Από το Μάτι ώς τα Τέμπη. Η τραγωδία στο Μάτι αποτέλεσε τομή. Ήταν η στιγμή που οι ευθύνες της τότε κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ έγιναν φανερές: ανικανότητα, συγκάλυψη, ψέματα, χυδαιότητα. Παρ’ όλα αυτά, δεν υπήρξε αντίδραση ανάλογη του μεγέθους της τραγωδίας. Δεν υπήρξαν διαδηλώσεις, ούτε «αγανακτισμένοι» των πλατειών ή των πάνελ, ούτε τα γνωστά τελετουργικά πένθους με συνθήματα στα μνημεία και καταλήψεις στο όνομα των νεκρών. Αντίθετα, η πολιτική αθλιότητα πέρασε σχεδόν αλώβητη, χωρίς «σταρ» του πένθους, χωρίς κάμερες να αναδεικνύουν τις «μητέρες της δικαιοσύνης» που ζητούν να πάρουν τη θέση των δικαστών.
Και όμως, κάθε μεταγενέστερη καταστροφή, μια πυρκαγιά, μια πλημμύρα, ακόμη και ένα τροχαίο, αντιμετωπίζεται από την ίδια πλευρά του πολιτικού φάσματος ως ευκαιρία εκδίκησης. Το πένθος γίνεται πολιτικό όπλο. Στην εποχή μετά το Μάτι, η Αριστερά εκσυγχρόνισε τη λαϊκιστική ρητορική της: δημιούργησε «influencers της θλίψης». Πρόσωπα που διαχειρίζονται δημόσια την οδύνη τους, αναπαράγοντας έναν κύκλο συγκίνησης, καταγγελίας και υπονόμευσης κάθε θεσμού.
Η σιδηροδρομική τραγωδία στα Τέμπη δεν είναι η πρώτη που συγκλόνισε τη χώρα. Από το 1968 έως σήμερα, έχουν σημειωθεί δεκάδες δυστυχήματα με δεκάδες νεκρούς: στο Δοξαρά (1972), στην Πλατανιά (1982), στην Τιθορέα (1994), στο Άδενδρο (2017). Το 1999 θρηνήσαμε φιλάθλους του ΠΑΟΚ· το 2003, μαθητές του Μακροχωρίου. Κανείς τότε δεν εκμεταλλεύτηκε τη δυστυχία τους για τηλεοπτική καριέρα ή πολιτική καταξίωση. Οι γονείς στάθηκαν με σιωπή, αξιοπρέπεια, και ιερατική σοβαρότητα.
Η τραγωδία των Τεμπών του 2023 όμως εξελίχθηκε διαφορετικά. Από την πρώτη στιγμή, η οδύνη έγινε δημόσιο αφήγημα αχαλίνωτης φαντασίας, διαμορφωμένο από τηλεοπτικούς σταθμούς, μέσα κοινωνικής δικτύωσης και «πρόσωπα του πένθους» που ανέλαβαν να καθοδηγήσουν το θυμικό της κοινωνίας.
Ξαφνικά, το δυστύχημα μετατράπηκε σε ένα μείγμα πολιτικής συνωμοσιολογίας και τηλεοπτικού μυθιστορήματος: ξύλολια, μυστικά φορτία, μεταφορές όπλων, μπάζωμα αποδεικτικών στοιχείων, ακόμη και εμπλοκή του ΝΑΤΟ.
Ήταν το κομβικό σημείο όπου ο Κυριάκος Βελόπουλος κατάφερε να επισκιάσει σε επινοητικότητα τον Ίαν Φλέμινγκ και τον Τζον Λε Καρρέ. Μετά το έπος των «επιστολών του Χριστού», πέτυχε μια ακόμη, εμπορικά μεγαλύτερη, επιτυχία: τα «χαμένα πτώματα του ξυλολίου», μια φανταστική πλοκή που στοίχισε πενταροδεκάρες στη λογική, αλλά εκατομμύρια στην κοινωνική σύγχυση.
Κι όμως, η Αριστερά οργάνωσε αυτό το αφήγημα με αξιοθαύμαστη επιμέλεια. Μπορεί να μην κατάφερε να αυξήσει τα δικά της ποσοστά, όμως πέτυχε κάτι πιο παράδοξο: να αναστήσει τα ποσοστά του Βελόπουλου και να καταστήσει την απαξιωμένη Ζωή Κωνσταντοπούλου ρυθμιστή της πολιτικής ζωής. Σέρνοντας από τον χαλινό, πότε την Καρυστιανού και πότε τον Ρούτσι, κατάφερε να μετατρέψει τη θλίψη σε μηχανισμό πολιτικής πίεσης και τη μνήμη των νεκρών σε εργαλείο τηλεοπτικής δημαγωγίας.
Ο δημόσιος θρήνος δεν είναι πια έκφραση συλλογικής συνείδησης, αλλά μέσο προβολής. Κάθε τραγωδία γεννά influencers, κάθε απώλεια παράγει τηλεοπτικά επεισόδια, κάθε συνέντευξη μετατρέπεται σε εργαλείο πίεσης. Η ηθική του πένθους αντικατέστησε τη λογική του διαλόγου. Ο συναισθηματισμός έγινε πολιτικό επιχείρημα.
Η κοινωνία, εξαντλημένη και εθισμένη στην υπερβολή, έχασε το μέτρο. Δεν διακρίνει πια τη διαφορά ανάμεσα στη δικαίωση και στην εκμετάλλευση, ανάμεσα στη θλίψη και στη ματαιοδοξία. Όπως η περίπτωση της Καρυστιανού που μετέτρεψε το θρήνο της σε δημόσιο θέαμα, ή του αλλοδαπού πατέρα που, ύστερα από δύο χρόνια, θυμήθηκε να εξορκίσει το τραύμα με απειλές εναντίον της χώρας. Η οδύνη, όταν γίνεται εργαλείο εκβιασμού, παύει να είναι ιερή.
Η κυβέρνηση φέρει σοβαρές ευθύνες. Αντί να θέσει όρια, να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και να υπερασπιστεί το αυτονόητο κύρος του κράτους δικαίου, επέλεξε τη σιωπή. Υποχώρησε μπροστά στο λαϊκισμό του πένθους, επιτρέποντας σε θορυβώδεις μειοψηφίες να καθορίσουν τον τόνο της δημόσιας ζωής. Έτσι, η κοινωνία έμεινε εκτεθειμένη στη χυδαιότητα του θεάματος, στην εκβιαστική συγκίνηση, στην απώλεια κάθε ηθικού μέτρου.
Το πρόβλημα δεν είναι πολιτικό. Είναι η απώλεια του μέτρου, η διάβρωση του ήθους, η αποσύνδεση της θλίψης από τη σιωπή. Όσο η οδύνη γίνεται δημόσιο θέαμα και το πένθος μετριέται σε «προβολές», η κοινωνία θα βυθίζεται στην ανωριμότητά της. Ζούμε σε μια χώρα όπου η υποκρισία παριστάνει τη συμπόνια και το πένθος έγινε συνέντευξη Τύπου. Και το χειρότερο, χρησιμοποιούμε τις τραγωδίες για να τη... βολέψουμε!
Ίσως να χρειάζεται να ξαναμάθουμε να σωπαίνουμε μπροστά στους νεκρούς. Μόνο τότε θα ξαναθυμηθούμε τι σημαίνει να είμαστε ζωντανοί.
