Καθώς διάβαζα το βιβλίο Ο Σεφέρης στην Αμερική, αναλογίστηκα για μιαν ακόμη φορά την επιμονή, τη συνέχεια και τη συνέπεια με τις οποίες ο ποιητής άρχισε να καταγράφει από νεανική ηλικία περιστατικά του βίου του και γεγονότα της συγγραφικής και διπλωματικής του διαδρομής στα πάσης φύσεως έργα του: ποιήματα, δοκιμές, μεταφράσεις και μεταγραφές, αλληλογραφία, ημερολόγιο – προσωπικό και πολιτικό. Έτσι μπορούμε να αναβιώσουμε τη συνολική πορεία του σχεδόν μέρα με τη μέρα, μέσα απ’ αυτές τις πρωτογενείς πηγές που μας άφησε.
Παρά ταύτα, και παρά τα όσα σχετικά βοηθήματα έχουν δει το φως της δημοσιότητας μέχρι σήμερα –υπαινίσσομαι το χρονολόγιο που συνέταξε η Μαρία Στασινοπούλου και τη βιογραφία του Roderick Beaton– πάντα θα υπάρχουν κενά και σημεία που χρειάζονται επιπλέον φωτισμό. Μια σύντομη, αλλά πολλαπλώς ενδιαφέρουσα περίοδο της ζωής του ποιητή έρχεται να φωτίσει με αρκετές άγνωστες λεπτομέρειες το βιβλίο της Ασπασίας Γκιόκα. Πρόκειται για το ταξίδι και την τρίμηνη παραμονή του Σεφέρη στην Αμερική από 27 Σεπτεμβρίου έως 29 Δεκεμβρίου 1968, όταν ήταν προσκεκλημένος του Ινστιτούτου Προχωρημένων Σπουδών του Πανεπιστημίου Πρίνστον. Αυτή δεν είναι η πρώτη επίσκεψή του στην Αμερική. Τη δεκαετία του 1950 είχε πραγματοποιήσει δύο υπηρεσιακά ταξίδια στην υπερατλαντική χώρα κατά τα έτη 1956-1957, ως μέλος της ελληνικής αντιπροσωπείας για το Κυπριακό στα Ηνωμένα Έθνη. Τις σχετικές εντυπώσεις του έχει καταγράψει στις Μέρες Ζ΄.
Έργα και πρόσωπα του Πρίνστον
Κατά τη διάρκεια της παραμονής στο Πρίνστον, ο Σεφέρης θα διαβάσει ποιήματά του σε πολλές πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών ενώπιον πολυπληθούς ακροατηρίου. Από πλευράς προσωπικής δημιουργίας, θα ολοκληρώσει το ποίημα «Γράμμα στον Rex Warner», απόδοση τιμής σ’ έναν από τους πρώτους μεταφραστές του σε αγγλική γλώσσα, ποίημα που θα αξιωθεί αυτοτελή δίγλωσση έκδοση το 1972 σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων – θα τη χαρακτήριζα συλλεκτική, αν δεν είχε γίνει τόση κατάχρηση αυτού του επιθέτου προκειμένου να περιβληθούν με κύρος εκδόσεις άνευ αξίας. Ο Σεφέρης θα ξαναπιάσει στο Πρίνστον «την παλιά προσπάθειά [του]», όπως τη χαρακτηρίζει, να μεταγράψει στη γλώσσα μας τους μύθους του Πλάτωνα (σήμερα στον τόμο Μεταγραφές) και θα δώσει οριστική μορφή στο πασίγνωστο δίστιχο που τιτλοφόρησε «Από βλακεία». Επιπλέον, θα εξακολουθήσει να κρατά το προσωπικό του ημερολόγιο που κυκλοφόρησε το 2019 ως Μέρες Θ΄. Τέλος, θα έρθει σε επαφή με φοιτητές και με πολλούς Έλληνες κατοίκους των πόλεων που επισκέφτηκε, και θα συνθέσει το «Χειρόγραφο Οκτ. ’68» που ανακοινώθηκε το 1983. Το κείμενο αυτό, παρά τις ελλιπείς πληροφορίες που περιέχει, θα αποτελέσει, μαζί με το τομίδιο του Edmund Keeley, Συζήτηση με τον Γιώργο Σεφέρη (1982), και την αλληλογραφία Keeley-Σεφέρη (1998), μια από τις βασικές πηγές πληροφοριών για την παραμονή του ποιητή στην Αμερική, έως ότου εκδοθεί το 2003 η βιογραφία του Roderick Beaton.
Η Ασπασία Γκιόκα έχει διατρέξει επιμελώς όλα αυτά τα κείμενα, έχει ανατρέξει στο αρχείο του ποιητή στη Γεννάδειο, έχει συμβουλευτεί με προσοχή τη σχετική βιβλιογραφία και προσθέτει πάρα πολλές πληροφορίες από τον Τύπο της Αμερικής για τις επισκέψεις του Σεφέρη στις διάφορες πόλεις των ΗΠΑ. Παράλληλα, έχει διευκρινίσει πληθώρα περιστατικών και ονομάτων που σχετίζονται ευθέως ή εμμέσως με αυτό το ενδιαφέρον τρίμηνο.
Ένα από τα χαρακτηριστικά του βιβλίου είναι το γεγονός ότι στις σελίδες του δεν πρωταγωνιστεί μόνον ο Σεφέρης, αλλά παρελαύνει σειρά προσώπων που διεκδικούν τη δική τους αυτοτέλεια. Ονόματα γνωστά ή λιγότερο γνωστά από την έως τώρα σεφερική βιβλιογραφία αποκτούν πλέον ιδιαίτερη υπόσταση με τις πληροφορίες που τα πλαισιώνουν. Ενδεικτικά αναφέρω τον γερουσιαστή και κάποτε υποψήφιο πρόεδρο των ΗΠΑ Eugene MacCarthy, τον Samuel Hazo, τον ιερωμένο Γεώργιο Σκουλά (που αποκτά εδώ όνομα, ενώ παραμένει ανώνυμος στις Μέρες Θ΄), τους Romilly Jenkins, George Anastaplo, Rex Warner. Τα ονόματα των Samuel Hazo, George Anastaplo και, αναποφεύκτως, του Σκουλά, δεν μνημονεύονται στη βιογραφία του Roderick Beaton. Με δύο σεφερικού ενδιαφέροντος επιστολές τους εμφανίζονται στο βιβλίο και οι Παύλος Ζάννας και Τάκης Παπατσώνης.
Η Γκιόκα παρέχει και μιαν ενδιαφέρουσα πληροφορία για το ποίημα που έγραψε ο Eugene MacCarthy με τίτλο «Jumping Ship», εμπνευσμένο από τη ζωή και το έργο του έλληνα ποιητή, ο οποίος και το μετέφρασε ελληνικά το 1969 στη Σκύρο, «ελλείψει άλλης χειρός», όπως σημειώνει, και το απέδωσε στη γλώσσα μας με τίτλο «Θα φύγω απ’ το καράβι μου». Η Γκιόκα υποδεικνύει πως η φράση jump ship
σημαίνει περισσότερο δραπετεύω ή εγκαταλείπω, έννοια που δεν αποδίδεται με ακρίβεια στη μετάφραση […]. Η φράση αυτή ακριβώς έχει συνδεθεί στο παρελθόν με την Ελλάδα και την ιστορία των Ελλήνων μεταναστών στην Αμερική τον 20ό αιώνα. Πολλοί Έλληνες ναυτικοί εγκατέλειπαν τότε τα πλοία τους για να γίνουν παράνομοι μετανάστες. Αυτοί ήταν οι «ship Jumpers» και δεν αποκλείεται ο τίτλος να απηχεί τέτοιες ιστορίες που, ακόμη και στη δεκαετία του ’60, όταν γράφεται το ποίημα, συμβαίνουν στην Αμερική, προσδίδοντας σ’ αυτό άλλο ένα στοιχείο ελληνικότητας. Σίγουρα βέβαια απηχεί και τη διάθεση πολλών Ελλήνων να δραπετεύσουν, κυριολεκτικά ή μεταφορικά, από το δικτατορικό καθεστώς της χώρας τους. (σ. 48)
Ελάχιστες πληροφορίες διαθέταμε και για τον Samuel Hazo, για τον οποίον ο Σεφέρης γράφει στις Μέρες Θ΄ πως ήταν λιβανέζικης καταγωγής, «συγγραφέας, κριτικός και ποιητής, ιδρυτής του International Poetry Center». Ο Samuel Hazo είχε έρθει στην Ελλάδα το 1965 και είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει τον ποιητή να διαβάζει ποιήματά του στην Ελληνοαμερικανική Ένωση την ίδια χρονιά, γεγονός που θα του προκαλέσει ισχυρή εντύπωση και θα το μνημονεύσει επαινετικά έπειτα από πολλά χρόνια, το 2011, όταν δημοσίευσε σε αμερικανική εφημερίδα άρθρο με τίτλο «Η ποίηση στο Καθαρτήριο». Πολύ λίγες πληροφορίες διαθέταμε και για τον ιερωμένο Γεώργιο Σκουλά, ο οποίος περνά ανώνυμος στις Μέρες Θ΄, και περιγράφεται εκεί ως εφημέριος της ορθόδοξης εκκλησίας· «νέος άνθρωπος από την Κρήτη, γεννημένος εδώ», σημειώνει ο Σεφέρης.
George Anastaplo και Παπατσώνης
Το εντελώς νέο πρόσωπο που εισάγεται στο σεφερικό περιβάλλον μέσα από τις σελίδες του βιβλίου είναι εκείνο του Ελληνοαμερικανού George Anastaplo (1925-2014). Υπήρξε έντονη και δραστήρια προσωπικότητα. Χωρίς καμιά αναφορά στα ημερολόγια του ποιητή, χωρίς μνεία του ονόματός του στις άλλες πηγές που ανέφερα, φαίνεται πως έπαιξε σημαντικό ρόλο για την προβολή του σεφερικού έργου στις ΗΠΑ, όπως και στις γενικότερες αντιδράσεις εναντίον της απριλιανής δικτατορίας. Είχε γνωρίσει τον ποιητή κατά τη δεκαετία του 1960. Τα χρόνια του μακαρθισμού είχε αρνηθεί να δηλώσει αντίθετος του κομμουνισμού, γεγονός που στη συνέχεια του στοίχισε. Η δικτατορία του 1967 τον είχε ανακηρύξει persona non grata και κάποιες συναντήσεις του με τον ποιητή στην Αθήνα πρέπει να έγιναν με πολλές προφυλάξεις, επειδή τους παρακολουθούσε η ασφάλεια του τότε καθεστώτος. Στον Anastaplo οφείλουμε, εκτός των άλλων, μιαν άγνωστη μαρτυρία για την ημέρα της κηδείας Σεφέρη· δεν προέρχεται από τον ίδιον, αλλά σχολιάζεται απ’ αυτόν εν εκτάσει, καθώς και μιαν επίσης άγνωστη έως τώρα επιστολή του προς την εφημερίδα The Washington Post με αφορμή το θάνατο του ποιητή. Η ίδια επιστολή δημοσιεύτηκε λογοκριμένη και στην αγγλόφωνη αθηναϊκή εφημερίδα Athens News.
Η περίπτωση του Anastaplo προκάλεσε και μια θετική, ευχαριστήρια επιστολή προς αυτόν από πλευράς Μαρώς Σεφέρη, όταν έλαβε άρθρο σχετικό με τις ταλαιπωρίες που είχε ο Anastaplo ενώπιον της αμερικανικής δικαιοσύνης. Η επιστολή υπογράφεται από τον Παύλο Ζάννα o οποίος, όπως γνωρίζω, είχε αναλάβει όσο ζούσε την προς το εξωτερικό αλληλογραφία της Μαρώς. Σε κρίσιμο σημείο της επιστολής επιβεβαιώνονται οι επαφές Σεφέρη - Anastoplo. Μεταξύ άλλων, ο Ζάννας σημειώνει:
Συναντήθηκαν και είχαν ιδιωτικές συνομιλίες […] στην Αθήνα στην οικία του ποιητή, καθώς θυμάται η κ. Σεφέρη, παρόλο που η ίδια δεν ήταν παρούσα.
Δείγμα ανυπόκριτης αλληλεγγύης μεταξύ Σεφέρη-Παπατσώνη αποτελεί και η άγνωστη έως σήμερα επιστολή του δεύτερου προς την εφημερίδα The Washington Post, υποστηρικτική για τον ποιητή απέναντι σε περίπου αρνητικό σχόλιο της εφημερίδας, όταν βραβεύτηκε ο Σεφέρης με το Νόμπελ. Γνωρίζουμε την ειρωνική αντίδραση του Παπατσώνη όταν κυκλοφόρησε το 1931 η Στροφή, αλλά και τη μετέπειτα φιλία των δύο ανδρών. Είναι γνωστό, επιπλέον, πως οι δυο τους είχαν συνταξιδέψει στη Ρουμανία προπολεμικώς και, αργότερα, αντάλλαξαν απόψεις γύρω από τον ένδοξό μας βυζαντινισμό. Να μην παραλείψω το γεγονός ότι ο Παπατσώνης είχε προηγηθεί του Σεφέρη στον ελεύθερο στίχο και στη μετάφραση ποιημάτων του T. Σ. Έλιοτ. Η Γκιόκα βεβαιώνει πως υπάρχει αλληλογραφία μεταξύ τους στο αρχείο Σεφέρη, στη Γεννάδειο. Θα ήταν ευχής έργο να αναλάβει κάποιος να κοινοποιήσει την αλληλογραφία τους, κυρίως αυτή την εποχή που διαφαίνεται, με εκδόσεις και ημερίδες, μια στροφή της έρευνας προς το έργο και τη συνολικότερη προσφορά του Παπατσώνη.
Δεν θα επεκταθώ στην περιγραφή των σχέσεων του Σεφέρη με τους Rex Warner και Romilly Jenkins δεδομένου ότι, σε γενικές γραμμές, είναι γνωστές οι επαφές του ποιητή μαζί τους.
Καταλήγοντας, θέλω να τονίσω την εργατικότητα και το κουράγιο που επέδειξε η Ασπασία Γκιόκα στις έρευνές της, προκειμένου να μας προσφέρει ένα τόσο χρήσιμο και αποκαλυπτικό βιβλίο για την παραμονή του Σεφέρη στην Αμερική.
Dan Dry / The University of Chicago Magazine
O George Anastaplo, εκ των συνομιλητών του Σεφέρη το διάστημα που βρέθηκε στο Πρίνστον. Η άρνησή του να ομολογήσει δημόσια τις πολιτικές πεποιθήσεις του την περίοδο του μακαρθισμού του στέρησε την επαγγελματική ιδιότητα του δικηγόρου. Έκτοτε, έζησε διδάσκοντας νομικά στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου και γράφοντας κυρίως για πολιτική φιλοσοφία, μη κρύβοντας την επιρροή του από τον Λέο Στράους.
