Τα ονόματα των συγγραφέων, ανά κατηγορία:
Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος:
1. Νίκος Δαββέτας, Άντρες χωρίς άντρες, εκδόσεις Πατάκη
2. Δημήτρης Καρακίτσος, Ο Δον υπαστυνόμος, εκδόσεις Αντίποδες
3. Έλενα Μαρούτσου, Θηριόμορφοι, εκδόσεις Πόλις
4. Μιχάλης Μοδινός, Παραγουάη, εκδόσεις Καστανιώτη
5. Δημήτρης Οικονόμου, Ο τελευταίος φύλακας, εκδόσεις Ίκαρος
6. Λουίζα Παπαλοΐζου, Το βουνί, εκδόσεις Το Ροδακιό
7. Κώστας Χατζηαντωνίου, Το στέμμα των αυγών. Ένα βυζαντινό χειρόγραφο, εκδόσεις Καστανιώτη
Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος – Νουβέλας:
1. Κώστας Βραχνός, Βλαδιβοστόκ, εκδόσεις Νεφέλη
2. Μαρία Λαïνά, Τι όμορφη που είναι η ζωή, εκδόσεις Πατάκη
3. Μιχάλης Μακρόπουλος, Η θάλασσα, εκδόσεις Κίχλη
4. Ανδρέας Νικολακόπουλος, Αποδοχή κληρονομιάς, εκδόσεις Ίκαρος
5. Στράτος Μυρογιάννης, Μυθομανίες, εκδόσεις Gutenberg
6. Γιώργος Παυλόπουλος, Όσο πιο μακριά από το σπίτι, εκδόσεις Στερέωμα
7. Ούρσουλα Φωσκόλου, Η Παναγία των εντόμων, εκδόσεις Κίχλη
8. Θανάσης Χατζόπουλος, Ιστορικός ενεστώς, εκδόσεις Πόλις
9. Χρήστος Χρηστίδης, Γυμνός, εκδόσεις Εντευκτηρίου
Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Ποίησης:
1. Ευθυμία Γιώσα, Οι αναχωρητές έχουν κιόλας βαρεθεί στην Εδέμ, εκδόσεις Κέδρος
2. Μυρσίνη Γκανά, Εγώ έχω κι άλλα πράγματα που αγαπώ, εκδόσεις Μελάνι
3. Άννα Γρίβα, Δαιμόνιοι, εκδόσεις Μελάνι
4. Γιάννης Δούκας, η θήβα μέμφις, εκδόσεις Πόλις
5. Διονύσης Καψάλης, Σημειώσεις για τη μουσική του κόσμου, εκδόσεις Άγρα
6. Μαρία Λαϊνά, Ό,τι έγινε. Άνθρωποι και φαντάσματα, εκδόσεις Πατάκη
7. Γιώργος Πρεβεδουράκης, Μικρά ονόματα, εκδόσεις Πανοπτικόν
8. Θανάσης Τριαρίδης, Θα μας ξεπλύνει η θάλασσα, εκδόσεις Gutenberg
(Ο Θανάσης Τριαρίδης, με επιστολή του, ενημερώνει ότι δεν επιθυμεί να βρίσκεται στον διαγωνισμό για τα κρατικά βραβεία επειδή δεν πιστεύει στους θεσμούς των βραβείων)
Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου – Κριτικής:
1. Δημήτρης Αρβανιτάκης, Η αγωγή του πολίτη. Η γαλλική παρουσία στο Ιόνιο (1797-1799) και το έθνος των Ελλήνων, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
2. Έφη Γαζή, Άγνωστη χώρα. Ελλάδα και Δύση στις αρχές του 20ου αιώνα, εκδόσεις Πόλις
3. Εμμανουέλα Κάντζια (εισαγ.-επιμ.), Δημήτριος Καπετανάκης. Έργα – Τόμος Πρώτος: Τα Δημοσιευμένα (1933-1944), έκδοση Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης
4. Χριστίνα Κουλούρη, Φουστανέλες και χλαμύδες. Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930, εκδόσεις Αλεξάνδρεια
5. Ηρακλής Δ. Λογοθέτης, Δάνειον έθνος, εκδόσεις Σμίλη
6. Νίκος Ποταμιάνος, «της αναιδείας θεάματα». Κοινωνική ιστορία της Αποκριάς στην Αθήνα, 1800-1940, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Μαρτυρίας – Bιογραφίας – Χρονικού – Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας:
1. Νίκος Αλιβιζάτος, Δύο βήματα μπρος, ένα πίσω. 8+1 πολυτάραχες δεκαετίες , εκδόσεις Μεταίχμιο
2. Στράτος Ν. Δορδανάς – Βάιος Καλογρηάς, Οι ζωές των άλλων, Η Στάζι και οι Ελληνες πολιτικοί πρόσφυγες στην Ανατολική Γερμανία (1949-1989), εκδόσεις Επίκεντρο
3. Κώστας Κατσάπης (επιμ.), Λέξεις της φωτιάς. Νεανική ριζοσπαστικοποίηση και ημερολογιακή γραφή την αυγή της Μεταπολίτευσης, εκδόσεις Μωβ Σκίουρος
4. Βάνα Μπουσέ, Η καθημερινή ζωή στην Ελλάδα του Όθωνα, εκδόσεις Βιβλιοπωλείου της Εστίας
5. Γιώργος – Ίκαρος Μπαμπασάκης, Η Κοκό στην Κοπεγχάγη. Το μυθιστόρημα της Μεταπολίτευσης, εκδόσεις Νήσος
6. Ανδρέας Κ. Μπουρούτης, Ολοκαύτωμα στη Θεσσαλονίκη. Η ιταλική στάση και οι Εβραίοι μαθητές του Ουμπέρτο Πρίμο, εκδόσεις Αλεξάνδρεια
7. Νίκος Παπαναστασίου, Αντίσταση από μικροφώνου. Ο Παύλος Μπακογιάννης απέναντι στη δικτατορία των συνταγματαρχών, εκδόσεις Παπαδόπουλος
Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα 2021:
1. Σπύρος Γούλας, Τα περσινά τους βάζουν για καλά, εκδόσεις Πόλις
2. Αρίστη Ζαΐμη, Στραβαίγκιν - κόσμος πλανόδιος, εκδόσεις Μελάνι
3. Μαρία Μπλάνα, στη ρωγμή του τσιμέντου – η πόλη με τον τρόπο του χάικου, εκδόσεις Σμίλη
4. Φοίβος Οικονομίδης, Βορράς, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας
5. Τώνια Τζιρίτα-Ζαχαράτου, Δεύτερη νεότητα, εκδόσεις Θράκα
6. Γιώργος Χιώτης, Αφαιρώ από μέσα μου τη λέξη, εκδόσεις Σαιξπηρικόν
Τα μέλη της επιτροπής
Επιτροπή για τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία, για τα ετήσια Βραβεία Λογοτεχνίας και το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων, το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα, το Ειδικό Θεματικό Βραβείο και τα Βραβεία Δοκιμίου – Μαρτυρίας
1. Άλκηστις Σοφού, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νεοελληνικού Ινστιτούτου στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Σορβόννης, Μέλος ΔΕΠ, Πρόεδρος
2. Σοφία Ντενίση, Καθηγήτρια Ιστορίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, Μέλος ΔΕΠ, Αντιπρόεδρος
3. Ελένη Παπαργυρίου, Επίκουρος Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών, Μέλος ΔΕΠ (συμμετοχή έως τον Δεκέμβριο 2021)
4. Δημήτρης Νόλλας, Συγγραφέας
5. Ηλίας Καφάογλου, Συγγραφέας
6. Δημήτρης Αθηνάκης, Συγγραφέας
7. Νίκος Βατόπουλος, Κριτικός
8. Κωνσταντίνος Καραβίδας, Διδάσκων στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Κριτικός
9. Ευτυχία Παναγιώτου, Κριτικός
Η έκθεση της επιτροπής
Η Επιτροπή Απονομής Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας, εντός έξι μηνών, εξέτασε τους τίτλους του 2020, κατάρτισε τις βραχείες λίστες και κατέθεσε τις αποτιμήσεις της για πέντε θεματικές κατηγορίες (μυθιστόρημα, διήγημα-νουβέλα, ποίηση, δοκίμιο-κριτική, μαρτυρία-βιογραφία-χρονικό-ταξιδιωτική λογοτεχνία) καθώς και για τους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς. Όλες οι συνεδριάσεις πραγματοποιήθηκαν εξ ολοκλήρου μέσω τηλεδιάσκεψης, κατ’ εφαρμογή των έκτακτων μέτρων προστασίας από τον κορωνοϊό COVID-19.
Η επιλογή των υποψήφιων προς βράβευση βιβλίων και συγγραφέων έγινε ύστερα από αναλυτική έρευνα και εξέταση των τίτλων που περιλαμβάνονται στους καταλόγους της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, στην ιστοσελίδα της ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ και σε άλλες σχετικές ιστοσελίδες και ιστοτόπους. Εξετάστηκαν επίσης οι τίτλοι που κατατέθηκαν απευθείας από τους εκδότες ή τους δημιουργούς στη Διεύθυνση Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού. Οι κατάλογοι της ΕΒΕ μας επέτρεψαν να έχουμε μία ευρεία εικόνα της λογοτεχνικής παραγωγής του 2020, η οποία αποδείχτηκε πολύ ενδιαφέρουσα. Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να τονιστεί ότι το έργο της Επιτροπής δυσχεραίνεται από την έλλειψη ακριβούς καταγραφής και χαρτογράφησης της βιβλιοπαραγωγής εξαιτίας της απουσίας επίσημου ή θεσμικού οργάνου. Επίσης, ορισμένοι εκδοτικοί οίκοι (ευτυχώς ελάχιστοι) ήταν φειδωλοί στη διάθεση αντιτύπων για τα μέλη της Επιτροπής, γεγονός που δυσχέρανε περισσότερο το έργο της.
Η κρίση των τίτλων και η κατάρτιση τόσο των μακρών όσο και των βραχειών λιστών έγιναν με βάση τα κριτήρια πρόκρισης και αποκλεισμού τα οποία συμφωνήθηκαν, καταγράφηκαν και ενσωματώθηκαν στα σχετικά Πρακτικά.
Μυθιστόρημα
Το 2020 ήταν σημαντική χρονιά για το μυθιστόρημα. Τα θεματικά πεδία, οι υφολογικές και αφηγηματικές τεχνικές διευρύνονται, η αυτοναφορικότητα μετριάζεται και προκρίνεται η έρευνα και η σύνθεση. Η φετινή χρονιά μας έδωσε ιδιαίτερα ενδιαφέροντα έργα : ιστορικά, αστυνομικά, κοσμοπολίτικα, λογοτεχνίας του φανταστικού Το ιστορικό μυθιστόρημα ξαναβρίσκει τη δυναμική του. Τα έργα Κυπρίων λογοτεχνών που εκδίδονται στην Ελλάδα συνέτειναν στον εμπλουτισμό του είδους. Το 2020 το μυθιστόρημα αναμετρήθηκε με θέματα όπως η ασθένεια, ο θάνατος, η οικολογική κρίση.
Η δυστοπία, με μελέτες θανάτου ή έργα του φανταστικού δίνει επίσης αξιόλογα δείγματα συνομιλώντας ενδεχομένως με τη ζοφερή περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής.
Το Διήγημα και η Νουβέλα κινήθηκαν στο επίπεδο του 2019, χωρίς όμως ιδιαίτερες εξάρσεις. Το 2020 μας έδωσε βιβλία με μεγάλο θεματικό εύρος και με πολυποίκιλα εκφραστικά μέσα. Τα ηθογραφικά στοιχεία και ο ρεαλισμός υποχωρούν και αφήνουν όλο και περισσότερο χώρο στη δυστοπία, στην επιστημονική φαντασία, στην ασθένεια, στο θάνατο.
Σε αντίθεση με το 2019, η παραγωγή της Ποίησης παρά την ποικιλομορφία της είναι λιγότερο τολμηρή στους πειραματισμούς της και στη συγκρότηση ποιητικών συνθέσεων. Επίσης, τα όρια μεταξύ ποιητικής γραφής και πεζογραφίας είναι όλο και περισσότερο περατά. Το 2020 η παρουσία των ποιητών της Γενιάς του ’70 παραμένει ισχυρή και σημαίνουσα.
Στην κατηγορία Δοκίμιο – Κριτική επιβλητική ήταν η παρουσία σημαντικών έργων που επανεξετάζουν τα ζητήματα εθνικής ταυτότητας, τους πολιτισμικούς διαμεσολαβητές που συνέβαλαν στην πρόσληψη της ετερότητας και της νεοτερικότητας κατά το 18ο, τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα. Ενδιαφέροντα ήταν τα δοκίμια που άπτονται του συλλογικού φαντασιακού και της εθνικής ψυχογραφίας. Λίγα τα λογοτεχνικά δοκίμια και οι φιλολογικές μελέτες που ξεχώρισαν, με εξαίρεση έργα λογοτεχνικής κριτικής. Μικρή και η παρουσία του στοχαστικού και του φιλοσοφικού δοκιμίου.
Στην πολυσχιδή και πολυποίκιλη κατηγορία Μαρτυρία Βιογραφία Χρονικό Ταξιδιωτική λογοτεχνία, η βιογραφία χαράζει το δικό της δρόμο και διαμορφώνει σταδιακά μία παράδοση. Αξιόλογες μελέτες είχαμε για τις πτυχές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την ψυχροπολεμική περίοδο. Ενδιαφέρουσες αυτοβιογραφίες σκιαγράφησαν την νεότερη και σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας. Η αστική ιστορία, κυρίως της Αθήνας του 19ου και των αρχών του 20ου, αναδύθηκε μέσα από έργα με πρωτότυπη θεματική και προσέγγιση.
Ενδιαφέρουσες εκδόσεις είχαμε και στον τομέα της νεότερης αστικής ιστορίας, εστιασμένες κυρίως στην περίπτωση της Αθήνας, με έμφαση είτε στην καθημερινότητα του 19ου αιώνα είτε σε πτυχές αστικής λαογραφίας αλλά και νεότερης αστικής ζωής στην πρωτεύουσα. Η νεότερη πολιτική ιστορία αναδύθηκε με σημαντική συμβολή από αυτοβιογραφικές καταθέσεις και ερευνητικά εγχειρήματα. Τα ταξιδιωτικά κείμενα απουσίασαν.
Ως προς τους πρωτοεμφανιζόμενους, το ηλικιακό όριο των 35 ετών που ορίζεται από το άρθρο 40 του νόμου 3905/2010, αποκλείει αξιόλογα έργα και συγγραφείς. Παρ’ όλα αυτά, το 2020 πολλοί νέοι δημιουργοί εισήλθαν δημιουργικά στη λογοτεχνική σκηνή, κυρίως στην ποιητική.
Η Επιτροπή συνέταξε με βάση τα παραπάνω τις βραχείες λίστες για τις πέντε θεματικές κατηγορίες και τους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, οι οποίες ανακοινώνονται εδώ μαζί με τις αποτιμήσεις των μελών της.
Η αποτίμηση της Άλκηστης Σοφού (πρόεδρος)
Το Μυθιστόρημα έδωσε αξιόλογους τίτλους και μία ευρεία εκπροσώπηση των λογοτεχνικών ειδών.
Το ιστορικό μυθιστόρημα εκπροσωπήθηκε επάξια. Τα περισσότερα, προϊόντα προσωπικής ιστορικής έρευνας, δένουν αρμονικά τα ιστορικά τεκμήρια με τη μυθοπλασία. Σ’ αυτό το πλαίσιο σημαντική είναι η παρουσία Κυπρίων λογοτεχνών με έργα πνοής για την σύγχρονη ιστορία της Κύπρου και την τραγωδία του 1974. Το αστυνομικό μας έδωσε ενδιαφέροντα έργα όχι μόνο στην κλασική του φόρμα αλλά και αιρετικά.
Πέρα από τον προβληματισμό για το ιστορικό παρελθόν, την εθνική συνείδηση και ταυτότητα, διαπιστώνεται και αυτός της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, με την αρρώστια, με το θάνατο.
Διήγημα – Νουβέλα
Το 2020, η παραγωγή δεν είναι τόσο ενδιαφέρουσα όσο η περσινή χρονιά παρά το μεγάλο θεματικό εύρος. Η τάση για ρεαλιστική καταγραφή υποχωρεί και ενισχύονται άλλες επιλογές. Χαρακτηριστικός είναι ο αριθμός των αντιρεαλιστικών και τα δυστοπικών αφηγημάτων. Πολλά είναι σπουδές θανάτου ή της ματαιότητας της ζωής. Άλλα, ιστορίες εγκλωβισμένων σε τόπους άχρονους ή αφανισμένους μετα από μία οικολογική καταστροφή. Σημειώνεται επίσης η τάση να προσεγγιστεί ο κόσμος των ζώων και μέσω αυτού να σχηματοποιηθούν, να μορφοποιηθούν οι πρωταγωνιστές.
Η παραγωγή της Ποίησης εξακολουθεί να είναι θαλερή. Η παρουσία της Γενιάς του ’70 είναι ισχυρή και ενδιαφέρουσα. Εντοπίζονται ενδιαφέρουσες συνθέσεις – ποιητικά πεζά ή πεζόμορφα έως και αφηγηματικά κείμενα χαρακτηριστικά των οποίων είναι η λιτότητα, η εσωστρέφεια, η αυτοαναφορικότητα. Επίσης, ποιήματα που διαλέγονται διακειμενικά με την ευρωπαϊκή λογοτεχνία, τη μουσική και τις πλαστικές τέχνες ή εναλλάσσουν τη συνομιλία ποίηση και ιστορία, όπου οι ιστορικές στιγμές μεταπλάθονται σε ντοκουμέντα και τα ιστορικά πρόσωπα σε ήρωες.
Στην κατηγορία του Δοκιμίου ξεχωρίζουν έργα αναφοράς από την ιστοριογραφία και την πολιτισμική κριτική, με πυκνή ανάλυση και ποιότητα σύνθεσης τα οποία συμβάλλουν στον εμπλουτισμό της βιβλιογραφίας. Πρόκειται για τεκμηριωμένες εργασίες οι οποίες συνομιλούν με τη διεθνή βιβλιογραφία και τις νεότερες τάσεις της ιστοριογραφίας και αναδεικνύουν περιόδους άγνωστες ή που έχουν εξεταστεί πλημμελώς. Άλλα ενδιαφέροντα πονήματα επιχειρούν να συνθέσουν τις συνιστώσες του σύγχρονου ιστορικού γίγνεσθαι, να μελετήσουν το συλλογικό μας φαντασιακό ή τις πολιτισμικές συνέπειες της εργαλειακής αντίληψης της ζωής.
Στην πολυσχιδή κατηγορία Μαρτυρία – Βιογραφία – Χρονικό – ταξιδιωτική λογοτεχνία παρατηρείται η ωρίμανση της βιογραφίας. Το 2020 έδωσε πλήρη έργα βιογραφίας προσωπικοτήτων της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας της Ελλάδας. Συνεχίζεται η ενασχόληση με θέματα από το ευρύτερο πεδίο της πολιτισμικής ιστορίας του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου. Επίσης, εξακολουθεί να υπάρχει ενδιαφέρον για όλες τις πτυχές της δεκαετίας του ‘40 και την περίοδο του ψυχρού πολέμου με εμπεριστατωμένες μελέτες για ηρωϊκές σελίδες του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, τον ελληνικό εβραϊσμό και τους Έλληνες της Στάζι. Οι αποτυπώσεις προσωπικών αναμνήσεων έδωσαν ενδιαφέροντα δείγματα γραφής και περιεχομένου. Στην παραγωγή του 2020, η απουσία ταξιδιωτικών κειμένων είναι ηχηρή.
Πρωτοεμφανιζόμενοι
Οι συγγραφείς προέρχονται κυρίως από το χώρο της ποίησης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν εκπροσωπείται η πεζογραφία.
Το προβλεπόμενο από το νόμο ηλικιακό όριο θέτει σημαντικά προβλήματα, διότι αποκλείει αξιόλογα έργα και τους συγγραφείς τους που κρίνονται μαζί με έμπειρους και καταξιωμένους συγγραφείς.
Η αποτίμηση της Σοφίας Ντενίση (αντιπρόεδρος)
Οι διαδικασίες για τη συγκέντρωση των έργων για την αποτίμηση της παραγωγής του 2020 υπήρξαν εξίσου προβληματικές και χρονοβόρες με αυτές του 2019. Οι ελλείψεις του καταλόγου της Εθνικής βιβλιοθήκης , οι εναγώνιες προσπάθειες των μελών της επιτροπής για την συμπλήρωση των καταλόγων με τη βοήθεια της biblionet και άλλων μέσων επαναλήφθηκαν. Επιπροσθέτως χρειάστηκε να αντιμετωπιστεί, ίσως και ανεπιτυχώς, η απροθυμία κάποιων εκδοτικών οίκων να αποστείλουν ικανό αριθμό αντιτύπων έργων για όλα τα μέλη της επιτροπής που είχε ως αποτέλεσμα την μη αξιολόγηση κάποιων πολύ σημαντικών βιβλίων, παρά τη βούληση της επιτροπής. Ως γενική επισήμανση είναι η μείωση στον αριθμό των τίτλων για το 2020 έναντι της προηγούμενης χρονιάς, πιθανό επακόλουθο της επικράτησης της πανδημίας και της πρώτης καραντίνας. Πάρα ταύτα όλες οι κατηγορίες εμφάνισαν αξιόλογα βιβλία, ποικιλία τάσεων, τεχνοτροπιών, θεματικών και κατευθύνσεων αν και η δυστοπία ήταν εμφανής σε μεγάλο αριθμό λογοτεχνικών έργων ασφαλώς και όχι αναίτια.
Η μυθιστορηματική παραγωγή του 2020 είναι αυτή που παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον της χρονιάς. Χαρακτηρίζεται από έναν ειδολογικό πλούτο, ο οποίος περιλαμβάνει ικανό αριθμό ιστορικών μυθιστορημάτων, που άλλα πραγματεύονται παλαιότερες ιστορικές περιόδους και άλλα συνομιλούν με την πιο πρόσφατη ιστορία (καλύπτεται μια ευρεία χρονολογική γκάμα από τη βυζαντινή περίοδο μέχρι τα γεγονότα της Κύπρου). Συχνά συνομιλεί η μικρο-ιστορία με τη μακρο-ιστορία, ενώ θίγονται παράλληλα θέματα εθνικής ταυτότητας και εμπλέκονται τοπικές αλλά και οικογενειακές ιστορίες, κάτι που είδαμε και στην παραγωγή της περασμένης χρονιάς.
Πολύ ενδιαφέρουσες παρουσίες είναι στην κατηγορία αυτή αυτές της νεότερης γενιάς κυπρίων συγγραφέων που με νεωτερική ματιά επεξεργάζονται το δράμα της Κύπρου. Το αστυνομικό μυθιστόρημα στην καθαρόαιμη αλλά και στη χιουμοριστική/σαρκαστική του διάσταση είναι παρόν με πολύ καλά δείγματα, όπως και μυθιστορήματα που πραγματεύονται ευαίσθητα θέματα (ασθένεια-οικολογική καταστροφή). Η δυστοπία, με μελέτες θανάτου ή έργα του φανταστικού δίνει επίσης αξιόλογα δείγματα συνομιλώντας ενδεχομένως με τη ζοφερή περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής. Νεότεροι συγγραφείς θα δώσου δείγματα γραφής με έργα νεανικής ονειροπόλησης και παλαιότεροι με ταξιδιωτικά κοσμοπολίτικα μυθιστορήματα. Η υπαρξιακή , ψυχολογική διάσταση είναι παρούσα σε μεγάλο αριθμό μυθιστορημάτων, η ψευδοβιογραφική γραφή, η παιγνιώδης συνομιλία με έργα μεγάλων συγγραφέων παλαιότερων εποχών, όπως και ο κοσμοπολιτισμός αλλά και οι αναφορές στην κρίση. Μια πολύ καλή χρονιά για το μυθιστόρημα με μεγάλη ειδολογική ποικιλία.
Η κατηγορία διήγημα/νουβέλα του 2020 δεν παρουσίασε τη δυναμική της προηγούμενης χρονιάς χωρίς να λείπουν τα αξιόλογα έργα. Τη χρονιά αυτή έχουν υποχωρήσει τα βιβλία πολιτικής και η έμφαση στον κοινωνικό περίγυρο. Οι δυστοπίες αντίθετα δίνουν και στην κατηγορία αυτή ένα δυναμικό παρόν. Κάποια άλλα χαρακτηριστικά πολλών έργων της παραγωγής του 2020 είναι η ενσωμάτωση ποιητικών τρόπων στα πεζά κείμενα, η απομάκρυνση από τον ρεαλισμό, καθώς και η στροφή στο εσωτερικό τοπίο. Και στην κατηγορία αυτή θα συναντήσουμε αστυνομικές ιστορίες και ιστορίες μυστηρίου. Θα συναντήσουμε ακόμη δυστοπίες/μελέτες θανάτου ή επιστημονικής φαντασίας, την παρουσία της πανδημίας, μαγικό ρεαλισμό και έργα που συνομιλούν με τη μεγάλη λογοτεχνία , ελληνική και δυτική. Ο πειραματισμός στη γραφή και η απομάκρυνση από τον ρεαλισμό χαρακτηρίζουν τη χρονιά.
Η ποιητική παραγωγή της χρονιάς παρουσίασε ενδιαφέροντα έργα τόσο από εκπροσώπους παλαιότερων γενεών όσο και από τους νεότερους δημιουργούς. Υπάρχει μια εμφανής τεχνοτροπική διαφορά στα έργα των διαφορετικών γενεών χωρίς αυτό να μειώνει ή να αυξάνει την αξία κάποιων έργων. Και στην κατηγορία αυτή παρατηρείται μια έντονη αύξηση του υπαρξιακού έναντι του κοινωνικού. Πρέπει ακόμη να μνημονευτεί η συνομιλία ιστορικών προσώπων περισσότερο ή λιγότερο σημαντικών, προερχόμενων από τη ντόπια ή την παγκόσμια ιστορία που μεταπλάθονται από την ποιητική συνείδηση μετουσιώνοντας την ιστορία ως βίωμα , εκφράζοντας τελικά σύγχρονους προβληματισμούς. Ακόμη είναι εμφανής η συνομιλία αρκετών έργων με μεγάλες ποιητικές μορφές του παρελθόντος διεθνείς και εθνικές.
Η κατηγορία δοκίμιο – κριτική του 2020 εμφανίζεται με πολλά σημαντικά έργα στο ιστορικό δοκίμιο αν και δεν λείπουν και οι αξιόλογες προσπάθειες στο φιλολογικό, φιλοσοφικό και το θεολογικό /μεταφυσικό δοκίμιο. Τα ιστορικά δοκίμια της χρονιάς συνεισφέρουν σημαντικά σε μια νέα θεώρηση της πρόσληψης της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, είτε με τη χρήση «μη κειμενικών» πηγών είτε μέσα από τη ματιά των Οθωμανών που συμμετείχαν σε αυτήν. Άλλες μελέτες διερεύνησαν για πρώτη φορά συστηματικά την περίοδο της γαλλικής παρουσίας στο Ιόνιο (1797-1799), ή την αιώνια μοίρα του ελληνικού κράτους να ζει μέσω δανείων ή ακόμη χαρτογράφησαν την Ελλάδα στο γύρισμα του 19ου αιώνα με οδηγό τη σκέψη σημαντικών προσωπικοτήτων των γραμμάτων εκείνης της περιόδου. Από τις κριτικές μελέτες αξίζει να σταθεί κανείς στη χαρτογράφηση της πεζογραφίας του τελευταίου τετάρτου του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου.
H παραγωγή της ευρύτατης κατηγορίας του Χρονικού – Μαρτυρίας-Ταξιδιωτικής λογοτεχνίας έχει με τη σειρά της να δώσει ενδιαφέροντα πολύ διαφορετικά, όμως μεταξύ τους έργα. Αφενός έχει διαμορφωθεί μια ενδιαφέρουσα ξεχωριστή κατηγορία με αξιόλογη παρουσία , αυτή της αυτοβιογραφίας/βιογραφίας σημαντικών στον χώρο τους προσωπικοτήτων, που για το 2020 έχει να παρουσιάσει αρκετά ενδιαφέροντα έργα. Άνθιση παρουσιάζει και η κατηγορία της αστικής λαογραφίας για τον 19ο αιώνα, όπως και μελέτες για άλλες πτυχές του 19ου αιώνα (καραγκιοζοπαίκτες – φαινόμενο ληστείας). Τέλος θα πρέπει να αναφέρουμε αυτοβιογραφικές μαρτυρίες και ερευνητικές εργασίες για τη δεκαετία του 1940 ( κατοχή, εμφύλιος, ολοκαύτωμα, ελληνικός εβραϊσμός) που γνωρίζουν άνθηση. Δεν λείπουν όμως και κείμενα που σχολιάζουν την πολύ πρόσφατη ιστορία (τρομοκρατία) ή τη δημοσιογραφία.
Πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς
Το 2020 ήταν μια χρονιά με αρκετούς πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, κυρίως στον χώρο της ποίησης, όπου υπήρξαν και οι περισσότερο ενδιαφέρουσες προσπάθειες, χωρίς αυτό να σημαίνει πως και η πεζογραφία δεν έδωσε αξιόλογα δείγματα.
Η αποτίμηση του Νίκου Βατόπουλου
Η εκδοτική παραγωγή του έτους 2020 χαρακτηρίζεται από σημαντική παραγωγή τόσο λογοτεχνικών όσο και δοκιμιακών έργων. Συνεχίζεται η από ετών διαφαινόμενη τάση για ανασύνταξη του εγώ (και του αυτοπροσδιορισμού) μέσα στις συμπληγάδες της Ιστορίας και της ρευστής τρέχουσας συνθήκης (στη λογοτεχνία) όσο και για την επανοριοθέτηση ενός στίγματος στη μακρά περίοδο συγκρότησης εθνικής ταυτότητας στον 19ο και 20ό αιώνα (δοκίμιο, χρονικό, μαρτυρία). Μια σειρά από επί μέρους τάσεις, ρεύματα και μοναχικές πορείες συνθέτουν μια εξαιρετικά πυκνή και ενδιαφέρουσα παραγωγή, χωρίς όμως ιδιαίτερες εξάρσεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν ορισμένα εξόχως ενδιαφέροντα βιβλία σε όλες τις κατηγορίες, βιβλία που στο μέλλον μπορεί να γίνουν κλασικά.
Συνοπτικά θα ξεχώριζα τα εξής: 1) έρευνα για την εθνική ταυτότητα με πολλαπλά ερμηνευτικά εργαλεία 2) παγίωση της σημαντικής θέσης που έχει κατακτήσει η κυπριακή παραγωγή 3) πληθωρισμός στις εκδόσεις ποίησης με συγκατοίκηση παλαιότερης και νεότερης γενιάς 4) η ποίηση κερδίζει το μεγαλύτερο μερίδιο ανάμεσα και στους πρωτοεμφανιζόμενους 5) πρωτοκαθεδρία της μικρής φόρμας στην πεζογραφία 6) διαφοροποίηση γραφής και ειδών στην κατηγορία του μυθιστορήματος 7) ενίσχυση της βιογραφίας και της αυτοβιογραφίας 8) ανάδειξη όψεων αστικής λαογραφίας 9) διερεύνηση ζητημάτων συλλογικού φαντασιακού 10) συμπλήρωση της χαρτογράφησης της ελληνικής πεζογραφικής παραγωγής εκ μέρους της κριτικής 11) στοιχεία αφηγηματικού λόγου στην ποίηση και ποιητικού λόγου στην πεζογραφία 12) τάση για πένθιμες δυστοπίες 13) πρόκληση σημαντικών έργων ως παράγωγο της επετείου των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση 14) διατήρηση της δεκαετίας του 1940 ως μιας περιόδου γόνιμης για έργα μυθοπλασίας, χρονικού ή μαρτυρίας 15) περισσότερο σύνθετα έργα πεζογραφίας βασιζόμενα σε έρευνα αρχειακού υλικού.
Μυθιστόρημα
Ποικιλία αφηγηματικών τεχνικών αλλά και μια βαθύτερη αναδίφηση σε ζητήματα ταυτότητας και αυτοπροσδιορισμού, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, αναδεικνύονται ως ισχυρά χαρακτηριστικά μιας ορισμένης τάσης στα μυθιστορήματα που διαβάσαμε το 2020. Στην αυγή της τρίτης δεκαετίας του αιώνα μας συνεχίζεται με αυξανόμενη ένταση μια οργανωμένη, πλέον, τάση αναστοχασμού του εγώ πάνω σε ένα ευρύτερο κοινωνικό και ιστορικό κάδρο όπως και η διαπάλη ή συγκατοίκηση της μικροϊστορίας και της μακροϊστορίας. Στο μυθιστόρημα (όπως και σε άλλα είδη του λόγου) έχουμε σημαντική συμβολή από τη λογοτεχνία της Κύπρου και μαζί μια καθ’ όλα ευπρόσδεκτη αναζωογόνηση του γλωσσικού αισθητηρίου.
Ο γλωσσικός πλούτος συναντά διαρκώς τα τοπικά ιδιώματα και τη διαχρονική ιστορική διαδρομή της ελληνικής γλώσσας και συμβάλει στη διεύρυνση της αναγνωστικής εμπειρίας. Παρατηρείται επίσης αυξανόμενος μόχθος ως προς την έρευνα και τη σύνθεση (εις βάρος της αυτοαναφορικότητας) ενώ παράλληλα παρατηρείται και μια εξίσου ευπρόσδεκτη οικονομία στην αφήγηση περίπλοκων και πολυεπίπεδων ψυχολογικών σχέσεων. Σε μικρότερο βαθμό, αλλά με πολύ ενδιαφέρουσα θέση στον λογοτεχνικό χάρτη, έχουμε περιπτώσεις φαντασίας και υπερρεαλισμού που ενισχύουν την ολοένα και πιο διακριτή πλέον τάση για διαφοροποίηση και εξωστρέφεια. Σημειώνεται η έλξη που εξασκεί σε αρκετούς συγγραφείς η αναψηλάφιση είτε πτυχών της ιστορίας του ελληνικού εικοστού αιώνα (με έμφαση στις αρχές του εικοστού αιώνα ή/και στη δεκαετία του 1940) είτε ιστορικών περιόδων που ενισχύουν την αναζήτηση μιας βαθύτερης ταυτότητας πέραν από τα προφανή και τα στερεότυπα.
Διήγημα / Νουβέλα
Η μικρή φόρμα στην πεζογραφία εξακολουθεί και δίνει σημαντικά έργα από καθιερωμένους συγγραφείς της παλαιότερης γενιάς αλλά και από νεότερες φωνές που επιδίδονται με άνεση στο διήγημα ή στη νουβέλα. Ίσως είναι η πιο ενδιαφέρουσα κατηγορία της πεζογραφίας με ενδιαφέρουσα συγκομιδή και με αξιοπρόσεκτη ποικιλία ύφους, καταγωγής και επιδιώξεων. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι η ανάδειξη μιας ορισμένης θεματογραφίας που αγγίζει ή και ξεπερνά τα όρια της αντιρεαλιστικής αναπαράστασης, της προσέγγισης όψεων του παράδοξου, του παραλόγου ή ακόμη και του παραληρήματος, της αποξένωσης από την προβλέψιμη καθημερινότητα, την αποδοχή της δυστοπίας ως μιας διάστασης που επιδράει στην αντίληψη του εαυτού και της πορείας προς το μέλλον. Η αναδίφηση στο παρελθόν, μέσα από αφηγήσεις, αναμνήσεις, οικογενειακές διηγήσεις, προβολές σε ένα χώρο και χρόνο στα όρια αλήθειας και φαντασίας, σφραγίζεται συχνά από ένα πένθιμο και ενίοτε μακάβριο στοιχείο, που, σε ορισμένες περιπτώσεις παραπέμπει σε ελεγείες πάνω στον θάνατο, στην απώλεια, στη μνήμη.
Ποίηση
Η συγκατοίκηση παλαιότερων φωνών με νεότερες δυνάμεις ορίζουν ένα ποιητικό τοπίο δυναμικό και ταυτόχρονα ρευστό. Εντοπίζω την ενδιαφέρουσα τάση, εκδηλωμένη εδώ και λίγα χρόνια, μιας αυξανόμενης αφηγηματικότητας, με στοιχεία πρόζας, καθώς και μια ανάλογα ενισχυόμενη τάση για συνομιλία με το θυμικό ενός βαθέος πολιτισμικού χωροχρόνου. Και τα δύο αυτά στοιχεία, τα οποία καλλιεργούνται από νεότερες γενιές ποιητών, συνυπάρχουν με την ελλειπτική και αυτοαναφορική ποίηση και την εκφρασμένη αγωνία απέναντι στον λανθάνοντα χρόνο, το στίγμα του εαυτού, την απώλεια και το τραύμα.
Δοκίμιο – Κριτική
Η μεγάλη κατηγορία του δοκιμίου και της κριτικής μας έδωσε και στη διάρκεια του 2020 ορισμένα εξαιρετικής σημασίας έργα τα οποία προχωρούν και εντείνουν την έρευνα γύρω από θεμελιώδη ζητήματα ταυτότητας και εθνικού αυτοπροσδιορισμού με την ευρύτερη δυνατή έννοια. Παράλληλα, εντοπίζονται και έργα που στρέφουν το βλέμμα μας στο συλλογικό φαντασιακό και στην εθνική ψυχογραφία ενώ εντοπίζονται και άλλα που προσεγγίζουν με ερευνητικά εργαλεία τα μεγάλα ηθικά ζητήματα διεθνούς προβληματισμού για τη θέση του ιερού και του άυλου αξιακού συστήματος στη σύγχρονη
εποχή. Η πληθώρα όμως των δοκιμίων προσεγγίζει όψεις της νεότερης ιστορίας – εν μέρει εμπνεόμενα και παρακινούμενα από την επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση – από διαφορετικές και ποικίλες αφετηρίες ενώ άλλα ερευνούν ελάχιστα φωτισμένες ως τώρα περιοχές της νεότερης ιστορίας συνδυάζοντας το τοπικό με το εθνικό. Εχει ειδικό βάρος η συνέχιση ενός εντεινόμενου προβληματισμού για τη συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας και εθνικής αυτογνωσίας στη διάρκεια του 19ου και 20ού αιώνα σε συνδυασμό με αναπαραστάσεις συσπειρωτικών ιδεολογημάτων μέσα από την τέχνη, τα δημόσια μνημεία, την επιλεκτική υπογράμμιση προσώπων και συμβάντων όπως και τις αντιφατικές δυνάμεις προνεοτερικότητας και εκδυτικισμού. Σημειώνεται επίσης η πρόοδος στην κριτική θεώρηση της νεοελληνικής λογοτεχνίας.
Χρονικό, Μαρτυρία, Βιογραφία και Ταξιδιωτική Λογοτεχνία
Σε αυτήν την επίσης μεγάλη και ποικίλη κατηγορία είχαμε μια ενδιαφέρουσα παραγωγή κυρίως στο επίπεδο της μαρτυρίας, αλλά και με επιμέρους παραγωγή στη βιογραφία και την αυτοβιογραφία. Ενδιαφέρουσες εκδόσεις είχαμε και στον τομέα της νεότερης αστικής ιστορίας, εστιασμένες κυρίως στην περίπτωση της Αθήνας, με έμφαση είτε στην καθημερινότητα του 19ου αιώνα είτε σε πτυχές αστικής λαογραφίας αλλά και νεότερης αστικής ζωής στην πρωτεύουσα. Η νεότερη πολιτική ιστορία αναδύθηκε με σημαντική συμβολή από αυτοβιογραφικές καταθέσεις και ερευνητικά εγχειρήματα, όπως συνεχίστηκε η διερεύνηση του ιστορικού αποτυπώματος της δεκαετίας του 1940 (κυρίως σε λιγότερο επεξεργασμένες πτυχές του Ολοκαυτώματος ή των συνεπειών του Εμφυλίου) που δείχνει ότι παραμένει γόνιμη τόσο σε επίπεδο έρευνας όσο και σε επίπεδο αφηγήσεων. Στον τομέα της λαογραφίας και της συλλογής προφορικών μαρτυριών και τεκμηρίων είχαμε επίσης αξιοσημείωτη παρουσία.
Πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς
Στην κατηγορία αυτή, χωρίς να έχουμε μία περίπτωση που να ξεχωρίζει με διαφορά από τις υπόλοιπες, είχαμε ωστόσο πολύ αξιόλογες προσπάθειες. Παραμένει η ποίηση, το είδος του λόγου που έχει τη μεγαλύτερη πυκνότητα σε παραγωγή έργου από πρωτοεμφανιζόμενους δημιουργούς. Ο πεζός λόγος εκπροσωπείται επίσης, αλλά σε μικρότερο βαθμό, με θέματα που ποικίλουν από την ψυχολογία ως τη φαντασία. Τα νέα ποιητικά έργα διακρίνονται και αυτά, παρά τον μικρό αριθμό τους λόγω της ειδικής κατηγορίας, σε διάφορες κατηγορίες, ελλειπτικής ή αφηγηματικής ποίησης.
Η αποτίμηση του Ηλία Καφάογλου
Η υπό κρίσιν εκδοτική χρονιά του 2020 χαρακτηρίζεται, παρά την κατά τα φαινόμενα ποσοτική μείωση της εκδοτικής παραγωγής, από δυναμισμό σε όλους σχεδόν τους τομείς ενασχόλησης της Επιτροπής Λογοτεχνικών Κρατικών Βραβείων. Η εκδοτική παραγωγή χαρακτηρίζεται πολύ ενδιαφέρουσα, τόσο στον χώρο της μυθοπλασίας και της ποίησης, όσο και στον χώρο του δοκιμίου και της κριτικής, χωρίς, πάντως, ιδιάζουσες εξάρσεις. Τα θεματικά πεδία διευρύνονται, αναλόγως και οι τεχνοτροπικές προκρίσεις,
Η τάση των τελευταίων ετών για την ανασύνταξη προσωπικών και συλλογικών ταυτοτήτων μέσα στο πλαίσιο της ιστορίας στη βραχεία και μακρά διάρκεια φαίνεται να παγιώνεται.
Διευρύνθηκαν οι ερευνητικές καταθέσεις για την εθνική ταυτότητα, ποικίλουν έτι περαιτέρω οι συγγραφικές θεματικές και υφολογικές προκρίσεις στο μυθιστόρημα, εντείνεται η παρουσία Κυπρίων συγγραφέων, προκρίνεται η μικρή φόρμα στην πεζογραφία, εξακολουθεί να είναι ακμαία η παραγωγή των ποιητών της γενιάς του ΄70, εμφανίζονται, συχνά με πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα, όλο και περισσότεροι νέοι, πρωτοεμφανιζόμενοι ποιητές, η ποιητική γραφή εμφιλοχωρεί όλο και περισσότερο στην πεζογραφία και οι αφηγηματικοί τρόποι της τελευταίας όλο και συχνότερα ενσελιδίζονται σε ποιητικές συλλογές, πλείστα όσα έργα πεζογραφίας στηρίζονται σε έρευνα αρχειακών πηγών και εν γένει βιβλιογραφική έρευνα, καταγράφονται υψηλών προδιαγραφές ιστορικές μελέτες, σε συνδυασμό με τη διερεύνηση της διαπίστευσης ταυτοτήτων και όψεων του συλλογικού φαντασιακού, αυξάνουν οι δυστοπικές προσεγγίσεις και διευρύνονται οι οικολογικές ανησυχίες, συντάσσονται ενδελεχώς τεκμηριωμένες βιογραφίες, συχνά σε τοπία περίπου αχαρτογράφητα, η κριτική του λογοτεχνικού τοπίου εξακολουθεί να παραδίδει συνθετικές εργασίες υψηλού ήθους και μεγάλου μόχθου, διευρύνεται ευτυχώς η έρευνα για το αστεακό τοπίο, ιδίως της Αθήνας, αλλά και οι αποτυπώσεις της «αστικής λαογραφίας», ιδίως κατά τον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού.
Μυθιστόρημα
Το 2020 χαρακτηρίστηκε εκδοτικά από κείμενα που διερευνούν τον προσδιορισμό ταυτοτήτων, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, συχνά με κάδρο την ιστορία. Η μικροïστορία των ανθρώπων εκβάλλει στην ιστορία σε μεγάλη διάρκεια, το τόξο της οποίας εκτείνεται από το Βυζάντιο μέχρι τις πρώτες Μεταπολεμικές δεκαετίες, με τη δεκαετία του 1940 στο επίκεντρο. Σε αυτό το πλαίσιο, σημαντική είναι η συνεισφορά Κυπρίων λογοτεχνών, με έργα μεγάλης πνοής και συγγραφικών απαιτήσεων. Η διαχρονική διαδρομή της ελληνικής γλώσσας υποστηρίζεται από τον πλούτο τοπικών ιδιωμάτων και ιδιολέκτων, συχνά με έντονη ποιητικότητα. Η βάσανος της γραφής, η συχνά εξονυχιστική αξιοποίηση των πηγών, ιστορικών, αλλά προφορικών μαρτυριών, ο οικονομημένος και οικονομικός λόγος χαρακτηρίζει πλείστες όσες εν προκειμένω συνθέσεις. Χαρακτηριστικό της χρονιάς που οφείλουμε να επισημάνουμε είναι η εξωστρέφεια και μια ισχυρή τάση προς κοσμοπολίτικες οπτικές, σε συνομιλία, μάλιστα, με εμβληματικούς συγγραφείς, όπως ο Κάφκα και ο Ντοστογιέφσκι, ενώ δεν λείπουν οι δυστοπικές προσεγγίσεις, σε συνάφεια, και εδώ, με ομόλογα παραδείγματα στη διεθνή βιβλιογραφία. Αξίζει να επισημανθεί η ποιότητα όλο και περισσότερων εκδόσεων, χάριν, ασφαλώς, και της αναγνωστικής απολαύσεως.
Διήγημα / Νουβέλα
Πλούσια και ενδιαφέρουσα η συγκομιδή του 2020, μας έδωσε ποικίλα ως προς το ύφος, τη θεματική, τις τεχνοτροπίες και τις προκρίσεις. Οι ρεαλιστικές εξεικονίσεις τείνουν υποχωρούσες, αναλόγως και ο καμβάς ο υφασμένος με ιστορικό υλικό. Προκρίνεται η διαπίστευση όψεων της παραδοξότητας, της αποξένωσης εντός του κοινωνικού ιστού, της μόνωσης και της μοναξιάς, με τον κοινωνικό περίγυρο έντονα να αποκαλύπτει τα ράκη του. Πρόκειται, κατ΄ουσίαν, για διαφορετικούς συγγραφικούς χειρισμούς ενός δυστοπικού παρόντος, με τις εξόδους φραγμένες και το μέλλον δύστηνο. Το παράλογο συχνά
πρυτανεύει και η μικρή φόρμα το διαχειρίζεται στα όρια της συγγραφικής μινιατούρας, με ισχυρούς ποιητικούς ενοφθαλμισμούς. Και αν το μέλλον φαντάζει δυστοπικό, το παρελθόν προβάλλεται μετεωριζόμενο μεταξύ αλήθειας –ή και αληθοφάνειας– και φαντασίας, με επίταση σε όσα και όσους έχουν διά παντός απωλεσθεί. Πρόκειται για τελετουργίες απώλειας, λυγμικά κατατεθειμένες.
Ποίηση
Ενδιαφέρουσα η χρονιά που μας απασχολεί, από την άποψη ότι οι καταθέσεις ποιητών της γενιάς του ΄70 παραμένουν τεχνικά και υφολογικά ισχυρές διαμορφώνοντας ένα τοπίο δυναμικό, σε συνδυασμό με τις ποιητικές καταθέσεις νεότερων ποιητικών φωνών. Στις τελευταίες τον τόνο δίνει η τάση των τελευταίων ετών που αφορά στην εκτεταμένη χρήση τρόπων της αφήγησης που χαρακτηρίζουν στην πρόζα, ενώ, συγχρόνως, οι ποιητικοί «αφηγητές» εκβάλλουν στην επιφάνεια της γραφής με στοιχεία αυτοαναφορικότητας, αλλά και ελλειπτικότητας, εν αγωνία αναζήτησης με γλωσσική βάσανο της μνημονικής σκευής, την ταυτότητα του εγώ, τις απώλειες, τον θάνατο, χωρίς να εκβάλλουν στη θανατογραφία ή στη μνημορραγία.
Δοκίμιο-Κριτική
Το 2020 μάς έδωσε στην κατηγορία Δοκίμιο-Κριτική ορισμένα ογκώδη έργα σχετικά με τον προσδιορισμό της ελληνικής ταυτότητας και το συλλογικό φαντασιακό, επίμοχθα τεκμηριωμένα πολύ μεγάλης σημασίας. Η έμφαση δίδεται στον 19ο και στον 20ό αιώνα, περιόδων κρίσιμων για τη διαμόρφωση της συλλογικής συνείδησης και της ταυτότητας του νεότερου ελληνισμού, σε συνδυασμό και με τα ανοιχτά, εν πολλοίς, ερωτήματα και πεδία έρευνας που αφορούν στην Επανάσταση του 1821, σε ευρύ ή τοπικό επίπεδο, πεδίο όπου τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ερευνητική και συγγραφική έξαρση. Οι συνθετικές εργασίες γύρω από γεγονότα, συμβάντα, τάσεις, στάσεις, προβληματισμούς, ιδεολογήματα και ιδέες, όπως αυτά αποτυπώνονται, λόγου χάριν στον δημόσιο χώρο ή στην τέχνη, αλλά και οι εργασίες οι σχετικές με την υποδοχή και δεξίωση προνεοτερικών και νεοτερικών προταγμάτων κατά τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα στον ελλαδικό χώρο, σε συνάφεια με τις επιρροές από άλλους τόπους, συνθέτουν αναπεπταμένο πεδίο με θαυμάσια αποτελέσματα.
Αξίζει να επισημανθεί η συγκρότηση συνθετικών εργασιών κριτικής της λογοτεχνίας, γεγονός που συνεισφέρει αποφασιστικά στη σχετική συγκροτημένη συζήτηση στη χώρα μας.
Μαρτυρία-Χρονικό
Αξιομνημόνευτες συνεισφορές είχαμε το 2020 στη διευρυμένη αυτήν, πολυσυλλεκτική κατηγορία. Από τη μία, εκδόθηκαν συνθετικές εργασίες αστεακής ιστορίας, ιδίως για την Αθήνα, ως πόλεως, αλλά και για την καθημερινή ζωή και τις συνήθειες των κατοίκων της. Από την άλλη και συγχρόνως είχαμε επεξεργασμένες αυτοβιογραφικές καταθέσεις και αφηγηματικά ενδιαφέρουσες ερευνητικές μελέτες για τη δεκαετία του 1940 και το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων και την εποχή του Εμφυλίου, ενώ διευρύνθηκε το ενδιαφέρον για τη μελέτη της τοπικής ιστορίας και την προφορική αποτύπωσή της.
Πρωτοεμφανιζόμενοι
Οι πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς είναι κυρίως ποιητές, σε κάποιες περιπτώσεις υποσχόμενοι ενδιαφέρουσα συνέχεια. Προκρίνονται οι τρόποι της αφηγηματικής ποίησης, με διάθεση μάλλον μιας συζήτησης με τον αναγνώστης, παρά αφαιρετικές προκρίσεις. Επεξεργασμένα γλωσσικά και ενδιαφέροντα θεματικά τα, πάντως, ευάριθμα δείγματα πεζού λόγου.
Η αποτίμηση των Κώστα Καραβίδα
Το 2020 ήταν μια ενδιαφέρουσα εκδοτική χρονιά. Ο ρυθμός έκδοσης των βιβλίων, παρά την πανδημία και τα περιοριστικά μέτρα, δεν μειώθηκε σοβαρά και η εγχώρια παραγωγή παρέμεινε πλούσια, ποικίλη και πληθωρική.
Στο μυθιστόρημα, όπου σημειώθηκαν, κατά τη γνώμη μου, οι καλύτερες επιδόσεις, η χρονιά χαρακτηρίστηκε από την παρουσία πολλών επιμέρους τάσεων. Εμφανίστηκαν αξιοπρόσεκτα μυθιστορήματα αστυνομικά, ιστορικά, λογοτεχνίας του φανταστικού, βιογραφικά-αυτοβιογραφικά, κοσμοπολίτικα, ψυχαναλυτικά, αυτοαναφορικά, στοχαστικά, ιδεολογικά, ενηλικίωσης κ.ά,, ενώ επιβεβαιώθηκε και η πολύ δυναμική παρουσία κυπρίων συγγραφέων στην ελλαδική εκδοτική σκηνή. Ιδιαίτερη μνεία χρειάζονται τα ιστορικά μυθιστορήματα που βασίζονται σε πρωτογενή έρευνα των συγγραφέων. Δίπλα στα γνωστά θέματα της οικογένειας, του θανάτου, της αναδίφησης στο ιστορικό παρελθόν και της σχέσης με τον τόπο, αναδείχθηκαν νέες θεματικές πάνω σε κρίσιμα κοινωνικά ή πολιτικά ζητήματα όπως η σχέση με την Ευρώπη, η ασθένεια, ο ηρωικός αγώνας της καθημερινότητας, το μεταναστευτικό και η οικολογική κρίση, δείγματα μιας, αν μη τι άλλο, πεζογραφικής διάθεσης με ενδοστρεφή αλλά και εξωστρεφή κατεύθυνση.
Η κατηγορία «διήγημα-νουβέλα» εξελίσσεται πολύ δυναμικά σε πεδίο συγγραφικών δοκιμών και πειραματισμών. Έτσι, ενώ τα προηγούμενα χρόνια ήταν σαφής η σύνδεση της σύγχρονης παραγωγής με το ηθογραφικό, κατά κάποιον τρόπο, περίβλημα που συνοδεύει ιστορικά το είδος του νεοελληνικού διηγήματος, το 2020 φαίνεται πως η πρωτοκαθεδρία περνά σε εσωτερικότερες αφηγήσεις. Οι ρεαλιστικές απεικονίσεις υποχωρούν και αναδεικνύονται εσωτερικά τοπία, ποιητικές αφηγήσεις, μαγικοί και φανταστικοί κόσμοι, συχνά δυστοπικοί, με το βλέμμα αποφασιστικά στραμμένο στην ψηλάφηση του μέλλοντος.
Στην ποίηση οι καλύτερες επιδόσεις της χρονιάς σημειώθηκαν από παλαιότερους και με ολοκληρωμένο πια το ποιητικό τους στίγμα συγγραφείς της λεγόμενης γενιάς του ’70. Απολογιστικές, λίγο ή πολύ, ποιητικές καταθέσεις, αναμετρήσεις με τον θάνατο και την ιδέα του τέλους, με πολύ ισχυρές και ευδιάκριτες προσωπικές φωνές, οι συλλογές αυτές ξεχώρισαν γιατί, αν και δεν ανατρέπουν τη γνώση μας για το έργο σημαντικών ποιητών, το συνοψίζουν γόνιμα και δημιουργικά. Σε ό,τι αφορά τους νεότερους αξίζει να παρατηρηθεί ότι χρόνο με τον χρόνο διευρύνουν την απόστασή τους από την παράδοση, γεγονός που αφήνει σοβαρές προσδοκίες για το μέλλον.
Στην κατηγορία «δοκίμιο-κριτική» κυριάρχησαν οι ιστοριογραφικές αναζητήσεις. Η πληθωρική παρουσία τέτοιων έργων συνδέεται βεβαίως και με την προετοιμασία για τον εορτασμό των 200 χρόνων από το 1821, αλλά η ευρύτητα και η εμβρίθεια κάποιων μελετών δείχνουν βάθος έρευνας που ξεπερνά την επετειακή αφορμή. Μια ενδιαφέρουσα κατηγορία έργων, πάλι σε προφανή σχέση με τον επετειακό εορτασμό, είναι οι αναστοχαστικές βιογραφήσεις του έθνους. Λιγότερο ενδιαφέρουσες ήταν οι επιδόσεις στο λογοτεχνικό δοκίμιο και τις φιλολογικές μελέτες, με τη σημαντική εξαίρεση πολύμοχθων έργων από το πεδίο της λογοτεχνικής κριτικής.
Στην κατηγορία «μαρτυρία-χρονικό-βιογραφία-ταξιδιωτικό» παρατηρήθηκε ό,τι και τα προηγούμενα χρόνια. Μεγάλη θεματική γκάμα, άνισα και δύσκολα συγκρίσιμα μεταξύ τους κείμενα, ακαδημαϊκές μελέτες αλλά και προσωπικές καταθέσεις με έντονο το στοιχείο της υποκειμενικότητας στην αφήγηση. Οι τρεις πιο ευδιάκριτες τάσεις αφορούν τη διαμόρφωση μιας μικρής, σιγά σιγά, εγχώριας παράδοσης σε αξιόλογες βιογραφίες, την άνθηση των εβραϊκών μελετών και την άντληση θεμάτων από ζητήματα αστικής λαογραφίας του 19ου και του 20ου αι.
Τέλος, στους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, με την εξαίρεση μεμονωμένων, αλλά πολύ αξιόλογων έργων από την περιοχή της πεζογραφίας, οι καλύτερες και πιο ελπιδοφόρες επιδόσεις νέων δημιουργών προέρχονται από την ποίηση. Για ακόμη μια χρονιά παρατηρήθηκε η εμφάνιση ώριμων πεζογραφικών καταθέσεων από πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς που δεν εμπίπτουν στο ηλικιακό όριο των 35 ετών.
Η αποτίμηση του Δημήτρη Αθηνάκη
2020· η χρονιά της αμηχανίας, του πρώτου φόβου· η χρονιά του εγκλεισμού και της «μισάνοιχτης» κοινωνικής δραστηριότητας. Αυτή η αμηχανία αποτυπώθηκε, κατά τη γνώμη μου, και στην εκδοτική παραγωγή της χρονιάς. Ποσοτικά, δεν καταγράφηκε αξιοσημείωτη διαφορά με το, π.χ., 2019, την τελευταία χρονιά κανονικότητας. Ποιοτικά ωστόσο, το εκδοτικό τοπίο του 2020 ήταν εν πολλοίς διστακτικό ― τις φορές βέβαια που δεν ήταν βιαστικό. Σε όλες τις κατηγορίες που αυτή η επιτροπή καλείται να γνωμοδοτήσει, υπήρξαν, πέραν των τυπικών κριτηρίων «επιλεξιμότητας», όλες οι ηλικιακές γενιές και οι περισσότερες τάσεις έχουν τον εκπρόσωπό τους. Το 2020 μοιάζει χρονιά μετάβασης, χρονιά-γέφυρα που συνδέει τον λαμπερό «κανονικό» κόσμο με τον κόσμο της μετά κρίσιν, μετά πανδημίαν εποχή· ίσως το 2020 είναι η κορύφωση της μετά Ολυμπιακούς Αγώνες εποχής. Μία χρονιά που ελπίζω ότι θα επιβεβαιώσει την αίσθηση (και την ελπίδα) μου ότι η ελληνόφωνη λογοτεχνία συνομιλεί με τον κόσμο και την εποχή της· ακόμα κι όταν μονολογεί.
Ποίηση
Από 17σύλλαβα χαϊκού έως πολυστρωματικές συνθέσεις, από υπαρξιακά άλγη έως σωματικούς νόστους, από αστικές κολάσεις έως επαρχιακά πουργκατόρια, από νεότατους συγγραφείς έως δεδοξασμένους γραφιάδες, από παραδοσιακές επανεπισκέψεις έως μετανεωτερικούς καβγάδες, η ποίηση του 2020, όπως εγώ την αντιλαμβάνομαι, είχε τα πάντα ― μόνο που τα είχε συγκρατημένα, αμήχανα, λιγάκι. Οι ποιητές μοιάζει να είναι ακόμα και σήμερα περισσότεροι από τους αναγνώστες ποίησης· αυτοί που τα συνδυάζουν και τα δυο φαίνονται· όσοι δεν διαβάζουν την εποχή τους είναι αδύνατον να κρυφτούν· τους μαρτυρά η επανάληψη.
Διήγημα - Νουβέλα
Όχι τόσο η θεματική· ούτε η «διαχείριση πρώτης ύλης» ― αυτό που διακρίνω στην κατηγορία αυτή είναι σαρκαστική γλωσσική ριζοσπαστικότητα των συντομογράφων. Ξεχώρισα εκείνους και εκείνες που έκαναν τη γλώσσα τους ζωντανό οργανισμό, επιτελεστική εικόνα, ειρωνική έξαρση. Το 2020 του διηγήματος και της νουβέλας ―αμήχανο κι αυτό όπως όλες οι κατηγορίες― ήταν μία χρονιά δώρισε τα λιγοστά του έργα· οικονομημένη γενναιοδωρία, συγκρατημένη απογοήτευση· και μια στάλα αισιοδοξία ότι ο σύντομος λόγος δεν θα πει ποτέ την τελευταία του λέξη.
Μυθιστόρημα
Αν κάποιος έψαχνε το «μεγάλο μυθιστόρημα», είναι σχεδόν βέβαιο ότι μπορεί να το βρει στην εκδοτική χρονιά του 2020. Αν έψαχνε, πάλι, μια απλωμένη αφήγηση που θα εξέθετε τα σύγχρονα φερτά υλικά της γλώσσας, οπωσδήποτε θα έβρισκε το βιβλίο του ― ιδίως από τους νεότερους. Αν όμως έψαχνε να βρει πού πάει ο πεζός λόγος της ημετέρας γλώσσης, τότε δεν ξέρω εάν θα έβρισκε απάντηση. Τα μυθιστορήματα του 2020 είχαν αριστουργήματα· δεν μου είναι διόλου εύκολο όμως να διακρίνω τι άλλο μπορεί να είχε.
Δοκίμιο - Κριτική
Το δοκίμιο υπερεκπροσωπήθηκε, η κριτική υποεκπροσωπήθηκε· η δεύτερη όχι μόνο αυτό, αλλά ταυτόχρονα, κατά τη γνώμη μου, στερήθηκε εργασιών που θα χαρακτηρίζονταν έργα άμεσης αναφοράς. Το δοκίμιο, βέβαια, έδειξε ότι ο λόγος, η θεματική, η διανοητική επεξεργασία και πυροδότησή του συνηγορούν στη διαρκώς προοδεύουσα λογοτεχνικότητά του. Ο δοκιμιακός λόγος επιτέλους δείχνει να αποσυμφορίζεται από τα φορμαλιστικά του εμπόδια. Οι σύγχρονες ιδέες θέλουν αφηγηματική επικαιροποίηση· υπάρχουν όμως και οι διαχρονίες που επανέρχονται πανομοιότυπες· σέβομαι τις τελευταίες· ξεχωρίζω όμως τις πρώτες· για το παρόν και το μέλλον.
Χρονικό – Μαρτυρία – Βιογραφία – Ταξιδιωτική λογοτεχνία
Μία πλέον ξεπερασμένη από την πραγματικότητα πολυσυλλεκτική κατηγορία· όσα κριτήρια και να θέσουμε, όσα εργαλεία και να επικαλεστούμε, αυτή η μαζική κατηγορία είναι εκ φύσεως άδικη. Η βιογραφία ως είδος έχει περάσει στο στάδιο της διακριτής και διακεκριμένης κατηγορίας, η μαρτυρία αποκτά νέα αφηγηματικά εργαλεία που την απογειώνουν, η ταξιδιωτική λογοτεχνία ελλείπει, το χρονικό παραμένει αμήχανο. Ευτυχώς που υπήρξαν τα βιβλία που ψήφισε η επιτροπή για ευρεία και βραχεία λίστα· δυστυχώς που δεν καταφέραμε να έχουμε πρόσβαση σε μεγάλα έργα που έμειναν εκτός… νυμφώνος.
Πρωτοεμφανιζόμενοι
Λιγότερο στην πεζογραφία, περισσότερο στην ποίηση, οι συγγραφείς της λίστας στην οποία κατέληξε η επιτροπή είναι οι ελάχιστες ελπίδες που αποδίδει το 2020 στους αναγνώστες. Ακόμα κι όταν δεν διανοίγονται νέοι, πρωτόγνωροι κόσμοι, οι γενιές που έρχονται ρίχνουν γάργαρο και εν πολλοίς ορμητικό νερό στα διψασμένα για ελπίδα χείλη μας. Το 2020 έδωσε το σήμερα για το σήμερα. Και λίγο για το αύριο.
Η αποτίμηση της Ευτυχίας Παναγιώτου
Η συλλογή και μελέτη της βιβλιοπαραγωγής του έτους 2020 στηρίχθηκε στον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης, στη βάση δεδομένων της biblionet.gr, σε εκδόσεις που τίθενται υπόψη του Υπουργείου, είτε από τους εκδότες και τους συγγραφείς, και αναπόφευκτα στην προσωπική έρευνα και εγρήγορση των μελών της Επιτροπής. Οι δυσκολίες που προκύπτουν αυτονόητα από την απουσία μιας επίσημης καταγραφής όλης της ετήσιας εκδοτικής παραγωγής στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με τη δυσχέρεια ένεκα της πανδημίας συνεχίζουν να αποτελούν πρόκληση για τη χαρτογράφηση των εκδοθέντων βιβλίων ανά κατηγορία.
Σε ό,τι αφορά την ίδια τη βιβλιοπαραγωγή, η ποικιλία, θεματική και τεχνοτροπική, υπήρξε το κυρίαρχο μοτίβο. Επίσης, δεν φαίνεται να υπήρξε ιδιαίτερα αισθητή μείωση της βιβλιοπαραγωγής.
Πιο συγκεκριμένα:
Οι επιδόσεις στο μυθιστόρημα ήταν οι υψηλότερες φέτος, συνεχίζοντας την ήδη παρατηρούμενη επανάκαμψη του είδους, αλλά και την εξωστρέφεια και το άνοιγμα των συγγραφέων πέραν την εντοπιότητας. Η δυναμική παρουσία Κυπρίων συγγραφέων που εκδίδουν στην Ελλάδα δεν έμεινε απαρατήρητη. Το 2020 συναντάμε την αναμέτρηση του μυθιστορήματος με φλέγοντα θέματα όπως η οικολογική κρίση και η ασθένεια, ο θάνατος και η «νέα ζωή» με την κρυοσυντήρηση κυττάρων. Συναντάμε επίσης λογοτεχνικές αφηγήσεις που προβληματοποιούν με την πρωτότυπη γραφίδα τους το ίδιο το υποείδος στο οποίο θεωρητικά εντάσσονται (ιστορικό, αστυνομικό). Στην κατηγορία αυτή δεν λείπει η αρχειακή έρευνα, η διακειμενική αναμέτρηση με κλασικούς συγγραφείς, οι περίπλοκοι ψυχαναλυτικά ήρωες, η «ανατομία» της γενιάς των σημερινών 40άρηδων και η ευρυμάθεια του κοσμοπολιτικού βλέμματος.
Η κατηγορία της ποίησης συνεχίζει να παρουσιάζει ποικιλομορφία, με αισθητά λιγότερους ή λιγότερο επιτυχημένους πειραματισμούς και φιλοδοξίες συγκρότησης ποιητικών συνθέσεων, τάσεις παρατηρούμενες το 2019. Προκύπτει ωστόσο ένα ενεργό ενδιαφέρον για την ιστορία, το αρχειακό υλικό, και η πρόθεση ανάπλασής τους σε νέο ιστορικό βίωμα, με τη συνδρομή της ιστοριογραφίας, της πληροφορίας του διαδικτύου, της επικαιρότητας και προφανώς της φαντασίας. Δεν απουσιάζει επίσης η αξιοποίηση της πεζολογικής γραφής ως όχημα για τη συγκρότηση μεταφορικού λόγου ούτε οι ελλειπτικές αποτυπώσεις του ευαίσθητου ψυχισμού που παρατηρεί τα γεγονότα της ύπαρξης. Παρότι οι νεότερες/οι δημιουργοί έχουν έρθει πλέον δυναμικά στο προσκήνιο της ποιητικής παραγωγής, αυτή τη χρονιά ξεχώρισε και η στέρεη, έμπειρη και φιλοσοφημένη πένα των μεγαλύτερων σε ηλικία ποιητριών και ποιητών.
Το διήγημα και η νουβέλα κινήθηκαν στα πολύ καλά επίπεδα των τελευταίων ετών χωρίς μεγάλες όμως κορυφώσεις. Σε σχέση με πέρυσι, το θεματικό εύρος και οι πειραματισμοί είναι ενεργά, με ευδιάκριτο το ενδιαφέρον για τη δυστοπία και τη μέριμνα για τη μελλοντική θέση και κατάσταση του ανθρώπου στον κόσμο. Σε σχέση με το 2019, έχουμε μάλλον μεγαλύτερα σε έκταση διηγήματα και περισσότερες νουβέλες. Οι ρεαλιστικές αφηγήσεις ή οι (νεο)ηθογραφικές υποχωρούν.
Στην κατηγορία του δοκιμίου επιβλητική η παρουσία ιστορικών μελετών και αφηγήσεων που αναψηλαφούν εκ νέου ζητήματα εθνικής ταυτότητας. Η επέτειος των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση αποτέλεσε την εκδοτική αφορμή για σημαντικές ιστορικές μελέτες που ξεχωρίζουν για τη σύγχρονη και συναρπαστική πολιτισμική προσέγγισή τους, για την ανάδειξη υποτιμημένων πτυχών ή ερμηνειών (σε γεγονότα και πρόσωπα) ή για τον γλαφυρό τρόπο αφήγησης. Λίγες οι φιλολογικές μελέτες φέτος που ξεχώρισαν, ενώ μεμονωμένες υπήρξαν οι αναμετρήσεις της σύγχρονης λογοτεχνικής κριτικής. Ισχνή όπως και πέρυσι η παρουσία του στοχαστικού και φιλοσοφικού δοκιμίου και περιπτώσεων όπου δοκιμάζονται με σθένος τα ίδια τα όρια και οι έξεις τού, ούτως ή άλλως ανοιχτού σε ορισμούς, είδους.
Η κατηγορία μαρτυρίας-βιογραφίας-χρονικού-ταξιδιωτικής λογοτεχνίας παρουσιάζει ποικιλία, εν μέρει λόγω της πολυσυλλεκτικότητάς της. Το Ολοκαύτωμα, ο Εμφύλιος, η Δικτατορία και η Μεταπολίτευση αποτελούν ιστορικούς θεματικούς πυλώνες αλλά δεν λείπουν και ενδιαφέροντα μελετήματα αστικής λαογραφίας. Η αυτοβιογραφία και φαίνεται επίσης να κερδίζει έδαφος ως μορφή ιστορικής μαρτυρίας.
Ως προς τα βιβλία πρωτοεμφανιζόμενου/ης συγγραφέα παρατηρήθηκαν καταθέσεις αξιόλογες από τις κατηγορίες της ποίησης και της πεζογραφίας. Το ηλικιακό όριο των 35 ετών περιορίζει βέβαια την ανάδειξη νέων τρόπων και νέων συγγραφέων τόσο ποσοτικά όσο και ως προς την ευρύτητα ή μη των αισθητικών τάσεων. Και αυτή τη χρονιά υπερτερούν ποσοτικά τα ποιητικά βιβλία, που επιδίδονται σε διαφορετικές μορφικές και γλωσσικές αναζητήσεις το καθένα.