδάκη, Μανώλη Κρανάκη, Λουκά Κατσίκα κ.ά. Εκδιδόταν για μεγάλο διάστημα από τον εκδοτικό όμιλο Μπόμπολα (της εφημερίδας Έθνος) και κατέλαβε πολύ χώρο, κέρδισε πολλούς αναγνώστες, για πολλά χρόνια, με καλό προϋπολογισμό κι αρκετές πωλήσεις κάθε τεύχους, κυκλοφορώντας μέχρι πρόσφατα και διοργανώνοντας το καλό, πετυχημένο Διεθνές Φεστιβάλ Νύχτες Πρεμιέρας, στην Αθήνα (σήμερα, λειτουργεί ως ιστολόγιο: cinemagazine).
***
Επιστροφή στην αρχή:
Σήμερα, στα έντυπα και στα εξειδικευμένα ιντερνετικά μέσα (flix, cinemagazine, cinephilia, kemes.wordpress, myfilm, κ.ά.), υπάρχουν ορισμένοι καλοί κριτικοί. Υπάρχουν κι αρκετοί που στην ουσία είναι απλά δημοσιογράφοι οι οποίοι σχολιάζουν και αποτιμούν oρισμένα φιλμ τα οποία βγαίνουν στις αίθουσες. Υπάρχουν και τα προσωπικά blog διαφόρων κριτικών. Μέσω του διαδικτύου αυξάνονται οι δημοσιογραφούντες κριτικοί ή δημοσιογράφοι-κριτικοί, βρίσκουμε όμως ευκολότερα περισσότερες καλές κι έξυπνες κριτικές, ελληνικές και ξένες. Στο διαδίκτυο βρίσκεις οτιδήποτε, το οποιοδήποτε σχόλιο οποιασδήποτε, τυχάρπαστης ποιότητας, αλλά και την ανάρτηση καλών, οξυδερκών κριτικών. Το ίντερνετ είναι ένα χωνευτήρι πληροφοριών, δεδομένων και γνωμών αξιοπρόσεκτων και αλλοπρόσαλλων, θετικών, διεισδυτικών, δημιουργικών, αλλά και αρνητικών, προβληματικών, ψευδών. Η κινηματογραφική κριτική καταταλαιπωρείται (μα τι να πούμε τότε για τις επιβλαβέστατες για τη χώρα βλακείες που γράφονται εναντίον των εμβολιασμών ή υπέρ της χοντροκέφαλης, αναχρονιστικής, δογματικής, φανατισμένης και τοξικής πολιτικής;). Σήμερα πάνε όλα πιο γρήγορα. Η όαση είναι οι κριτικές λιγοστών κινηματογραφικών sites, λογοτεχνικών-φιλολογικών περιοδικών ή περιοδικών ποικίλης ύλης για την τρέχουσα και προσφερόμενη κουλτούρα (όπως τα Lifo, Αθηνόραμα, Athens Voice, bookpress, grandmagazine, οαναγνωστης, fractalart, propaganda, culturenow, μεταρρύθμιση, κ.ά.).
Ειδικά στον κυβερνοχώρο, δεν τίθεται πια το ποσοτικό θέμα της έκτασης (επίσης, στα προαναφερθέντα ιστολόγια μπορεί ο καθένας από τους κριτικούς να αναλαμβάνει π.χ. μόνο δύο φιλμ την εβδομάδα, ενώ παλιά, στα έντυπα, συνήθως ένας έγραφε για όλα τα φιλμ και πιεζόταν πολύ, έτσι ώστε η ποιότητα και η έκταση των κειμένων του αναγκαστικά μειωνόταν).
Ακόμη, τώρα όλα τρέχουν γρήγορα για όλους, γι' αυτό και ορισμένοι διαβάζουν τις κριτικές αφού δουν το φιλμ, για να το προσεγγίσουν ή να το κατανοήσουν καλύτερα, και βέβαια πολλοί δεν τις διαβάζουν καθόλου, εκτός αν είναι σύντομες παρουσιάσεις με συνοπτική αξιολόγηση για να βοηθηθούν να επιλέξουν πού θα πάνε και αρκούνται, όπως και παλαιότερα, στα ταλαίπωρα αστεράκια...
[1] Γράφω σπανιότατα για ελληνικές ταινίες που δεν μου αρέσουν, μόνο με κίνητρο τον πολιτικοϊδεολογικό διάλογο πλέον. Αλλά δεν δίνω πια πολύ μεγάλη βαρύτητα στις ιδεολογικές προεκτάσεις των ταινιών ως βάση των κριτικών μου (δεν αναφέρομαι εδώ στις υπάρχουσες σημασιολογικές-νοηματικές διαστάσεις των ταινιών).
