Ο Αλμπέρ Καμύ επιστρέφει διαρκώς. Σε αντίθεση με άλλες δημόσιες φιγούρες της σκέψης του προηγούμενου αιώνα, ο γεννημένος στην Αλγερία συγγραφέας της Πανούκλας και του Επαναστατημένου Ανθρώπου έχει κατακτήσει μια ιδιαίτερη δικαίωση. Δεν υπήρξε σημείο αναφοράς των ακαδημαϊκών φιλοσόφων και δεν τον εμπιστεύτηκαν –παρά σε ελάχιστες στιγμές– όσοι ζητούσαν από τον διανοούμενο μια συνεπή στράτευση στο λεγόμενο «προοδευτικό στρατόπεδο». Ορισμένες στιγμές του, όπως η στάση του απέναντι στην Αλγερινή Επανάσταση και στο ζήτημα της γαλλικής Αλγερίας, χαρακτηρίστηκαν από τον ίδιο «ιστορία μιας αποτυχίας», αφού δεν έγιναν κατανοητές ούτε από το αντιαποικιοκρατικό στρατόπεδο ούτε από τους οπαδούς της γαλλικής Αλγερίας. Παρ’ όλα αυτά, ο Ζαν-Πολ Σαρτρ, ο μεγάλος –και εμβληματικός– αντίπαλός του, σημείωνε ότι ο Καμύ, «μέσα από τον απροσδόκητο χαρακτήρα των αρνήσεών του, επαναβεβαίωσε, στην καρδιά του αιώνα μας και ενάντια στους Μακιαβελικούς, ενάντια στον χρυσό μόσχο του ρεαλισμού, την ύπαρξη της ηθικής πράξης».[1]
Ο Καμύ μπορούσε να γράφει σε ελευθεριακά και αναρχοσυνδικαλιστικά έντυπα όπως η Revolution Proletarienne[2] και o Μonde Libertaire και συγχρόνως να θαυμάζει απεριόριστα τον μετριοπαθή κεντροαριστερό Μαντές Φρανς ως «άνθρωπο των συμβιβασμών» που θα μπορούσε να εγγυηθεί τη συμφιλίωση Αλγερινών και Γάλλων της Αλγερίας.
Πριν από κάποιο καιρό, ο ιστορικός και βιογράφος του Βενσάν Ντυκλέρ (Vincent Duclerc) ανακάλυψε μια άγνωστη επιστολή στο αρχείο του Στρατηγού Ντε Γκωλ. Η επιστολή υπογράφεται από έναν «αντιστασιακό διανοούμενο» και στάλθηκε κάπου μέσα στο 1943. Ο τόνος, το ύφος και κυρίως οι σκέψεις της επιστολής ταυτίζονται με τον τρόπο του Καμύ, και σε αυτό ο Ντυκλέρ είναι βέβαιος. Πήρε μάλιστα και την έγκριση της Κατρίν Καμύ, της κόρης του συγγραφέα. To δακτυλόγραφο γράμμα στάλθηκε από τον τριαντάχρονο συγγραφέα που ζούσε στο κατεχόμενο Παρίσι, προφανώς ως απάντηση στην έκκληση του υπουργείου Πληροφοριών της Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης για αποτυπώσεις της κατάστασης εκ μέρους δημοσιογράφων και διανοουμένων που έμεναν στην κατεχόμενη χώρα. Οι δυνάμεις που αγωνίζονταν κατά του καθεστώτος του Βισύ ήθελαν πληροφορίες για το étatd’esprit της κατεχόμενης χώρας και γι’ αυτό ο Καμύ ξεκινάει την επιστολή του μιλώντας για «τα συναισθήματα ενός Γάλλου διανοούμενου ενώπιον της παρούσας κατάστασης έτσι όπως παρατηρείται από το εσωτερικό της επικράτειας». Ευθύς αμέσως ο Καμύ εκφράζει την αγωνία του (angoisse), το αίσθημά του ότι σε αυτό τον πόλεμο κρίνεται είτε η μελλοντική αναγέννηση αυτού του λαού είτε η οριστική του απώλεια. Η αγωνία και η αβεβαιότητα χαρακτηρίζουν το κλίμα των περισσότερων στη μητροπολιτική Γαλλία. Η πηγή της αγωνίας του «αντιστασιακού διανοούμενου» δεν είναι μόνο οι φυσικές απώλειες του πολέμου αλλά το ενδεχόμενο να καταστραφούν εκείνες οι «ζωντανές ιδέες» που θα χρειαστούν στην αυριανή ανοικοδόμηση.
Το θέμα της παρακμής των παλαιών ελίτ, της συνεργασίας τους με το καθεστώς του Βισύ ή των τραγικών λαθών τους φαίνεται να κατατρύχει τη σκέψη του Καμύ το 1943. Άλλωστε, το ίδιο θέμα θα απασχολήσει τον συγγραφέα και σε κάποια σημειώματά του στην εφημερίδα Combat το 1945, όταν πολιτικοί του κατεστημένου της μεσοπολεμικής περιόδου όπως ο Edward Herriot θα γίνουν στόχος της κριτικής του Καμύ ο οποίος αναζητούσε έναν «νέο ηθικό κώδικα» για την πληγωμένη χώρα που είχε βγει από τον πόλεμο[3]. Στην επιστολή του ’43, όμως, συναντά κανείς ακέραιο τον πυρήνα της ηθικοπολιτικής δέσμευσης του συγγραφέα, αυτής της σκέψης που θα διαμορφωθεί ως απαίτηση αληθείας απέναντι σε ιδεολογικές κατασκευές και αξιώσεις ισχύος. Γράφει:
Η δικαιοσύνη και η ελευθερία δεν μπορεί να αποκλείει η μια την άλλη και είναι πάντα ουσιαστικές για την ανοικοδόμηση του κόσμου εναντίον των καταστροφικών λογικών της Ιστορίας.
Η αγωνία του Καμύ φαίνεται να προέρχεται από αυτό που βλέπει να έρχεται. Ως γνωστόν, ο χώρος της Αντίστασης στη Γαλλία είχε δυνάμεις με αναφορά στον Ντε Γκωλ, κομμουνιστές μακί αλλά και ανθρώπους με προέλευση τη ρεπουμπλικανική, μη κομμουνιστική Αριστερά. Η αντιφασιστική συμμαχία με τη Σοβιετική Ένωση είχε κάνει να ξεχαστούν ή είχε παραμερίσει τις κριτικές στο σταλινικό καθεστώς και στις απεχθείς του πρακτικές, έτσι όπως ήδη τις είχαν καταγγείλει ο Αντρέ Ζιντ, ο Βικτόρ Σερζ και άλλοι. Τα ερωτήματα για τον πολιτικό προσανατολισμό της ίδιας της Αντίστασης συνδέονται προφανώς στενά με αυτόν τον προβληματισμό για την τύχη της ελευθερίας ή της κοινωνικής δικαιοσύνης, τύχες που εξαρτούνταν από τις επιλογές οι οποίες θα δέσμευαν τη χώρα μετά την ήττα των ναζί. Ο Καμύ δεν ήθελε να ηγεμονεύσει μια Αριστερά που θα αδιαφορούσε για τις ελευθερίες, αλλά περιφρονούσε βαθύτατα και τον κόσμο των παραδοσιακών αφεντικών και της βαθιάς γαλλικής αντίδρασης.
Η αναφορά επομένως στη συναλληλία δικαιοσύνης και ελευθερίας υποδηλώνει την αιχμή της ευαισθησίας του. Αν η παλαιά διοικητική και κυβερνώσα ελίτ δεν μπορεί και δεν πρέπει να γίνει ο πυρήνας για την ανασυγκρότηση της Γαλλίας, ο ίδιος ο κόσμος της Αντίστασης, στην ευρυχωρία του, οφείλει να πάρει τα ηνία και να ορίσει ένα δρόμο για τη χώρα. Και αυτός ο δρόμος –στη λογική του Καμύ– πρέπει να στηρίζεται στην απαίτηση της δύσκολης ισορροπίας ανάμεσα σε δικαιοσύνη και ελευθερία, δηλαδή πέρα από ένα κράτος που καταπνίγει τις ελευθερίες και πέρα από κάποιες ελευθερίες που θα αδιαφορούσαν για τους όρους της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Η αφηρημένη γλώσσα των αξιών εδώ δεν σηματοδοτεί το ίδιο πράγμα με έναν εύκολο ιδεαλισμό ή με τις εμμονές μιας ηθικολογούσας ωραίας ψυχής, όπως θα κατηγορούσαν τον Καμύ οι φίλοι του Σαρτρ αργότερα. Ο Καμύ έβλεπε τις αξίες σαν προεκτάσεις συγκεκριμένων μορφών ζωής και αμετάθετων υπαρξιακών επιλογών. Ο «σαρκικός» Καμύ είναι αυτός για τον οποίον οι αξίες δεν είναι αφηρημένες σκιές αλλά συνομιλίες με την ίδια μας την ευθύνη, την προσωπική και τη δημόσια.
Έχει να πει κάτι ο Καμύ για τη τωρινή μας συνθήκη, γι’ αυτό που ζούμε στη χώρα, στην Ευρώπη, σε μεγάλο μέρος του κόσμου; Εννοώ, πέραν από τις γνωστές και κάπως περιγραφικές αναφορές που έγιναν στην Πανούκλα εξαιτίας του θέματος της επιδημίας. Αν μεταφέραμε τη δική του angoisse στο δικό μας πεδίο, σε αυτό μιας αιφνίδιας τροπής που κλονίζει τις σταθερές του βίου, τη βάση της οικονομίας και της καθημερινότητας, τι θα μπορούσαμε να πούμε; Θα μπορούσαμε πιστεύω να έχουμε κατά νου αυτά τα δυο νήματα τις μέρες που έρχονται: την αναφορά στις ελευθερίες μας (που η έκτακτη ανάγκη τις περιόρισε) και τη μέριμνα για τους όρους της δικαιοσύνης, δηλαδή της δίκαιης κατανομής των απωλειών: διότι, ας μην έχουμε αυταπάτες, με απώλειες θα έχουμε να κάνουμε στο εξής και με τη δύσκολη υπόθεση της ανακούφισης, του μετριασμού των συνεπειών και της ανασυγκρότησης.
[1] J-P. Sartre, Situations, ΙV. Πορτρέτα, Gallimard, 1964.
[2] Βλ. Καμύ, Ελευθεριακά γραπτά (1948-1960), Αθήνα, (μετ: Ρίτα Κολαΐτη), Καστανιώτη, 2019.
[3] Camus at Combat, Writings 1944-1947 (ed. JacquelineLevi-Valensi), PrincetonUniversityPress, 2006, σ. 246 κ.επ. Ο Καμύ και η Combatσυνολικά άσκησαν δριμεία κριτική στον πολιτικό EduardHerriotγια τον οπορτουνισμό του, την περιφρόνηση που έδειξε προς την Αντίσταση, τις σχέσεις με τον στρατάρχη Πεταίν αλλά κυρίως για το ότι το κόμμα του Εριό (το Ριζοσπαστικό Κόμμα) κάνει ζημιά πλέον στη χώρα που χρειάζεται έναν νέο ηθικό κώδικα. Ο Εριό θα φτάσει να χαρακτηρίσει τους συντάκτες της Combat«κατά φαντασία επαναστάτες» που παίζουν το παιχνίδι της «Δεξιάς» διασπώντας τις δημοκρατικές δυνάμεις!
