Οι αρχαίοι που έζησαν πολύ

Σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη (Γένεσις, 5.21-27), ο Μαθουσάλας, αλλιώς Μετασέλαχ ή Μετουσάλαχ, γιος του Ενώχ, έζησε 969 έτη. Έκανε το πρώτο παιδί του, τον Λάμεχ, όταν ήταν 187 ετών. Πέθανε στον Μεγάλο Κατακλυσμό, όταν ο εγγονός του και δημιουργός της Κιβωτού, Νώε, γιος του Λάμεχ, ήταν 600 ετών (Γένεσις, 7.6-7). Ο Νώε, που έζησε συνολικά 753 έτη, έκανε τρεις γιους, τον Σημ, τον Χαμ και τον Ιάφεθ,^[1] φημισμένους γενάρχες των τριών μεγάλων φυλών του κόσμου, της Ασίας, της Αφρικής και της Ευρώπης, τους οποίους, με τις συζύγους τους, πήρε μαζί του στην κιβωτό ο Νώε.

Σε ολόκληρο τον κόσμο ζουν σήμερα ενενήντα πέντε άνθρωποι ηλικίας 111 ετών και άνω, από τους οποίους μόνο έξι είναι άνδρες, ενώ οι ογδόντα εννέα είναι γυναίκες. Τα στοιχεία για μακρόβιους ανθρώπους που έχουμε από την ελληνο-ρωμαϊκή αρχαιότητα αφορούν, δυστυχώς μόνο τον ανδρικό πληθυσμό και σχεδόν αποκλειστικά επώνυμους άνδρες (πολιτικούς, φιλόσοφους, ποιητές, ρήτορες κ.λπ.) και όχι κοινούς θνητούς. Η απουσία ανθρώπων θηλυκού γένους από τους καταλόγους των μακρόβιων ανθρώπων της αρχαιότητας οφείλεται γενικώς στην κυρίαρχη αντίληψη της εποχής εκ μέρους του ανδρικού πληθυσμού για την κατώτερη κοινωνική θέση των γυναικών, όπου αυτό που μετρούσε, εκτός από την προίκα της νύφης, δεν ήταν το πόσα χρόνια θα ζούσε ή έζησε, αλλά το πόσα αγόρια θα γεννούσε, το πώς θα διοικούσε τα του οίκου της, το πόσο πιστή και συγκαταβατική σύζυγος θα ήταν, και άλλα ηχηρά παρόμοια. Ο Αριστοτέλης, με την αδιαμφισβήτητη αυθεντία του, συνέβαλε να θεωρούνται επί αιώνες οι γενικεύσεις του και οι προκαταλήψεις για τις γυναίκες ως παγκόσμιες αλήθειες.^[2] Ακόμη και σήμερα, η κυρίαρχη αντίληψη για τις γυναίκες δεν είναι θετική ούτε στον θεωρούμενο «πολιτισμένο» δυτικό κόσμο. Αποδεδειγμένα πάντως οι γυναίκες είναι ανθεκτικότερες και μακροβιότερες των ανδρών, όπως αποδεικνύεται και από τις μικρές σχετικά απώλειες ηλικιωμένων  κυρίως γυναικών με σοβαρά υποκείμενα νοσήματα από τον κορωνοϊό (covid-19).^[3]

Διάφορες επιστημονικές ομάδες και γεροντολόγοι ανά τον κόσμο προσπαθούν να εξιχνιάσουν  το «μυστικό» της μακροζωίας, εξετάζοντας κατά κανόνα το γονιδίωμα (DNA) αιωνόβιων και υπερ-αιωνόβιων, χωρίς όμως αξιόπιστα αποτελέσματα ώς σήμερα. Οι περισσότεροι ζούμε με την κρυφή ελπίδα ότι θα βρεθεί κάποτε το «ελιξίριο» της μακροζωίας ή κάποια γονιδιακή  αγωγή ή ένα φάρμακο που θα δώσει τη δυνατότητα σε όλους τους θνητούς, άνδρες και γυναίκες, να γιορτάσουν με υγεία τουλάχιστον τα 110 γενέθλιά τους. Συνηθίζουμε κατά παράδοση να αποκαλούμε τους μακρόβιους ανθρώπους κορακοζώητους, μολονότι τα κοράκια δεν ζουν περισσότερα από 15 χρόνια, υπάρχουν άλλωστε πτηνά που φθάνουν τα 20 και τα 30 χρόνια, όπως για παράδειγμα τα καναρίνια και οι χήνες, για να μην αναφερθώ στα μεγάλα αιωνόβια και υπεραιωνόβια ζώα, όπως οι χελώνες και οι φάλαινες.

Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η μέγιστη διάρκεια ζωής σχετίζεται με τη δυνατότητα ανανέωσης των κυττάρων μας που στην περίπτωση των ανθρώπων δεν ξεπερνά τα 120 έτη. Η μέγιστη διάρκεια ζωής όχι μόνο των ανθρώπων αλλά όλων των έμβιων όντων του πλανήτη έχει όρια που υπόκεινται σε αυστηρές φυσικές και γενετικές δεσμεύσεις για κάθε είδος, από την πεταλούδα που δεν ξεπερνά τις 2 μέρες «χαρούμενης» ζωής ώς τα μακροβιότερα όντα στον πλανήτη. Η ανάλυση δημογραφικών δεδομένων παγκοσμίως έδειξε ότι παρεμβάσεις με στόχο την επιμήκυνση του μέσου όρου ζωής των ανθρώπων (του προσδόκιμου ζωής) δεν έχουν θετικό αποτέλεσμα μετά την ηλικία των 100 ετών. Ο πολύ μικρός αριθμός υπερ-αιωνόβιων ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο δεν αυξήθηκε από το 1990 και εξής.^[4]

Ο μέσος όρος ζωής κάθε είδους (species) πάνω στη γη είναι επομένως προκαθορισμένος από φυσικούς και γενετικούς παράγοντες, μπορεί ωστόσο να παραταθεί αρκετά εφόσον βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσης. Σε ορισμένα μάλιστα εξημερωμένα ζώα το προσδόκιμο ζωής τους διπλασιάζεται ή υπερδιπλασιάζεται, όπως στη γάτα και στο σκύλο, που ζουν προστατευμένα, καθαρά, αμέριμνα. χορτάτα και στειρωμένα σε οικιακό περιβάλλον, στην αγκαλιά ανθρώπων που τα αγαπούν  και τα φροντίζουν. Η στείρωση, μεταξύ άλλων, συμβάλλει αποφασιστικά στην επιμήκυνση της ζωής των δύο αυτών ζώων, φίλων του ανθρώπου, όπως έχει παρατηρηθεί και με τους ευνούχους.^[5] Κανένα έμβιο ον πάνω στη γη δεν κατάφερε να κερδίσει την αθανασία, εκτός από την υδρόζωη μικροσκοπική μέδουσα τσούχτρα, την “Turritopsis dohrnii”, η οποία σε κάποια φάση του ώριμου βίου της επιστρέφει αυτόματα στο αρχικό στάδιο εξέλιξής της και ξεκινά μια νέα περίοδο ενηλικίωσης ως ένας αθάνατος οργανισμός, βρισκόμενος σε μια αιωνίως επαναλαμβανόμενη νεότητα.^[6]  

Ο μακροβιότερος άνθρωπος στον κόσμο που έφτασε βεβαιωμένα στην ηλικία των 122 ετών ήταν η Γαλλίδα Jean Louis Calment, ειδική στους θεατρικούς φωτισμούς. Γεννήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 1875 στην Αρλ της Νότιας Γαλλίας και πέθανε εκεί στις 4 Αυγούστου 1997, σε ηλικία για την ακρίβεια 122 ετών και 164 ημερών!^[7] Έλληνας βεβαιωμένος υπερήλικος θεωρείται ο Γρηγόρης Πανταζής που γεννήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 1873 και πέθανε στις 22 Δεκεμβρίου 1983 στις Ηνωμένες Πολιτείες σε ηλικία 110 ετών και 341 ημερών. Στην πατρίδα μας υπάρχουν σύγχρονα παραδείγματα μακρόβιων ανδρών και γυναικών που δεν αναφέρονται στους διεθνείς καταλόγους, όπως για παράδειγμα ο καθηγητής Βυζαντινής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Εμμανουήλ Κριαράς, κρητικής καταγωγής, ο οποίος απεβίωσε το 2014 σε ηλικία 108 ετών, έζησε δηλαδή όσα χρόνια και ο  σοφιστής Γοργίας.

Τελικά βλέποντας εικόνες αιωνόβιων  της εποχής μας, κυρίως γυναικών, σκέπτομαι ότι η μακροβιότητα δεν έχει αξία, αν δεν συνοδεύεται από «σώας τάς φρένας», από τη δυνατότητα κινήσεων και κυρίως επικοινωνίας με το περιβάλλον, ακόμη και αν παραβλέψουμε τη δυσάρεστη αλλά αναπόφευκτη παραμόρφωση προσώπου και σώματος.  Έρχομαι να κατανοήσω την αρχαία ρήση «ὅν οἱ θεοί φιλοῦσι ἀποθνήσκει νέος», που αποδίδεται στον ποιητή της Νέας Κωμωδίας Μένανδρο (αποσπ. 125), όχι όμως με την επικρατούσα ερμηνεία του βίαιου θανάτου ενός αδικοχαμένου νέου άνδρα, ο οποίος «πέφτει ηρωικά μαχόμενος» για την πατρίδα, αλλά με την έννοια του φυσικού θανάτου ενός ανθρώπου κάποιας ηλικίας που διατηρεί ακόμη στοιχεία πνευματικής εγρήγορσης και σωματικής αντοχής. Έχω ως υποδείγματα τον ιστορικό Ιερώνυμο από την πόλη Καρδία της Καλλίπολης, ο οποίος απεβίωσε στην Πέλλα σε ηλικία 104 ετών άρτιος, υγιής και ικανός περί τα ερωτικά, «ἄχρι τῆς τελευταίας ἡμέρας ἄρτιον ὄντα ἐν ταῖς συνουσίαις πᾶσι τοῖς αἰσθητηρίοις, μηδενός γενόμενος τῶν περί ὑγείαν ἐλλιπῆ), όπως υπογραμμίζει ο Λουκιανός (42.1-19), και τον ιστοριογράφο Κτησίβιο, τον μακροβιότερο άνθρωπο της αρχαιότητας αλλά και του σύγχρονου κόσμου, ο οποίος πέθανε στην ηλικία των 124 ετών περπατώντας, δηλαδή όρθιος όπως λέμε, «ἐν περιπάτω δ’ ἐτελεύτα ὡς Ἀπολλόδωρος ἱστορεῖ» (Απολλόδ. αποσπ. 103).

Το νησί της Ικαρίας, τόπος καταγωγής της μητέρας μου, που φημίζεται για τη μακροβιότητα και την νοοτροπία των κατοίκων της, απουσιάζει από τον παγκόσμιο κατάλογο υπερ-αιωνόβιων. Θεωρείται ωστόσο από τις λίγες περιοχές του πλανήτη που χαρακτηρίζεται από τη μακροζωία των κατοίκων της, ορισμένοι από τους οποίους, στο πρόσφατο τουλάχιστον παρελθόν, έφτασαν στην ηλικία των εκατό ετών. Η μακροβιότητα των Ικάριων αποδίδεται κατά κανόνα στα περιβαλλοντικά και γονιδιακά στοιχεία, στη μεσογειακή διατροφή που περιλαμβάνει όσπρια, λαχανικά, φρούτα, ψάρια, και στα χαμηλά επίπεδα άγχους,  καθώς και στην εξωστρέφεια.^[8]

Ουτοπίες και Ικαρία

Η λέξη Ουτοπία δεν απαντάται στην αρχαία ελληνική γραμματεία, είναι δημιούργημα του λόγιου και ουμανιστή της Αναγέννησης Τόμας Μορ (Thomas More, 1478-1535), καγκελάριου της Αγγλίας, ο οποίος συνέγραψε το 1515 μονογραφία με τίτλο Ουτοπία και την αφιέρωσε στον Έρασμο. Επηρεασμένος από τη διήγηση των ταξιδιών του  Αμέριγκο Βεσπούτσι που εκδόθηκε το 1507, έχει ήρωά του τον Πορτογάλο Ραφαήλ Υθλόδαιο, έναν από τους 24 άνδρες που άφησε ο Βεσπούτσι στο ακρωτήριο Φρίο της Βραζιλίας. Αυτός υποτίθεται ότι ανακάλυψε τη νήσο Ουτοπία, κάπου μεταξύ Βραζιλίας και Ινδιών. Ουτοπίες οραματίστηκαν πνευματικοί άνδρες από την αρχαιότητα, όπως ο Ζήνων, και ο Πλάτων (μέσα από την Πολιτεία του και τους Νόμους, καθώς και την αναφορά του στην καταποντισμένη κυκλική νήσο Ατλαντίδα), ο Πλούταρχος (στο βίο του Λυκούργου) και άλλοι συγγραφείς ώς τις μέρες μας. Σε αυτές τις Ουτοπίες καταδικάζεται σε γενικές γραμμές η ιδιοκτησία και προβάλλεται η κοινοκτημοσύνη των αγαθών, θεωρείται ανήθικο ή ανορθολογικό το χρήμα και ο μισθός, εκλαμβάνεται ως αυτονόητη η ανθρώπινη αλληλεγγύη, προβάλλεται το δικαίωμα του ανθρώπου να έχει τροφή, θεωρείται αξιοπρεπής και όχι εξευτελιστική η χειρωνακτική εργασία, υποστηρίζονται τα δικαιώματα των γυναικών, η ισότητα δηλαδή των δύο φύλων. Η πρόοδος, η ανάπτυξη είναι κατ’ ουσίαν ο δρόμος προς την πραγματοποίηση του οράματος της Ουτοπίας, που γίνεται συνώνυμη με την επιθυμητή μορφή μιας ευτυχισμένης κοινωνίας και ταυτίζεται με την ιδεώδη πολιτεία, το ιδανικό κράτος. Τον 17o-18ο αιώνα κάνουν την εμφάνισή τους ακόμη πιο τολμηρές ιδέες που αναφέρονται στη θρησκεία, στις σεξουαλικές σχέσεις, στο χαρακτήρα των κυβερνήσεων και στη φύση των Νόμων. Διαβάζοντας κανείς γι’ αυτές συνειδητοποιεί πόσο ασήμαντα πράγματα ζητούμε και πόσο φτωχά είναι, ιδιαίτερα σήμερα, τα οράματά μας.^[9]

Από τον 19ο αιώνα και εξής αρχίζει ο εκφυλισμός της ουτοπικής σκέψης, μολονότι τότε εμφανίζονται τα προοδευτικά κινήματα. Η ιδιοκτησία και το χρήμα άρχισαν να θεωρούνται απαραίτητα, οι εργαζόμενοι αισθάνονται ευτυχείς αν δουλεύουν οχτώ ώρες την ημέρα και σχεδόν ποτέ δεν προβληματίζονται, δεν εξετάζουν αν η δουλειά τους είναι ελκυστική, αν τους ευχαριστεί, με ολέθριες φυσικά συνέπειες για την ψυχική τους υγεία, ιδιαίτερα μετά τη συνταξιοδότηση. Δεν χρειάζεται να είσαι ψυχίατρος για να αντιληφθείς τι γίνεται γύρω σου. Τον 19ο αιώνα εμφανίζονται και οι εξουσιαστικές ουτοπίες που επεδίωξαν να ορίσουν «τσομπάνηδες» οι οποίοι ποδηγετούν το λαό, όπως ορισμένοι κομματάρχες της σύγχρονης πολιτικής που κρατούν τους βουλευτές τους κλεισμένους στο «μαντρί». Οι Ουτοπίες αυτές  ισχυρίζονται ότι δίνουν ελευθερία, θεσπίζουν κώδικες λεπτομερείς που πρέπει να τηρούνται αυστηρά, έχουν νομοθέτες, βασιλείς, ειρηνοδίκες, ιερείς, προέδρους εθνοσυνελεύσεων, φυλακές και εκτελέσεις. Είναι προφανές ότι ουτοπιστές, όπως ο μοναχός του 16ου αιώνα Τζοβάννι Ντομένικο «Τομάσσο» Καμπανέλλα (Giovanni Domenico “Thomaso” Campanella) από την Καλαβρία, φανταζόταν πως είναι ο Μέγας Μεταφυσικός στη δική του φανταστική Ηλιούπολη, ο λόρδος και καγκελάριος του Ηνωμένου Βασιλείου Φράνσις Μπαίηκον (1561-1626) ήταν ο μέγας ιερέας στον δικό του «Οίκο του Σολομώντα» στην ιδεώδη χώρα του Μπένσαμελ (της Νέας Ατλαντίδας του 1627), ενώ ο Ετιέν Καμπέ (Etienne Campe) είναι ο μέγας νομοθέτης στη δική του φανταστική νήσο Ικαρία, όπως ήταν ο Tόμας Μορ στη νήσο Ουτοπία.

Η ουτοπική Ικαρία του Ετιέν Καμπέ κέντριζε και εξακολουθεί να κεντρίζει το ενδιαφέρον των σύγχρονων Ικαριωτών. Το έργο του Ταξίδι στην Ικαρία (ενός νεαρού άγγλου λόρδου) εκδόθηκε το 1839 σε λίγα αντίτυπα, επανεκδόθηκε το 1840 και ώς το 1948 έκανε πέντε εκδόσεις. Στην επιτυχία του βιβλίου συνετέλεσαν οι προσωπικές περιπέτειες του λόρδου και οι θεϊκές Ικάριες γυναίκες που συναντά κατά το ταξίδι του στην τελειότερη χώρα του κόσμου, την Ικαρία, έργο του σωτήρα και νομοθέτη της κυκλικής αυτής χώρας, του Ίκαρου, ο οποίος της έδωσε και το όνομά του. Θεωρήθηκε από ορισμένους ως βίβλος του Ικάριου Κομμουνισμού. Ξεφύτρωσαν τότε πολλοί σύλλογοι που συγκέντρωναν χρήματα για να ιδρύσουν κοινότητες Ικάριων στην Αμερική. Το 1847 στρατολόγησε ο ίδιος μέλη που θα σχημάτιζαν τον πυρήνα ενός καινούργιου έθνους στην Αμερική. Η εγκατάσταση στο Τέξας απέτυχε και οι Ικάριοι άποικοι μεταφέρθηκαν σε μια τέως μορμονική αποικία στο Ναούβο, κοντά στο Σαιν Λούις. Αναγκάσθηκε ο ίδιος να γυρίσει στο Παρίσι το 1853. Η αποικία του εξασθένισε λόγω εσωτερικών προστριβών. Γύρισε το 1856 στην Αμερική, αλλά απέτυχε να ξαναστήσει την αποικία του και πέθανε απογοητευμένος την ίδια χρονιά. Ωστόσο αρκετές κοινότητες Ικάριων επέζησαν για μερικές δεκαετίες. Η τελευταία διαλύθηκε το 1898.^[10]

Ο Περιηγητής Παυσανίας, στο βιβλίο του για τη Λακωνία (3.18.1) αναφέρει ότι κοντά στο βωμό της Αθηνάς Χαλκιοίκου, στη Σπάρτη, πολύ κοντά στους χάλκινους ανδριάντες που είχαν ανιδρυθεί προς τιμή του Σπαρτιάτη βασιλιά Παυσανία, συντελεστή της αποφασιστικής νίκης των Ελλήνων ενάντια στους Πέρσες στις Πλαταιές (αλλά προδότη για τους συμπολίτες του), βρισκόταν το άγαλμα της Αφροδίτης Αμβολογήρας.  Ήταν η εύχυμη θεά που είχε τη δύναμη να αναβάλει την έλευση του γήρατος στους ανθρώπους, παρατείνοντας την επιθυμία τους για τα «φιλοτήσια έργα», δηλαδή για «τα αφροδίσια, τα συνουσιαστικά». 

Τα «φιλοτήσια έργα» αναφέρονται για πρώτη φορά και περιγράφονται γλαφυρά από τον Όμηρο στο λ (Νέκυια) της Οδύσσειας (στίχοι 241-247), σε σκηνή ερωτικής περίπτυξης του θεού των υδάτων Ποσειδώνα (που πήρε τη μορφή του ωραίου ποταμού Ενιπέα) για να πλησιάσει την πανέμορφη θνητή Τυρώ, σύζυγο του Κρηθέως, ερωτευμένη με τον ωραίο ποταμό Ενιπέα:

Μ’ εκείνον μοιάζοντας της γης  ο σαλευτής και ζώστης

σιμά της στου αφροκύλιστου του ποταμού το σώμα

πλάγιασε. Κύμα σκοτεινό τους έζωσε σαν όρος

γερτό, να κρύψει το θεό και τη θνητή γυναίκα.

Εκεί ο θεός της έλυσε της παρθενιάς τη ζώνη,

την κοίμισε και του έρωτα συντέλεσε το έργο,

Το χέρι της γλυκόσφιξε και φώναξέ την κι είπε:

«Χαίρου που εγώ σ’ αγκάλιασα, κι άμα γυρίσει ο χρόνος

θα ’χεις πανέμορφα παιδιά, τι των θεών η αγάπη

δεν πάει του κάκου.

                                               (μετάφραση Αργύρη Εφταλιώτη)

Στο σύγγραμμα του Βοιωτού φιλόσοφου Πλούταρχου (Συμποσιακά Προβλήματα, 3.6.4), ο Σώκλαρος από την Τιθορέα, φίλος του Πλούταρχου^[11], μιλώντας για λογαριασμό των ανθρώπων προχωρημένης ηλικίας αναφέρει τα εξής:

και ημάς όπω παντάπασιν η Αφροδίτη πέφευγεν, αλλά και προσευχόμεθα δήπουθεν αυτήι λέγοντες εν τοις των θεών ύμνοις «ανάβαλε άνω το γήρας ω καλά Αφροδίτα».

Δηλαδή, και εμάς τους ηλικιωμένους η Αφροδίτη δεν μας εγκατέλειψε ακόμη τελείως αλλά παράλληλα προσευχόμαστε στους ύμνους των θεών, λέγοντας αυτά:

«ανάβαλε για αργότερα το γήρας ώ όμορφη Αφροδίτη!»

Μακροημερεύσαντες

Τελικά φαίνεται ότι οι προσευχές και οι ικεσίες των ηλικιωμένων στην όμορφη Αφροδίτη έπιασαν τόπο, ειδικότερα όμως είναι μάλλον βέβαιο, ότι εισακούστηκαν οι προσευχές των επώνυμων πνευματικών ανδρών της αρχαιότητας στην «αμβολογήρα Αφροδίτη». Δεν μπορώ αλλιώς να εξηγήσω το γεγονός ότι μεγάλος αριθμός ποιητών, φιλοσόφων, θεατρικών συγγραφέων, ρητόρων, πολιτικών, καλλιτεχνών γενικώς και άλλων  ανδρών της αρχαιότητας δεν εγκατέλειψαν τον μάταιο επάνω κόσμο για τον κάτω πριν από τα 70, τα 80, ακόμη και τα 90 χρόνια ζωής τους, όπως δείχνουν τα ιστορικά παραδείγματα που παραθέτω παρακάτω.

Ο Λουκιανός, καταγόμενος από τα Σαμόσατα της Κομμαγηνής, πόλη στον Άνω Ευφράτη της Συρίας, σοφιστής και συγγραφέας; γνωστός για το  δηκτικό και σαρκαστικό ύφος του, ρήτορας και φιλόσοφος ταυτόχρονα, ο οποίος έζησε μεταξύ 120 και 200 μ.Χ. (πέθανε σε ηλικία 80 ετών, μακρόβιος και ο ίδιος), είναι ο μόνος που ασχολήθηκε με τους μακρόβιους της ρωμαϊκής κυρίως αρχαιότητας (42.1-19). Πρόσφερε το έργο του στον «λαμπρότατον» Κουιντίλλον (L.T. Plautius Quintillus)^[12], συγκλητικό επί αυτοκράτορα Αντωνίνου του Ευσεβούς (138-161 μ.Χ.), ως δώρο για τα γενέθλια του δεύτερου γιου του, γράφοντας τα εξής:

«δίδωμί σοι τους ἱστορημένους εἰς μακρόν γῆρας ἀφικέσθαι ἐν ὑγιαινούσηι τῆι ψυχῆι  καί ὁλοκλήρωι τῶι σώματι», με την αγαθή ελπίδα ότι και συ θα μπορέσεις να ζήσεις «ἐπί μήκιστον».

Στον πρόλογο του καταλόγου του αναφέρει τα εξής:

«κατά πᾶσαν την γῆν καί κατά πάντα ἀέρα μακρόβιοι γεγόνασιν ἄνδρες οἱ γυμνασίοις τοῖς προσήκουσι καί διαίτηι τῆι ἐπιτηδεοτάτηι πρός ὑγείαν χρώμενοι»,

τονίζοντας ότι οι άνθρωποι αυτοί κέρδισαν τη μακροβιότητα χάρη στη κατάλληλη δίαιτα και τη γυμναστική. Η διατροφή, επομένως, η άσκηση αλλά και η διαρκής απασχόληση του νου, προσθέτω, πέρα από την κληρονομικότητα και το φυσικό περιβάλλον, αποτελούσαν και εξακολουθούν να αποτελούν βασικές προϋποθέσεις της μακροβιότητας. Tα παραδείγματα επώνυμων μακρόβιων της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας που κατάφερα να συγκεντρώσω με τη συμβολή και του Λουκιανού δεν είναι λίγα: 

1.            Αγαθοκλής Σικελιώτης, ιατρός                       1ος π.Χ-1ος μ.Χ.                95 ετών

2.            Αισχίνης Αθηναίος, ρήτωρ πολιτικός            393-314 π.Χ.                      79 ετών

3.            Αισχύλος Ελευσίνιος, τραγικός                      524/5- 456 ή 426 π.Χ.     68 ή 99 ετών

4.            Αθηνόδωρος Σάνδωνος Ταρσεύς, στωικός     86-4 π.Χ.                            82 ετών

5.            Αλκμαίων Κροτωνιάτης, ιατρός                     570-500 π.Χ.                      70 ετών

6.            Ανακρέων Τήνιος, ποιητής                               563-478 π.Χ.                      85 ετών

7.            Αναξαγόρας Κλαζομένιος, φιλόσοφος          500-428 π.Χ.                     72 ετών 

8.            Αναξιμένης Μιλήσιος, φιλόσοφος                 570-500 π.Χ.                      70 ετών 

9.            Αντίγονος Μονόφθαλμος (σκοτώθηκε)         382-301 π.Χ.                      81 ετών

10.          Αντίγονος,  Γονατάς, Μακεδών                      319-239 π.Χ.                      80 ετών

11.          Αντίπατρος Μακεδών                                      397-316 π.Χ.                      81 ετών

12.          Αντισθένης, κυνικός                                        424-342 π.Χ.                      72 ετών

13.          Αντιφάνης, ποιητής Μέσης Κωμωδίας          405-333 π.Χ.                      72 ετών

14.          Αντιφών Αθηναίος, ρήτωρ                              480-411 π.Χ.                      69 ετών

15.          Απολλόδωρος Ασκληπιάδου                          180-109 π.Χ.                      71 ετών

16           Απολλώνιος, μαθηματικός                              265-170 π.Χ.                      95 ετών,

17.          Αριαράθης Καππαδοκίας (ανασκολοπήθηκε)  404-322 π.Χ.                   82 ετών

18.          Αριστόβουλος Κασσανδρεύς, αρχιτέκτων     334-240 π.Χ.                      94 ετών

19.          Αριστοτέλης Σταγειρίτης, φιλόσοφος            384-322  π.Χ.                     62 ετών

20.          Αριστείδης ο Δίκαιος, πολιτικός                    540-467 π.Χ.                       73 ετών

21.          Αρίστιππος Κυρηναίος, φιλόσοφος                435-355 π.Χ.                      80 ετών

22.          Αριστοφάνης Κυδαθηναιεύς, κωμωδοποιός  450 -385 π.Χ.                     65 ετών

23           Αρκεσίλαος Πιτάνη Αιολίδας, φιλόσοφος     315-240 π.Χ.                      75 ετών

24.          Αρταξέρξης Β΄ ο Μνήμων, Περσών βασ.      436-342 π.Χ.                      94 ετών

25.          Αρταξέρξης Γ΄, ο Ώχος (δολοφονήθηκε)       425-338 π.Χ.                      87 ετών

26.          Αρχίλοχος Πάριος, ποιητής                            725-654 π.Χ.                      71 ετών

28.          Αρχιμήδης Συρακόσιος, μαθηματικός           287-213 π.Χ.                      74 ετών

29.          Άτταλος Φιλάδελφος, Περγάμου                    220-138 π.Χ.                       82 ετών

30.          Βακχυλίδης Κείος, ποιητής                             504-430 π.Χ.                      74 ετών

31.          Βίας Πριηνεύς, σοφός                                     625-540 π.Χ.                      85 ετών

32.          Γαληνός, Πέργαμος, ιατρός                            129-199 π.Χ.                      70 ετών

33.          Γοργίας Αθηναίος, σοφιστής                          483-375 π.Χ.                   108 ετών

34.          Δημόκριτος Αβδηρίτης, φιλόσοφος               469-371 π.Χ.                    98 ετών

35           Δημοσθένης Αθην., ρήτωρ (αυτοκτόνησε)    383-322 π.Χ.                      61 ετών                

36.          Διογένης Σινοπεύς, κυνικός                            412-323 π.Χ.                      89 ετών

37.          Διογένης Απολλωνιάτης, ιατρός                     480-410 π.Χ.                      70 ετών

38.          Ελλάνικος Λέσβιος, ιστορικός                       490-405 π.Χ.                      85 ετών

39.          Εμπεδοκλής Ακραγαντίνος, ιατρός                495-435 π.Χ.                      55 ετών

40.          Επίχαρμος Κώος, κωμωδοποιός                     448-351 π.Χ.                      97 ετών

41.          Ερατοσθένης Κυρηναίος, γραμματικός         276-191 π.Χ.                     85 ετών

42.          Ευριπίδης Σαλαμίνιος, τραγικός                     484-406 π.Χ.                      78 ετών

43.          Ηρόδοτος Αλικαρνασσεύς, ιστορικός            485-426 π.Χ.                      59 ετών 

44.          Ηρόφιλος Χαλκιδώνιος, ιατρός                      335-280 π.Χ.                      55 ετών

45.          Θεμιστοκλής Φρεάριος, πολιτικός                 527-459 π.Χ.                      76 ετών

46.          Θουκυδίδης Αθμονεύς, ιστορικός                  471-395 π.Χ.                      64 ετών

47.          Ιερώνυμος Καρδιανός, ιστορικός                   379-265 π.Χ.                       104 ετών

48.          Ιέρων Συρακούσιος, τύραννος                        558-466 π.Χ.                      92 ετών 

49.          Ικτίνος αρχιτέκτων                                          420 π.Χ.    ?                          ?  ετών

50.          Ιπποκράτης Κώος, ιατρός                               460-370 π.Χ.                      90 ετών

51.          Ισοκράτης Αθηναίος, ρήτορας                        437-338 π.Χ.                      99 ετών

52           Καλλλίμαχος, ποιητής                                     310-240 π.Χ.                      70 ετών

53.          Καρνεάδης Κυρηναίος, φιλόσοφος                214-129 π.Χ.                      85 ετών

54.          Κλεάνθης, στωικός                                           331-232 π.Χ.                      79 ετών

55.          Κλεόβουλος Λίνδιος, επιγραμματικός           600-530 π.Χ.                      70 ετών

56.          Κρατίνος Αθηναίος, κωμωδοποιός                 519-421 π.Χ.                      98 ετών

57.          Κριτόλαος Μεγαλοπολίτης, φιλόσοφος         200-118 π.Χ.                      82 ετών

58.          Κτησίβιος Αλεξανδρεύς, φιλόσοφος              286-182 π.Χ.                    124 ετών                                                                                                                59.          Κύρος Α΄ Περσών βασιλεύς                            630-530 π.Χ.                     100 ετών

60.          Λουκιανός από Σαμόσατα, σοφιστής             120-200 μ.Χ.                      80 ετών

61.          Λυκούργος Λακεδαιμόνιος, νομοθέτης         800-715 π.Χ.                      85 ετών

62           Λυσίας Συρακόσιος, ρήτωρ                            450-371 π.Χ.                      79 ετών

63.          Λυσίμαχος βασιλεύς (σκοτώθηκε)                 361-281 π.Χ.                      80 ετών

64.          Λύσιππος Σικυώνιος, γλύπτης                        385-300 π.Χ.                      85 ετών

65.          Μένανδρος κωμωδοποιός (πνίγηκε)               342-291 π.Χ.                      51 ετών

66.          Μιθριδάτης βασιλεύς Πόντου                         350-266 π.Χ.                      84 ετών

67.          Μιλτιάδης στρατηγός (πέθανε στη φυλακή)  554-489 π.Χ.                       65 ετών

68.          Νέστωρ εκ Ταρσού, στωικός                          23 π.Χ.-69 μ.Χ.                  92 ετών

69.          Ξενοκράτης Δεξίνου                                        450-359 π.Χ.                      91 ετών

70.          Ξενοκράτης, μαθητής Πλάτωνος                    430-356 π.Χ.                      84 ετών

71.          Ξενοκράτης Χαλκιδόνιος, φιλόσοφος            406-314 π.Χ.                      82 ετών

72.          Ξενοφών Αθηναίος, ιστορικός                        443-355 π.Χ.                      88 ετών

73.          Πεισίστρατος, τύραννος                                  605-527 π.Χ.                      78 ετών

74.          Περίανδρος Κορίνθιος, φιλόσοφος                668-585 π.Χ.                      73 ετών

75.          Περικλής πολιτικός (πέθανε στο λοιμό)        495-429 π.Χ.                      66 ετών

76.          Πιττακός Μυτιληναίος, σοφός                        640-668 π.Χ.                      72 ετών

77.          Πλούταρχος Βοιωτός, φιλόσοφος                  120-46 μ.Χ.                        74 ετών 

78.          Πίνδαρος Θηβαίος, ποιητής                            522-438 π.Χ.                      84 ετών

79.          Πλάτων, Αθηναίος, φιλόσοφος                       427-347 π.Χ.                      80 ετών

80.         Πολύβιος Μεγαλοπολίτης, ιστορικός             205-122 π.Χ.                      83 ετών

81.          Πολύβιος Λυκόρτα, ιστορικός                        208-126 π.Χ.                      82 ετών

82.          Πομπίλιος Νούμας, βασιλεύς Ρωμαίων         754-673 π.Χ.                      81 ετών

83.          Ποσειδώνιος Απαμεύς, φιλόσοφος                 135-51 π.Χ.                         84 ετών

84.          Ποτάμων Μυτιληναίος, ρήτωρ                       75 π.Χ-15 μ.Χ.                   90 ετών

85.          Πραξιτέλης Αθηναίος, γλύπτης                      400-330 π.Χ.                      70 ετών

86.          Πρόδικος από Κέα, σοφιστής                         460-387 π.Χ.                      73 ετών

87.          Πρωταγόρας Αβδηρίτης, σοφιστής                480-410 π.Χ.                      70 ετών 

88.          Πτολεμαίος Λάγου, βασιλεύς                         366-282 π.Χ.                      84 ετών

89.          Πυθαγόρας Σάμιος, μαθηματικός                   569-470 π.Χ.                      99 ετών

90.          Σέρβιος Τούλιος, βασιλεύς Ρωμαίων             614-533 π.Χ.                      81 ετών 

91.          Σιμωνίδης ο Κείος, ποιητής                            556-468 π.Χ.                      88 ετών

92.          Σινταράκης, Πάρθων βασιλεύς                       157-70 π.Χ.                         87 ετών

94.          Σόλων Αθηναίος, νομοθέτης                          640-559 π.Χ.                      81 ετών

96.          Σοφοκλής από Κολωνό, τραγικός                  496-401 π.Χ.                     95 ετών

97.          Στησίχορος Ιμεραίος, λυρικός                        632-545 π.Χ.                      87 ετών

98.          Στράβων Αμάσος, γεωγράφος                        65-23 μ.Χ.                          83 ετών

99.          Σωκράτης, φιλόσοφος (ήπιε το κόνιο)            469-399 π.Χ.                      70 ετών

100.       Τιγράνης Β΄ ο Μέγας, των Αρμενίων            140-55 π.Χ.                         85 ετών

101.       Τίμαιος Ταυρομένιος, ιστορικός                    350-260 π.Χ.                      96 ετών

102        Τίμων Φλειάσιος                                              320-230 π.Χ.                      90 ετών

103.       Φειδίας  γλύπτης (πέθανε στη φυλακή)         494-428 π.Χ.                      66 ετών

104.       Φερεκύδης Σύριος (πέθανε από ψείρες)        6ος αι. π.Χ.                         85 ετών

105.       Φιλέταιρος Περγάμου (ευνούχος)                  343-263 π.Χ.                      80 ετών

106.       Φιλήμων Σολεύς, Νέας Κωμωδίας                  361-263 π.Χ.                     98 ετών

107.       Φιλόλαος Κροτωνιάτης, ιατρός                      470-385 π.Χ.                      85 ετών

198.       Φωκυλίδης Μηλίσιος, ποιητής                       556-480 π.Χ.                      76 ετών

109.       Χίλων Λακεδαιμόνιος, πολιτικός                   600-520 π.Χ.                      80 ετών

110.       Χρύσιππος ο Σολεύς, φιλόσοφος                    291-208 π.Χ.                      83 ετών 

Προσθέτω δύο μυθολογούμενα αλλά μη επιβεβαιωμένα παραδείγματα: ο φημισμένος μάντης Τειρεσίας μαρτυρείται ότι έζησε ως 6 γενεές (6 Χ 35),  απεβίωσε 210 ετών(!), ενώ ο Πύλιος Νέστωρ, ο γερήνιος της Ιλιάδας, μαρτυρείται ότι έζησε επί 3 γενεές  (3 Χ 35), πέθανε 105 ετών.

Με δύο κυρίως γυναίκες ασχολούνται οι σωζόμενες αρχαίες φιλολογικές μαρτυρίες, γιατί ήταν διάσημες, τη σύντροφο του Περικλή Μιλησία εταίρα(;) Ασπασία, και τη μεγάλη Λέσβια ποιήτρια Σαπφώ, αναφέροντας στοιχεία της ηλικίας τους όχι όμως απόλυτα ασφαλή: 70 έτη για την πρώτη κυρία (470-400 π.Χ.)  και 65 για τη δεύτερη (628-563 π.Χ.). Μακροβιότεροι άνδρες της αρχαιότητας, εκτός από τον μακροβιότερο  άνθρωπο όχι απλώς της αρχαιότητας αλλά του πλανήτη ολόκληρου, όπως αναφέραμε ήδη, τον φιλόσοφο Κτησίβιο (πέθανε 124 ετών!), αναδεικνύονται οι παρακάτω: ο διάσημος σοφιστής Γοργίας (108), ο Ιερώνυμος (104 ετών) και ο βασιλιάς Κύρος (100 ετών), γνωστός από την Κύρου Ανάβαση του Ξενοφώντα και τη θρυλική Κάθοδο των Μυρίων, καθώς επίσης ο μετριοπαθής Αθηναίος ρήτορας Ισοκράτης (99 ετών). Ο Ισοκράτης συνέγραψε τον περίφημο «Πανηγυρικό» του λόγο σε ηλικία 96 ετών. Ο ίδιος, όταν πληροφορήθηκε ότι ο Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας νίκησε τους Έλληνες στην αποφασιστική μάχη της Χαιρώνειας, το 338 π.Χ., απήγγειλε ένα στίχο από χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη, «Σιδόνα ποτ’ ἄστυ Κάδμος ἐκλιπών», δήλωσε ότι η Ελλάδα θα υποδουλωθεί και άφησε την τελευταία του πνοή. Όταν ρώτησαν τον υπερ-αιωνόβιο σοφιστή Γοργία πού οφείλεται η μακροζωία του, απάντησε «διά τό μηδέποτε συμπεριενεχθῆναι ταῖς ἄλλων εὐωχίαις», ήταν δηλαδή κατ’ ουσίαν λιτοδίαιτος, αποφεύγοντας τις προσκλήσεις σε συμπόσια και ευωχίες, τα γνωστά πλούσια φαγοπότια.

Δεν είναι αμελητέος ο αριθμός των επώνυμων γενικώς ανδρών που ξεπέρασαν το όριο των 90 ετών. Μετά τον Ισοκράτη ακολουθούν ο διάσημος μαθηματικός Πυθαγόρας (99 ετών), ο Αθηναίος κωμωδοποιός Κρατίνος (98 ετών), ο φυσικός φιλόσοφος Δημόκριτος από τα Άβδηρα (98 ετών), ο κωμωδοποιός Φιλήμων (98 ετών), ο Ταυρομένιος ιστορικός Τίμαιος (96 ετών), ο Αθηναίος τραγικός ποιητής Σοφοκλής ( 95 ετών), ο μαθηματικός Απολλώνιος (95 ετών), ο βασιλιάς των Περσών Αρταξέρξης Β΄ (94 ετών), ο στωικός Νέστωρ (92 ετών) και ο τύραννος των Συρακουσών Ιέρων ο Δεινομένους (92 ετών).

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του Σοφοκλή, ο οποίος κατηγορήθηκε προς το τέλος της ζωής του από τον γιο του Ιοφώντα ότι είχε άνοια (παράνοια) και αναγκάστηκε να παρουσιαστεί στο δικαστήριο για να αποδείξει ότι «τόν νοῦν ὑγιαίνει». Αντί άλλης αποδείξεως απήγγειλε ολόκληρη την τραγωδία του Οἰδίπους ἐπί  Κολωνῶ εντυπωσιάζοντας τους δικαστές, οι οποίοι τον απάλλαξαν, καταδικάζοντας το γιο του για «μανία». Ο μεγάλος τραγικός πέθανε τελικά, όπως παραδίδεται, πνιγμένος από μια ρώγα σταφύλι που κατάπιε («ῥάγα σταφυλῆς καταπιών ἀπεπνίγη»).

Ο τρίτος μεγάλος τραγικός ποιητής από τον αρχαίο δήμο της Φλύας, το σημερινό Χαλάνδρι, ο Ευριπίδης υπέκυψε στα τραύματα που του προκάλεσε άγριος σκύλος, σε ηλικία 74 ετών, στην αυλή του βασιλιά Αρχέλαου στην Πέλλα της Μακεδονίας. Ο Σωκράτης, καταδικασμένος για ασέβεια, ήπιε το κώνιο στη φυλακή σε ηλικία 71 ετών, ο Περικλής πέθανε από τον λοιμό του 430 π.Χ. σε ηλικία 66 ετών, ο ποιητής της Νέας Κωμωδία Μένανδρος πνίγηκε δυστυχώς κολυμπώντας στο Φάληρο σε ηλικία μόλις 51 ετών, ενώ ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος και ο Λυσίμαχος σκοτώθηκαν μαχόμενοι σε ηλικία 80 ετών (!), ο Αριαράθης της Καππαδοκίας ανασκολοπήθηκε σε ηλικία 82 ετών (!), ο Αρταξέρξης Β΄ βασιλιάς των Περσών δολοφονήθηκε σε ηλικία 92 ετών (!) και ο τραγικός ποιητής Αισχύλος έχασε αδόκητα τη ζωή του στη Γέλα της Σικελίας από μια μεγάλη χελώνα, που ξέφυγε από τα νύχια αετού και του έπεσε στο κεφάλι. Αίσιο σχετικά τέλος είχε ο Φιλήμων της Νέας Κωμωδίας, ο οποίος βλέποντας το γάιδαρό του να τρώει τα σύκα του, κάλεσε τον δούλο του να ποτίσει τον όνο με «ἄκρατον οἶνον», το θέαμα του μεθυσμένου όνου τον έκανε τελικά να σκάσει κυριολεκτικά στα γέλια και να πεθάνει ξεκαρδισμένος. Ο ίδιος, όταν ρωτήθηκε, τι ζητάει από τη ζωή απάντησε: «ὑγείαν, εὐπραξίαν, χαίρειν καί ὀφείλειν μηδενί»,  δηλαδή να έχει υγεία, να περνάει καλά, να χαίρεται και να μη χρωστάει σε κανένα. Υπάρχει περίπτωση να διαφωνήσει κανείς μαζί του;

Οι γιατροί, γενικώς, με λίγες εξαιρέσεις, όπως ο πατέρας της ιατρικής Ιπποκράτης που πλησίασε τα εκατό έτη ζωής, ο Αγαθοκλής ο Σικελιώτης που πέθανε σε ηλικία 95 ετών, ο Φιλόλαος Κροτωνιάτης που πέθανε σε ηλικία 85 ετών, δεν περιλαμβάνονται στους μακρόβιους, μολονότι οι περισσότεροι γνώριζαν τα αίτια των ασθενειών, το ενδεδειγμένο «μεσογειακό» διαιτολόγιο, την ανάγκη σωματικής άσκησης και την επίδραση του περιβάλλοντος στην υγεία. Αποδεικνύεται τελικά ότι ένα τουλάχιστον από τα βασικότερα «μυστικά» της μακροζωίας είναι η ενασχόληση με πνευματικά, δημιουργικά γενικώς έργα. Και είναι, νομίζω καιρός να αναθεωρήσουμε την επικρατούσα άποψη, την “communis opinio”,  ότι το προσδόκιμο ζωής των αρχαίων ήταν χαμηλό σε σχέση με το σημερινό, ενώ κατ’ ουσίαν δεν υφίστανται διαφορές. Όσοι περιλαμβάνονται στον μακροσκελή κατάλογό μας υπήρξαν, χωρίς αμφιβολία, μακρόβιοι πνευματικοί άνδρες της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, έφτασαν και πολλοί ξεπέρασαν το προσδόκιμο ζωής που ισχύει διεθνώς ακόμη και σήμερα.

^[1] Ο Ιάφεθ σχετίζεται ετυμολογικά με τον Ιαπετό, τον Τιτάνα της δεύτερης θεϊκής γενιάς, πρεσβύτερο αδελφό του Κρόνου, ο οποίος ήταν γιος του Ουρανού και της Γαίας, σύζυγος της Ωκεανίδας Κλυμένης. Τέκνα του ήταν ο Προμηθέας, ο Επιμηθέας και ο Άτλας.

^[2] S.D. Jalbert, Aristotle’s Account of the Subjection of Women, The Journal of Politics 70 (4), 2008, 929-941.

^[3] Kr. Verbugh, The Longevity Code: Secrets of Living Well from the Front lines of Science, New York 2018, 19.

^[4] J.R. Carey, Longevity: The Biology and Demography of Life Span, Princeton 2003. R. Walford, Beyond the 120-Year Diet, New York 2000.

^[5] Kr. Verbugh, The Longevity Code: Secrets of Living Well from the Front lines of Science, New York 2018, 5-7 και 18.

^[6] St. Piraino et alii, Reversing the life cycle: Medusa transforming into polyps and cell transdifferentiaton in Turritopsis nutricula, Biological Bulletin 109 (3), 1996, 302-312. G.T. Scott, Cheating Death: The Immortal Life Cycle of Turritopsis, Barresi, J.F. and Scott, G.T. (eds.), Developmental Biology, London 2019¹², 3-22.

^[7] Verbugh 2018, 9.

^[8] P. Pietri, T. Papaioannou, C. Stefanadis, Environment: an old clue to the secret of longevity, Nature 2017, 544, 416.

^[9] M.L. Berneria, A Journey to Utopia, London 1950 (Μετάφραση Β. Τομανάς (εκδ. Νησίδες) 1999.

^[10] Ετιέν Καμπέ, Ταξίδι στην Ικαρία (μετάφραση Ηρώ Τσαρνά-Κόχυλα), Αθήνα 2010.

^[11] B. Puech, Delphi, Soklaros and his relatives, REG 94 (1981) 186-192.

^[12] A. Garzetti, From Tiberius to the Antonines:  a History of the Roman Empire AD 14-192, London (Matheuen) 1974, 740-800.