Η ανώτατη εκπαίδευση στην Ελλάδα ταλανίζεται από πολλά, διαρκή και χρόνια προβλήματα που παραμένουν άλυτα. Η οργάνωση και η λειτουργία των ελληνικών ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων χαρακτηρίζεται, εδώ και πολλές δεκαετίες, από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό της πολιτείας καθώς και από την αλλαγή νομοθετικών πλαισίων έπειτα από κάθε αλλαγή υπουργού. Αποτέλεσμα αυτών των αλλαγών είναι η πολυνομία που, παρότι είχε αποτέλεσμα τη βελτίωση ορισμένων παραμέτρων, δεν κατάφερε να διορθώσει πολλά βασικά χαρακτηριστικά της λειτουργίας τους.
Επίσης, τόνοι μελάνι έχουν χυθεί στον Τύπο για θέματα οργάνωσης και λειτουργίας της ανώτατης εκπαίδευσης. Πολλά από τα σχετικά σημειώματα θα μπορούσαν να βοηθήσουν τις σχετικές επιτροπές που ασχολήθηκαν ή ασχολούνται με την κατάρτιση των νομοσχεδίων, αλλά όπως φαίνεται καμία επιτροπή δεν τα έλαβε υπόψη. Έτσι, παρότι οι συζητήσεις αυτές καταλαμβάνουν πολύ χώρο στις δημόσιες συζητήσεις και παρά τους αλλεπάλληλους νόμους, πολλά προβλήματα συνεχίζουν να αποτελούν ελληνική παγκόσμια πρωτοτυπία, γιατί όπως φαίνεται δεν υπάρχει η σχετική πολιτική βούληση για τη λύση τους. Πολλοί πανηγυρίζουν για τις «υψηλές» θέσεις κατάταξης των ελληνικών πανεπιστημίων στις διάφορες λίστες αξιολόγησης, αλλά θα πρέπει να ξέρουν ότι ο κόσμος γνωρίζει μόνο τα πρώτα δέκα πανεπιστήμια της λίστας που είναι σταθερά τα ίδια και δεν του λέει τίποτε το τριακοσιοστό η το πεντακοσιοστό ελληνικό πανεπιστήμιο στη σειρά αξιολόγησης.
Χρόνιες παθογένειες
Ποια είναι όμως τα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζει το ελληνικό πανεπιστήμιο; Ας τα καταγράψουμε.
Εισαγωγή με διάφορους τρόπους περισσότερων φοιτητών από αυτούς που μπορεί κάθε πανεπιστήμιο να εκπαιδεύσει. Κάθε χρόνο τα πανεπιστήμια καλούνται να προσδιορίσουν τον μέγιστο αριθμό φοιτητών που μπορούν να εκπαιδεύσουν. Αλλά τα υπουργείο γράφει στα «παλαιότερα των υποδημάτων του» τις προτάσεις τους που καθρεφτίζουν το όριό τους, αφού με διάφορους τρόπους –νομοσχέδια, μεταγραφές κ.λπ.– βάζει από το παράθυρο δεκάδες φοιτητές διαφόρων κατηγοριών. Το αποτέλεσμα είναι να υπερδιπλασιάζεται ο αριθμός των φοιτητών και να καθίσταται αδύνατη η εκπαίδευσή τους με βάση τον μικρό αριθμό διδακτικού προσωπικού που τα τμήματα και οι σχολές διαθέτουν. Επιτέλους, το υπουργείο πρέπει να ακούσει τα πανεπιστήμια και να μη διορθώνει προς τα πάνω τον αριθμό των φοιτητών.
Υποχρεωτική παρακολούθηση των μαθημάτων. Στα ελληνικά πανεπιστήμια υπάρχει μεγάλη χαλαρότητα στο θέμα της υποχρεωτικής παρακολούθησης μαθημάτων, με συνέπεια να υπάρχουν πολλοί φοιτητές που παρακολουθούν καθόλου ή ελάχιστα, αφού η παρακολούθηση είναι προαιρετική, με αποτέλεσμα να λείπει τελείως το ακαδημαϊκό περιβάλλον κατά τη φοίτησή τους και η επαφή τους με τους διδάσκοντες και τα μαθήματα να είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Η συνέπεια αυτής της απουσίας από τα μαθήματα θα μπορούσε να προκαλέσει γνωστικά ελλείμματα που θα είναι αδύνατον να καλυφθούν σε μεταγενέστερο στάδιο. Σε κανένα ευρωπαϊκό και αμερικανικό πανεπιστήμιο δεν θα μπορούσε κάποιος να διανοηθεί την απουσία του από τη διδασκαλία. Ο αντίλογος, ότι αν τα μαθήματα γίνονταν υποχρεωτικά δεν θα χωρούσαν οι φοιτητές στα αμφιθέατρα και στις αίθουσες διδασκαλίας, θα μπορούσε να οδηγήσει σε ενδιαφέρουσες λύσεις: δημιουργία μικρότερων ομάδων διδασκαλίας και αλλαγές στα προγράμματα σπουδών.
Μεταφορές μαθημάτων. Μεγάλη ελληνική πρωτοτυπία που στοχεύει στη συσσώρευση μαθημάτων στα τελευταία εξάμηνα και έχει συνέπεια τη μεγάλη καθυστέρηση αποφοίτησης, κάτι που δεν συμβαίνει σε κανένα πανεπιστήμιο του πολιτισμένου κόσμου. Η δυνατότητα εξέτασης δύο φορές χωρίς μεταφορά σε επόμενο εξάμηνο θα μπορούσε να οδηγήσει στην ελαχιστοποίηση του φαινομένου αυτού και στην άμεση λήψη του πτυχίου. Το γνωστό παράδειγμα, η εξέταση της χειρουργικής που διδάσκεται στα μεγάλα εξάμηνα να προηγείται αυτής της ανατομικής που διδάσκεται στα πρώτα εξάμηνα τονίζει την ανωμαλία της μεταφοράς μαθημάτων. Η λύση της απαγόρευσης των μεταφορών θα οδηγούσε σε καλύτερη προετοιμασία των φοιτητών και σε βελτίωση του επιπέδου των πτυχιούχων.
Υποστελέχωση σε διδακτικό και τεχνικό/διοικητικό προσωπικό. Σημαντικότατο πρόβλημα των πανεπιστημίων που επισημαίνεται σε όλες τις ευρωπαϊκές και τις εθνικές αξιολογήσεις, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση και των ιδρυμάτων και των σχολών. Η υποστελέχωση των πανεπιστημίων και η γήρανση του διδακτικού προσωπικού θα οδηγήσει σε παύση λειτουργίας πολλών εξ αυτών αν το πρόβλημα δεν αντιμετωπιστεί άμεσα. Τα πανεπιστήμια ζητούν πάντοτε νέο αίμα σε διδακτικό προσωπικό και κάλυψη των θέσεων των καθηγητών που αποχωρούν. Το υπουργείο από την πλευρά του δεν ικανοποιεί ποτέ τις απαιτήσεις σε θέσεις (γιατί άραγε;) χορηγώντας πολύ λιγότερες από αυτές που ζητά κάθε πανεπιστήμιο, με αποτέλεσμα οι σχολές και τα τμήματα να οδηγούνται σε δυσάρεστες διαμάχες για την κατανομή τους. Η κακή αυτή αναλογία καθηγητών / φοιτητών οδηγεί σε αρνητικές αξιολογήσεις και έχει συνέπεια ελλείμματα στη διδασκαλία και στην έρευνα. Η προκήρυξη θέσεων εντεταλμένων διδασκόντων δρα ως αναλγητικό για την αντιμετώπιση του μόνιμου αυτού πονοκεφάλου και αποτελεί συμπτωματική και όχι αιτιολογική θεραπεία. Στο επίπεδο του τεχνικού / διοικητικού προσωπικού τα πράγματα είναι πιο τραγικά, αφού οι προκηρύξεις δεν γίνονται καθόλου ή γίνονται με το σταγονόμετρο. Στον κλινικό τομέα του τμήματος Κτηνιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, όπου υπηρετεί ο συγγραφέας του παρόντος άρθρου, οι μεταπτυχιακοί φοιτητές υποκαθιστούν τους τελείως απόντες νοσηλευτές – ένα παράδειγμα για το πώς λειτουργεί μια μονάδα του πανεπιστημίου με βάση το φιλότιμο και το μεράκι των μεταπτυχιακών φοιτητών.
Υποδομές / Συντήρηση. Η απουσία ευχάριστου περιβάλλοντος εργασίας για τους διδάσκοντες και τους διδασκόμενους αποτελεί έναν από τους λόγους για τους οποίους πολλοί φοιτητές απουσιάζουν από τα μαθήματα και πολλοί απόφοιτοι αναχωρούν για το εξωτερικό για μεταπτυχιακές σπουδές ή για ειδικότητα και δεν επιστρέφουν ποτέ στην alma mater. Η αποχώρηση αυτή έχει συνέπεια την αποστράγγιση των πανεπιστημίων από τα καλύτερα στελέχη που θα μπορούσαν να το ανανεώσουν. Η κατασκευή νέων κτιριακών εγκαταστάσεων πρέπει να συνοδεύεται από μέριμνα συντήρησής τους, καθώς επίσης και από μέριμνα συντήρησης παλαιότερων υποδομών αφού πολλές από αυτές παρουσιάζουν καθημερινά λειτουργικά προβλήματα. Οι τεχνικές υπηρεσίες των πανεπιστημίων είναι συνήθως υποστελεχωμένες με αποτέλεσμα την αδυναμία αποκατάστασης των λειτουργικών προβλημάτων.
Χρηματοδότηση. Βασική προϋπόθεση για τη λειτουργία του Πανεπιστημίου. Οι φτωχοί προϋπολογισμοί δεν βοηθούν την αντιμετώπιση των διδακτικών και των λειτουργικών απαιτήσεων που συνεχώς αυξάνονται. Παρά τη βοήθεια που προσφέρουν οι Ειδικοί Λογαριασμοί Κονδυλίων Έρευνας (ΕΛΚΕ), οι δημόσιες επενδύσεις είναι ανεπαρκέστατες. Έτσι τα πανεπιστήμια αδυνατούν να εξοπλιστούν ή να αντικαταστήσουν τον γερασμένο εξοπλισμό τους. Τα καλά πανεπιστήμια του εξωτερικού έχουν υπερεπάρκεια διδακτικού και τεχνικού προσωπικού και τεράστιους προϋπολογισμούς, γι’ αυτό καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις στις αξιολογήσεις.
Η απαιτούμενη μεταρρύθμιση
Η διαχρονική κρίση του ελληνικού πανεπιστημίου, που ανάγεται στις αρχές της δεκαετίας του 1980, δεν λέει να υποχωρήσει εύκολα. Η κρίση στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση σίγουρα συμπαρασύρει την πανεπιστημιακή εκπαίδευση και ίσως από εκεί πρέπει να αρχίσουν οι διορθωτικές κινήσεις που θα μεταφερθούν αργότερα προς τα επάνω.
Ο ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Κίμων Χατζημπίρος, στο βιβλίο του: Θερμοκήπια κρίσεων. «Βαθύ» Πανεπιστήμιο ή αριστεία; που αποτελείται από 33 άρθρα, δημοσιευμένα τα τελευταία 18 χρόνια στον ημερήσιο, έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο, περιγράφει τη σημερινή κατάσταση των ελληνικών πανεπιστημίων. Αλλά δεν αρκείται να αποτυπώσει μόνο την κατάσταση. Προτείνει και τις λύσεις, προς αποκατάσταση των κρίσεων.
Το σύνολο της αρθρογραφίας του Κίμωνα Χατζημπίρου έχει ταξινομηθεί σε δύο κεφάλαια: «Πώς εξορκίζεται η κανονικότητα» και «Αναζητώντας τελεσφόρες κατευθύνσεις». Στο πρώτο κεφάλαιο αναζητείται η στήριξη της πανεπιστημιακής διανόησης, περιγράφεται η καταπολέμηση της μετριοκρατίας, της ασυλίας μονοπωλίου και του πελατειακού πανεπιστημίου, σηματοδοτείται η ανάγκη μια μεγάλης και σοβαρής μεταρρύθμισης που θα αλλάξει το «βαθύ πανεπιστήμιο» σε ποιοτικό, η καταπολέμησης της ανομίας, η αβουλία των πρυτανικών αρχών και συζητούνται οι αλλαγές στους κανόνες διοίκησης και λειτουργίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο, ο συγγραφέας αναζητεί την ανάκτηση της κανονικότητας, την αριστεία, την ενοποίηση τμημάτων που δεν έγινε ποτέ με βάση ένα σοβαρό σχέδιο «Αθηνά» και την κατάργηση του χουντικού άρθρου 16. Οι κατευθυντήριες γραμμές αυτής της μεγάλης μεταρρύθμισης θα εστιάζονται στην αριστεία, στην αξιολόγηση και στην απόδοση.
Το βιβλίο τελειώνει με το άρθρο του καθηγητή του Πανεπιστημίου του Maryland των ΗΠΑ Α. Εφραιμίδη που έχει τίτλο: «Μαζέψτε τα και φύγετε. Το βραχύβιο φιάσκο των συμβουλίων ιδρύματος στα ΑΕΙ».
Το μικρό αυτό βιβλίο του καθηγητή Κίμωνα Χατζημπίρου που διαβάζεται απνευστί θα βοηθήσει κυρίως το επιστημονικό προσωπικό αλλά και τους φοιτητές των πανεπιστημίων να καταλάβουν τις αιτίες της ελληνικής κρίσης.
