Στα πρώτα ιστορικά μυθιστορήματά του, ο Ισίδωρος Ζουργός θα δυσκολευτεί κατ’ επανάληψη να ξεπεράσει τα γλωσσικά του προβλήματα: τον ποιητικισμό με τον οποίο φλερτάρει έντονα Στη σκιά της πεταλούδας (2005), μιλώντας για τη Βόρεια Ελλάδα και τη Θεσσαλονίκη του 20ού αιώνα, αλλά και το ψευδοδημώδες ιδίωμα το οποίο ταλαιπωρεί την Αηδονόπιτα (2008), όπου και η εμπλοκή ενός αμερικανού φιλέλληνα στον Αγώνα του 1821 (από τη Μακεδονία μέχρι το Μεσολόγγι). Ο συγγραφέας μοιάζει να αλλάζει ριζικά ρότα με τις Σκηνές από τον βίο του Ματίας Αλμοσίνο (2014), που αποτελεί μιαν αχανή περιπλάνηση στην Ευρώπη του 17ου αιώνα, αρχής γενομένης από την Ελβετία, την Πάδοβα και τη Βενετία και φτάνοντας μέχρι τη Ζάκυνθο, τη Θεσσαλονίκη, την Κωνσταντινούπολη, τη Ρουμανία, τη Μολδαβία και την Κριμαία.
Πρωταγωνιστής στο επόμενο ιστορικό μυθιστόρημα του Ζουργού, όπου επίσης έχουν λυθεί τα ζητήματα με τη γλώσσα, το Λίγες και μία νύχτες (2017), είναι ο Λευτέρης Ζεύγος ή Ευγένιος Ζιρντό, γέννημα-θρέμμα της Θεσσαλονίκης και άνθρωπος που θα λατρέψει από τα νιάτα μέχρι και τα βαθιά γηρατειά του το χρήμα, με τη διαφορά πως θα υπερασπιστεί μέχρι κεραίας τον έρωτά του. Οι περιπέτειες εκκινούν από την Εκστρατεία της Κριμαίας και τη μεσοπολεμική Γαλλία και φτάνουν μέχρι τη Θεσσαλονίκη του εξανδραποδισμού των Εβραίων, για να αγγίξουν και τη μεταπολεμική Ελλάδα της ανάπτυξης και της ανοικοδόμησης.
ΜΙΑ ΑΓΝΟΗΜΕΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Με το Περί της εαυτού ψυχής, ο Ζουργός στρέφει το ενδιαφέρον του στο Βυζάντιο, κατά βάση αγνοημένο από τους σύγχρονους, αλλά και τους παλαιότερους έλληνες μυθιστοριογράφους, με την τιμητική εξαίρεση του Νίκου Μπακόλα στη Μεγάλη πλατεία (1987) και της Μάρως Δούκα στο Ένας σκούφος από πορφύρα (1995). Ο Μπακόλας επιστρέφει σε μιαν από τις αναδρομές του βιβλίου του στην επανάσταση των Ζηλωτών της Θεσσαλονίκης κατά τον 14ο αιώνα και φέρνει αίφνης σε ανοιχτή επικοινωνία το μυθιστόρημα πόλης με το μυθιστόρημα μέσα στο μυθιστόρημα. Η Δούκα επιστρέφει από τη μεριά της στον 11ο αιώνα και στα χρόνια του Αλεξίου Κομνηνού κατά τη διάρκεια των οποίων η βυζαντινή αυτοκρατορία θα καταβάλει ανυπολόγιστους κόπους προκειμένου να πετύχει μιαν από τις τελευταίες αναλαμπές της. Στην ίδια εποχή εστιάζει την προσοχή του και ο Ζουργός με το καινούργιο του μυθιστόρημα, βλέποντάς την λιγότερο ως εποχή μετάβασης και περισσότερο ως περίοδο μακρινής έστω προεξαγγελίας του τέλους των Βυζαντινών, όπως και πράγματι είναι.
Ο Ζουργός αρχίζει να ξεδιπλώνει την ιστορία του με την εμφάνιση των Σελτζούκων Τούρκων και την ήττα του βυζαντινού στρατού στο Ματζικέρτ το 1071. Τον πρωταγωνιστικό ρόλο αναλαμβάνουν, ανάμεσα στο πλήθος των δευτερευόντων χαρακτήρων, των κομπάρσων και των ιστορικών προσώπων (ο συγγραφέας παραθέτει στο τέλος του βιβλίου εξαντλητικό κατάλογο των σχετικών αναφορών), τρία αδέλφια, που θα πεθάνουν επί βασιλείας του Μανουήλ Α’ Κομνηνού σε μιαν ερημική ακτή της Προποντίδας, έχοντας γεννηθεί στο Δορύλαιο, το σημερινό Εσκί Σεχίρ: ο Σταυράκιος Κλαδάς που θα περάσει από τη Μονή Στουδίου και θα καταλήξει αντιγραφέας, ο Ιωάννης που θα ενδυθεί το μοναστικό ένδυμα και ο Θεοφύλακτος που θα γίνει στρατιωτικός. Στο κέντρο των εξελίξεων βρίσκεται ο Σταυράκιος (η πρωτοπρόσωπη αφήγησή του εναλλάσσεται με τον τριτοπρόσωπο λόγο ενός παντεπόπτη αφηγητή), ο οποίος περιπλανιέται, δουλεύοντας πάντοτε ως νοτάριος, από την Καστοριά, τη Βέροια, το Κίτρος και τα Σέρβια μέχρι τη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη, όντας πια στέλεχος της αυτοκρατορικής γραφειοκρατίας.
ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ
Στο Περί της εαυτού ψυχής, ο Ζουργός κρατάει ανοιχτή μια μεγάλη θεματική βεντάλια: οι ατέλειωτοι στρατιωτικοί αγώνες του Αλεξίου και των κατιόντων του, οι αιρετικοί Βογόμιλοι, το μυστηριακό και μυστηριώδες σύμπαν των μοναστηριών (βλέπε τον Ιωάννη και εν μέρει τον Σταυράκιο), ο περίπλοκος κόσμος της λογιοσύνης, οι πραξικοπηματικές απόπειρες κατά της αυτοκρατορικής εξουσίας (καταστρέφουν τον Θεοφύλακτο), οι ακρωτηριασμοί και οι τυφλώσεις για τα πολιτικώς ανήσυχα πνεύματα, οι ενδοστρατιωτικές συγκρούσεις, ο δημόσιος και ο ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών εν γένει τόσο στην καθημερινότητα όσο και στην υψηλή περιωπή του.
Επί της ουσίας, ωστόσο, ο Ζουργός θα αφήσει κάποια στιγμή πίσω του τα τεκταινόμενα της αυτοκρατορίας (ακόμα και τον Μιχαήλ Ψελλό, που δεν κατορθώνει να αποκτήσει μια κρίσιμη θέση στο εσωτερικό της δράσης, ή την Άννα Κομνηνή, που μολονότι προσφέρει με την Αλεξιάδα της στο βιβλίο την ιστορική του σκαλωσιά, παραμένει εντέλει μυθοπλαστικά ανεκμετάλλευτη), για να συγκεντρωθεί η αφήγηση στον Σταυράκιο. Μοναχικός, πολυμαθής, ένθεος αλλά όχι και άνθρωπος της Εκκλησίας, ο Σταυράκιος θυμίζει τον Ματίας Αλμοσίνο, κατά το μολονότι είναι ένας ορκισμένος λάτρης της γνώσης μένει μάλλον μακριά από τα μεγάλα διακυβεύματα του καιρού του. Ίσως επειδή εκείνο το οποίο θα προσδιορίσει πρωτίστως τον Ματίας και τον Σταυράκιο είναι η εγγενής τους εσωστρέφεια και μοναξιά. Στον Σταυράκιο αυτό συνδυάζεται με τη μνήμη την οποία διανοίγει ξανά και ξανά η εξιστόρηση της γραφής του και με το γεγονός πως μέσα από το ξετύλιγμά της ο ίδιος μεταμορφώνεται βαθμιαία από γραφιά και αντιγραφέα σε συγγραφέα. Αυτό το τρίπτυχο μοναχικότητας (της εαυτού ψυχής), μνήμης και γραφής συνιστά και τον κεντρικό άξονα του μυθιστορήματος, με τον Ζουργό να δουλεύει πάνω σε μια πλούσια, ακόμα και ποιητική, πλην ποτέ επιδεικτική γλώσσα, να διοργανώνει τις περιπλανήσεις των ηρώων του χωρίς δραματουργικές αστοχίες, όπως συμβαίνει με τον Ματίας, καθώς και να αποφεύγει κάποιες παγίδες φαντασμαγορίας που βλέπουμε τόσο στις Σκηνές από τον βίο του Ματίας όσο και στις Λίγες και μία νύχτες. Ανεκμετάλλευτο πάντως παραμένει μέχρι τέλους, όπως και η Κομνηνή, το εύρημα με την αναζήτηση του αρχαιοελληνικού έργου του Πυθέα του Μασσαλιώτη Περί Ωκεανού, το οποίο περιφέρεται ασκόπως στην πλοκή, ενώ υπό άλλες περιστάσεις θα μπορούσε να ενισχύσει άκρως λειτουργικά το τελικό αποτέλεσμα.
