Το ελληνικό πυρηνικό στοίχημα

Είναι κάπως ασυνήθιστο να ξεκινά κανείς μια κριτική βιβλίου από το τέλος, αλλά θα το κάνω. Βρισκόμαστε στον Μάιο του 1986. Λίγες μέρες νωρίτερα έχει προηγηθεί το πυρηνικό ατύχημα στο Τσέρνομπιλ της σημερινής Ουκρανίας. Γράφει ο Αχιλλέας Χεκίμογλου: 

Στον «Δημόκριτο» οι επιστήμονες εργάζονταν νυχθημερόν, καθώς είχε εντοπιστεί ότι το καίσιο-137 (με διάρκεια ζωής τα τριάντα έτη) είχε ρυπάνει την ελληνική επικράτεια. Πολίτες δημιουργούσαν ουρές στα νοσοκομεία προκειμένου να μετρηθούν για ραδιενέργεια. Πολλοί γονείς κρατούσαν τα παιδιά στο σπίτι και δεν τα έστελναν σχολείο. Οι φράουλες έμεναν αδιάθετες και οι χονδρέμποροι τις πωλούσαν σε εξευτελιστικές τιμές για να γίνουν μαρμελάδα. Οι καταναλωτές έσπευδαν να αγοράσουν ψυγεία και καταψύκτες. 

«Κερασάκι» ήταν η απεργιακή κινητοποίηση της συνδικαλιστικής οργάνωσης τακτικών υπαλλήλων του «Δημόκριτου», η οποία απαίτησε από τον υπουργό Οικονομικών Δημήτρη Τσοβόλα να δοθεί εκ νέου το επίδομα ανθυγιεινής εργασίας λόγω ραδιενέργειας, το οποίο είχε περικοπεί στο παρελθόν. 

Το πυρηνικό «κόλπο»

Ο Αχιλλέας Χεκίμογλου έγινε ιδιαίτερα γνωστός κυρίως με το προηγούμενο βιβλίο του,  Ο Ωνάσης και ο Σμηναγός Χ (Παπαδόπουλος, 2022).  Αν και δεν είναι επαγγελματίας ιστορικός, ούτε έχει κάνει σχετικές σπουδές καθώς άλλα πράγματα σπούδασε και σε άλλα πεδία διέπρεψε και έκανε καριέρα, εργάζεται με τη μέθοδο ενός καλού επαγγελματία ιστορικού. Έχοντας μελετήσει τεράστιο αριθμό αρχειακών πηγών κάθε είδους, από τις πλέον συνηθισμένες έως τις πλέον ασυνήθιστες, έχοντας διατρέξει την υπάρχουσα σχετική βιβλιογραφία και έχοντας πάρει πλήθος συνεντεύξεων –εδώ προφανώς οι σπουδές δημοσιογραφίας και η δημοσιογραφική εμπειρία του βοήθησαν ιδιαίτερα–, ο Χεκίμογλου καταθέτει μια μελέτη αναφοράς, απολύτως πρωτότυπη και ταυτόχρονα εξαιρετικά καλογραμμένη που διαβάζεται ευχάριστα αλλά και εύκολα, χωρίς σε κανένα σημείο να κουράζει. 

Είναι μια ιστορία της προσπάθειας που κατέβαλε η Ελλάδα, από την επαύριον σχεδόν του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου και ενώ διαρκούσε ακόμη ο Εμφύλιος, να μπορέσει να παράγει και να εκμεταλλεύεται πυρηνική ενέργεια. Όπως αναφέρει ο Χεκίμογλου, το βιβλίο του «φέρνει για πρώτη φορά στο φως τα αρχεία της πυρηνικής ενέργειας στην Ελλάδα, η οποία επιδίωκε (με τη συνήθη προσεκτική, διακριτική –και διαχρονικά ανοργάνωτη– συνέπειά της) τη συμμετοχή της στην Ατομική Εποχή. Επρόκειτο για μια περίοδο ευφορίας που ξεδιπλώθηκε μέσα σε δύο σοκ, που προκάλεσαν τρόμο στην ανθρωπότητα: τη φρίκη της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι και τον πυρηνικό όλεθρο του Τσερνόμπιλ». 

Αλλά δεν πρόκειται απλώς για εξιστόρηση της προσπάθειας της μικρής μας χώρας να μπει «στο κόλπο» των πυρηνικών. Είναι ταυτόχρονα και μια πολιτική ιστορία της υπό εξέταση περιόδου, που αναδεικνύει και αποκαλύπτει τον τρόπο λειτουργίας του ελληνικού κράτους, από τον Εμφύλιο στη μετεμφυλιακή εποχή, στη χούντα και τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, έως και τα μέσα της δεκαετίας του 1980. Παρουσιάζονται όχι μόνο οι συνέχειες και οι ασυνέχειες της προσπάθειας να αποκτήσει η χώρα πρόσβαση στην πυρηνική ενέργεια αλλά εκτίθενται και τα ιδεολογικά συγκείμενα κάθε εποχής, ενώ δίνεται έμφαση στα πρόσωπα της κεντρικής πολιτικής σκηνής που καθόρισαν τις εξελίξεις, του πάντα καθοριστικού ξένου παράγοντα καθώς και του επιχειρηματικού κόσμου αλλά και της επιστημονικής κοινότητας, με τους ανταγωνισμούς, τις επιδιώξεις τους – όχι πάντοτε ανιδιοτελείς.  Καταγράφεται επίσης κάτι μάλλον συγκινητικό: η αγωνία,  το πάθος, οι απογοητεύσεις και οι ενθουσιασμοί των –πάντοτε– λίγων σκαπανέων, που αγωνίστηκαν έχοντας να ξεπεράσουν πλήθος δυσκολιών, προκείμενου να φέρουν σε πέρας, στο μέτρο και στο βαθμό που μπόρεσαν, το «πυρηνικό» εγχείρημα.  

Η βασίλισσα Φρειδερίκη, «στην οποία η Πυρηνική Φυσική ασκούσε μια παράξενη έλξη, που παρέπεμπε σε θρησκεία», ο καθηγητής Θεόδωρος Κουγιουμζέλης, «τον οποίο το πανεπιστημιακό κατεστημένο κατηγορούσε στο παρασκήνιο ως “ανατολίτη” και “κομμουνιστή”, παρ’ όλο που αυτός κατασκεύαζε στον πόλεμο ειδικούς εξοπλισμούς υποκλοπών των ιταλικών ραδιοσημάτων και εμφανώς διέθετε τις “άκρες” του στο σκληρό στρατιωτικό κατεστημένο της εποχής – και μάλλον και στη διάσημη στρατιωτική οργάνωση ΙΔΕΑ», ο μπαρουτοκαπνισμένος ναύαρχος Θάνος Σπανίδης, «ένας τρομερός πατριώτης που παρέλαβε ένα αγροτεμάχιο στην Αγία Παρασκευή και το παρέδωσε έτοιμο Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών, με δικό του ατομικό αντιδραστήρα, στα προστατευτικά κάγκελα του οποίου κρέμασε μάλιστα τα σωσίβια του υποβρυχίου Παπανικολής και λίγο έλειψε, μερικά χρόνια αργότερα, να σταματήσει το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967», είναι μερικά μόνο από τα πρόσωπα τα οποία ηγήθηκαν του όλου εγχειρήματος, κόντρα σε αντιλήψεις και προκαταλήψεις αλλά και σε οικονομικά, επιστημονικά και, ενίοτε, πολιτικά και οικονομικά εμπόδια. 

Το συναρπαστικό βιβλίο του Χεκίμογλου, αποτελείται από 21 συνολικά κεφάλαια και παράρτημα σημειώσεων για κάθε κεφάλαιο ξεχωριστά στο πίσω μέρος, ενώ κάθε κεφάλαιο είναι χωρισμένο σε μικρές ενότητες, κάτι που βοηθά πολύ την ανάγνωση του βιβλίου. Διάλεξα να παραθέσω μερικά περιστατικά που καταγράφονται σε κάποιες από αυτές τις ενότητες.

Ο Στρατηγάκης και ο Χάιζενμπεργκ 

Βρισκόμαστε στο 1957. Ο μηχανολόγος, ταξίαρχος της πολεμικής Αεροπορίας και μέλος της ΕΕΑΕ Μύρων Στρατηγάκης θα έκλεινε τον κύκλο διαλέξεων του ΤΕΕ για την Ατομική Ενέργεια.

Ο Στρατηγάκης σπούδασε στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων και φοίτησε στη Φυσικομαθηματική του Πανεπιστημίου Αθηνών και στη Σχολή Μηχανολόγων του Μετσόβιου Πολυτεχνείου, ενώ απέκτησε και πτυχίο αεροναυπηγού από την Εθνική Αεροναυπηγική Σχολή και πέρασε και από τη Σχολή της RAF στην Οξφόρδη. Πολύγλωσσος, εισήλθε στην Πολεμική Αεροπορία και έφτασε έως τον βαθμό του ταξιάρχου. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος τον βρήκε στο Κρατικό Εργοστάσιο Αεροπλάνων (ΚΕΑ), στο οποίο υπηρέτησε έως την κατάργησή του κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Διέφυγε στη Μέση Ανατολή, όπου κατετάγη στη RAF, και στη συνέχεια εντάχθηκε στη θρυλική 13η Μοίρα Ελαφρού Βομβαρδισμού, την πρώτη στρατιωτική μονάδα των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων που συνέχισε τον αγώνα κατά του Άξονα εκτός της χώρας, αποσπώντας σημαντικές πολεμικές διακρίσεις. 

»Ο Στρατηγάκης τασσόταν υπέρ της χρήσης “αντιδραστήρων τσέπης” (pocket reactors), τους οποίους έκρινε κατάλληλους για την περίπτωση της Ελλάδας, καθώς ήταν μικρής ισχύος (10 MW) και δεν απαιτούσαν ιδιαίτερες ποσότητες ύδατος για την ψύξη τους, ενώ μπορούσαν να μεταφερθούν και να εγκατασταθούν εύκολα. Εκτιμούσε δε ότι η ατομική ενέργεια θα διαδραμάτιζε μεγάλο ρόλο σε όλους τους τομείς και θα έφερνε μια τεράστια βιομηχανική επανάσταση, “αγνώστων μέχρι σήμερον διαστάσεων”.

Σύμφωνα με τον Στρατηγάκη, η ατομική ενέργεια θα έπρεπε να εθνικοποιηθεί και να ανήκει “μόνον εις το κράτος”. Και προέβλεπε ότι ο άλλος σοβαρός της αντίκτυπος, που θα έφερνε τεράστια επίδραση στη βιομηχανική παραγωγή, θα ήταν “η ευρυτάτη χρησιμοποίησις του ηλεκτρονικού εγκεφάλου”, δηλαδή της πληροφορικής, η οποία θα αντικαθιστούσε “εις πολυάριθμα επαγγέλματα έν σημαντικόν μέρος του προσωπικού αυτών”. Ο Στρατηγάκης πίστευε ότι οι συνέπειες που θα έφερνε ο αυτοματισμός της πληροφορικής, η οποία επιταχυνόταν “ραγδαίως υπό της πυρηνικής ενεργείας”, θα έφερνε την εργάσιμη εβδομάδα των τεσσάρων ημερών (!), όπως συζητείται πια στις μέρες μας. Μάλιστα εκτιμούσε ότι η αυτοματοποίηση αυτή της τεχνολογίας, η οποία προερχόταν από την ανάπτυξη της πυρηνικής ενέργειας, θα επέτρεπε “την χρησιμοποίησιν ολιγωτέρων εργατικών χειρών”, παράλληλα, όμως, η λειτουργία των μηχανών θα απαιτούσε υψηλή μόρφωση και εξειδίκευση από το προσωπικό. Ο Στρατηγάκης προειδοποιούσε ότι χάρη στην πυρηνική ενέργεια ο κόσμος θα έμπαινε σε μια νέα περίοδο και σε ένα σημείο καμπής, που θα οδηγούσαν σε μια νέα διαμόρφωση της ανθρωπότητας.

Είναι εντυπωσιακό με πόση ακρίβεια κάποιοι άνθρωποι έβλεπαν μπροστά, στο μέλλον, μια εποχή που η Ελλάδα αγωνιούσε να βγει από την υπανάπτυξη. Και είναι ενδεικτικό ότι, πάντα, στην πορεία προς την ανάπτυξη, εμφιλοχωρούσαν αδιανόητα για οργανωμένα κράτη εμπόδια που έφερναν καθυστερήσεις σε σημαντικές υποδομές - όπως στην ολοκλήρωση του Κέντρου Πυρηνικών Ερευνών «Δημόκριτος».

Αλλά τέτοιες καθυστερήσεις, λέει ο Χεκίμογλου, δεν πτοούσαν τα Ανάκτορα τα οποία προωθούσαν την ατομική ιδέα και τα οποία προσκάλεσαν στην Αθήνα τον κορυφαίο γερμανό κβαντικό φυσικό και νομπελίστα, Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, ο οποίος είχε διατελέσει επικεφαλής του πυρηνικού προγράμματος της ναζιστικής Γερμανίας και είχε φτάσει πολύ κοντά στην κατασκευή πυρηνικών όπλων. Ο Χάιζενμπεργκ, που είχε γίνει διεθνώς γνωστός χάρη στη διατύπωση της Αρχής της Απροσδιοριστίας, βασικού αξιώματος της κβαντικής μηχανικής και μεταπολεμικά προσέφερε τις υπηρεσίες του στους Συμμάχους, «έδωσε το απόγευμα της 3ης Ιουνίου 1960 διάλεξη στα Ανάκτορα με θέμα “Γλώσσα και πραγματικότης εις την σύγχρονον Φυσικήν”, την οποία παρακολούθησαν ο Παύλος, η Φρειδερίκη, ο διάδοχος Κωνσταντίνος, οι υπουργοί Τσάτσος και Βογιατζής και πλήθος επιστημόνων». Τον προλόγισε η Φρειδερίκη, η οποία μάλιστα «εκτύπωσε ειδικό φυλλάδιο με την ομιλία της στα αγγλικά και την διένειμε στο εξωτερικό», προωθώντας την μεταξύ άλλων στο Harvard Club της Νέας Υόρκης, στον τότε γενικό γραμματέα του ΟΗΕ και σε πολλούς διεθνούς φήμης επιστήμονες. 

Λίγες ημέρες αργότερα, η Ουάσιγκτον ανακοίνωσε ότι θα παραχωρούσε στον «Δημόκριτο» έναν ειδικό ατομικό επιταχυντή, τύπου Van de Graaf, για τον εξοπλισμό του εργαστηρίου Πυρηνικής Φυσικής. Και ένα μήνα μετά, η Εθνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας έφερε από τις ΗΠΑ στην Αθήνα τον διακεκριμένο ατομικό επιστήμονα Γεώργιο Κοτζιά, γιο του παλιού δημάρχου Αθηνών, για να συμβάλει στην ατομική έρευνα του «Δημόκριτου». Όπως καταδεικνύει ο Χεκίμογλου, η Ελλάδα προσπάθησε να κινητοποιήσει κάθε μέσο που διέθετε ώστε να ενισχυθεί η πυρηνική προσπάθεια και ένα από τα μέσα αυτά, ήταν η απόπειρα να επαναπατρίσει διακεκριμένους έλληνες επιστήμονες που να στελεχώσουν τον «Δημόκριτο». Ωστόσο, δεκαετίες αργότερα ο Γεράσιμος Αρσένης θα θυμόταν: «Πιστεύαμε ότι στην ανάπτυξη του τόπου θα συνέβαλε πολύ η μαζική επιστροφή επιστημόνων στο πλαίσιο ενός ανεξάρτητου αναπτυξιακού κέντρου […] Όμως οι πολιτικοί παράγοντες είδαν την πρόταση της ομαδικής εισβολής νέων τεχνοκρατών με δυσπιστία και το θέμα παραπέμφθηκε στις ρωμαϊκές καλένδες. Ήταν η πρώτη γεύση απογοήτευσης από τις συνθήκες στον τόπο μας.

Διαβάζοντας το βιβλίο του Αχιλλέα Χεκίμογλου, ο αναγνώστης διαπιστώνει τις μόνιμες και διαρκείς έως και σήμερα παθογένειες του ελληνικού κράτους, ταυτόχρονα όμως δεν μπορεί να μη δει και τις άλλες, τις ωραίες στιγμές του, που του επιτρέπουν να προχωράει και να προοδεύει. «Υπήρχε μια αίσθηση οικογένειας και ότι όλοι αυτοί δούλευαν με χαρά», αναπολεί ο Αλέξης Σπανίδης, γιος του ναυάρχου. «Τους έβλεπα κυρίως κάθε χρόνο τον Αύγουστο, που έκανε ο πατέρας μου μια μεγάλη δεξίωση για τα γενέθλιά του. Και είχε μια τούρτα, πού πάντα από πάνω της είχε ένα αντίγραφο του “Δημόκριτου” από ζαχαρόπαστα, το οποίο κυρίως το μασούλαγα εγώ».

Το βιβλίο του Αχιλλέα Χεκίμογλου είναι μια συστηματική καταγραφή μιας πραγματικής προσπάθειας προόδου, σε μια εποχή που η Ελλάδα είχε αποφασίσει να ενταχθεί στο δυτικό σύστημα και να αποτινάξει τη βαλκανική της μετριότητα. Και είναι γεμάτο πληροφορίες που θα εκπλήξουν τον αναγνώστη.

Προσωπικά, θα σταθώ σε δύο πράγματα που δεν ήξερα και τα έμαθα διαβάζοντας την Ατομική Εποχή.

α) Οι επιστήμονες που στήριξαν και δημιούργησαν τον «Δημόκριτο», μικρή σχέση είχαν στην πραγματικότητα με τον Ευλάμπιο (Ορφέας Ζάχος) της ελληνικής ταινίας Ο τζαναμπέτης (1969) και

β) άσχετος ων από ενεργειακά, φυσική, μηχανική κ.λπ., έμαθα με έκπληξη από πού προέκυψε το όνομα της διάσημης ψυχεδελικής μπάντας του τέλους της δεκαετίας του 1960 και των αρχών του 1970, Van der Graaf Generator, του ιδιοφυούς Πίτερ Χάμιλ. Χαρούμενη επιστήμη.