Το 2023 είναι η τρίτη συνεχόμενη χρονιά που συνδέεται με κάποια σημαντική ιστορική επέτειο στη χώρα μας. Μετά τη δισεκατονταετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης και τα εκατοντάχρονα της Μικρασιατικής Καταστροφής, φέτος είναι η σειρά της συμπλήρωσης εκατό ετών από τη Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάννης. Η Διάσκεψη Ειρήνης, η οποία πραγματοποιήθηκε στην ελβετική πόλη από τον Νοέμβριο του 1922 έως τον Ιούλιο του 1923, πέραν της οριστικοποίησης των ελληνοτουρκικών συνόρων, αποτέλεσε ένα μείζον διεθνές γεγονός με το οποίο γράφτηκε ο επίλογος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου στην Εγγύς και τη Μέση Ανατολή.
Τι έγινε στη Λωζάννη
Η διεθνής διάσταση των διεργασιών αυτών ήταν δεδομένη και για τους σύγχρονούς τους, κάτι που αναδεικνύεται, μεταξύ άλλων, από γραπτά του τότε νεαρού δημοσιογράφου και ανταποκριτή της εβδομαδιαίας Toronto Star στο Παρίσι, Έρνεστ Χεμινγουέι, τα οποία δημοσιεύθηκαν πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Περισπωμένη. Στην έκδοση περιλαμβάνονται δύο σχετικές δημοσιεύσεις του αμερικανού συγγραφέα τόσο στο αγγλικό πρωτότυπο όσο και σε ελληνική μετάφραση του Χάρη Βλαβιανού, ο οποίος υπογράφει τον πρόλογο καθώς και τις σημειώσεις. Το ποίημα «Έκαναν όλοι τους ειρήνη – Τι είναι η ειρήνη;» (“They all made peace – What is peace?”) αφορά τις διπλωματικές εξελίξεις στην ελβετική πόλη, ενώ στις δύο σύντομες ιστορίες του «Στις μέρες μας» που δημοσιεύονται η πρώτη αφορά την ανταλλαγή πληθυσμών στην Ανατολική Θράκη και η δεύτερη την Εκτέλεση των Έξι και, συγκεκριμένα, τις τελευταίες στιγμές του Δημητρίου Γούναρη. Αμφότερα τα κείμενα πρωτοδημοσιεύτηκαν στο περιοδικό The Little Review του Σικάγο την άνοιξη του 1923, ενόσω δηλαδή διαρκούσε η Διάσκεψη της Λωζάννης.
Στο ποίημα που είναι το επίκεντρο της έκδοσης με ειρωνικό, αλλά και εύθυμο τρόπο, θίγονται ποικίλες όψεις της εν εξελίξει διάσκεψης. Κεντρική θέση έχουν οι –κάθε άλλο παρά συνηθισμένοι– χαρακτηρισμοί για τους πρωταγωνιστές της διάσκεψης. Ο βρετανός υπουργός Εξωτερικών λόρδος Κέρζον «γουστάρει τ’ αγοράκια» όπως και ο σοβιετικός ομόλογός του Γκεόργκι Τσιτσέριν, ο «παλιάνθρωπος» Μουσολίνι, ο οποίος δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι έκανε στη Λωζάννη την πρώτη του διεθνή εμφάνιση ως πρωθυπουργός, «έχει μάτια αράπη κι έναν σωματοφύλακα και φωτογραφίζεται να διαβάζει ένα βιβλίο ανάποδα», ο Βενιζέλος δε «είναι πανούργος. Είναι ολοφάνερο. Το γενάκι του τα λέει όλα». Παράλληλα, δεν λείπουν και οι δηκτικές αναφορές σε ζητήματα τα οποία είτε βρέθηκαν στο επίκεντρο των συζητήσεων, όπως το ζήτημα του καθεστώτος της Μοσούλης –το οποίο τελικώς οριστικοποιήθηκε το 1926– ή του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, είτε επιμελώς απουσίαζαν, όπως το Αρμενικό.
Εκδόσεις όπως αυτές βοηθούν να απεγκλωβίσουμε τη Λωζάννη από το ελληνοτουρκικό πλαίσιο και να δούμε τη διεθνή απήχησή της. Η διπλωματική αυτή πράξη αποτέλεσε σε ένα πρώτο επίπεδο τον οριστικό διακανονισμό του Ανατολικού Ζητήματος, σχεδιάζοντας την μεταοθωμανική τάξη πραγμάτων στην Εγγύς και τη Μέση Ανατολή, η οποία σε γενικές γραμμές ισχύει έως σήμερα. Παράλληλα, αποτέλεσε την τελευταία Συνθήκη Ειρήνης του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου ακολουθώντας αυτές που είχαν υπογραφεί το 1919 και το 1920 με τις ηττημένες χώρες του πολέμου· τη Συνθήκη των Βερσαλλιών με τη Γερμανία, του Σαιν Ζερμέν με την Αυστρία, του Νεϊγύ με τη Βουλγαρία, του Τριανόν με την Ουγγαρία και των Σεβρών με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ηττημένη χώρα στην περίπτωση της Λωζάννης ήταν η Ελλάδα. Το αναδυόμενο εθνικιστικό κίνημα του Μουσταφά Κεμάλ, με τη νίκη του το 1922, δεν κατάφερε απλώς να ανατρέψει τη Συνθήκη των Σεβρών, αλλά να πετύχει το πρώτο «χτύπημα» στο σύστημα ειρήνης των Βερσαλλιών. Σταδιακά και οι υπόλοιπες ηττημένες –και ταυτόχρονα αναθεωρητικές– χώρες κατάφεραν μεσοπολεμικά να ανατρέψουν τις συνθήκες ειρήνης των Παρισίων οδηγώντας τον κόσμο εντέλει σε έναν δεύτερο, ακόμα μεγαλύτερο, παγκόσμιο πόλεμο. Σε όλα αυτά έρχεται να προστεθεί και το γεγονός ότι η Συνθήκη της Λωζάννης είναι μια από τις μακροβιότερες ισχύουσες συνθήκες διεθνώς.
Όψεις μιας συνθήκης σταθερότητας
Εκατό χρόνια μετά την υπογραφή της, η Συνθήκη της Λωζάννης συνεχίζει να βρίσκεται στο προσκήνιο, όπως και όταν αποφάσισε ο Χεμινγουέι να την αποδώσει ποιητικά, καθώς και να απασχολεί και την εν εξελίξει ιστορική έρευνα, ιδίως τα τελευταία χρόνια. Το γεγονός αυτό αναδεικνύεται και από πρόσφατες εκδόσεις κορυφαίων ιστορικών όπως το The Day the Great War Ended, 24 July 1923. The Civilianization of War (Oxford University Press, 2022) του Jay Winter, κορυφαίου ιστορικού του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου (το οποίο θα κυκλοφορήσει εντός του έτους και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πεδίο), ή τον συλλογικό τόμο (που δανείζεται τον τίτλο του από το ποίημα του Χεμινγουέι) They All Made Peace – What is Peace? The 1923 Lausanne Treaty and the New Imperial Order σε επιμέλεια Jonathan Conlin και Ozan Ozavci που θα κυκλοφορήσει σε λίγους μήνες από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Σικάγο.
Πέραν της διπλωματικής διάστασης, ποικίλες όψεις της Διάσκεψης Ειρήνης έχουν απασχολήσει την ελληνική ιστοριογραφία τα τελευταία χρόνια. Ο ακροτελεύτιος στίχος του ποιήματος του Χεμινγουέι ερωτά «Τι θα γίνει με τον Έλληνα Πατριάρχη;». Το ζήτημα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, όπως και των Ρωμιών της Πόλης εν γένει, βρίσκεται στο επίκεντρο του βιβλίου του Δημήτρη Καμούζη Greeks in Turkey. Elite Nationalism and Minority Politics in Late Ottoman and Early Republican Istanbul (Routledge, 2021), το οποίο πρόκειται να κυκλοφορήσει στα ελληνικά από τις εκδόσεις του Βιβλιοπωλείου της Εστίας. Πέραν των πληθυσμών της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου, της Τενέδου και της Δυτικής Θράκης που δεν ανταλλάχτηκαν, το ζήτημα της ανταλλαγής βρίσκεται στο επίκεντρο πολλών εκδόσεων, όπως του συλλογικού κλασικού πλέον τόμου Η ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών. Πτυχές μιας εθνικής σύγκρουσης (Κριτική, 2006) σε επιμέλεια Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη. Ωστόσο, αυτή δεν ήταν η μοναδική ανταλλαγή που έγινε στο πλαίσιο της Διάσκεψης της Λωζάννης, καθώς αυτής προηγήθηκε η ανταλλαγή των αιχμαλώτων στρατιωτικών του μικρασιατικού πολέμου. Αυτή η παραγκωνισμένη πτυχή αναδείχθηκε πρόσφατα στο σχετικό κεφάλαιο του Γιάννη Γκλαβίνα για το ζήτημα των αιχμαλώτων πολέμου στον συλλογικό τόμο Έλληνες στρατιώτες και Μικρασιατική Εκστρατεία. Πτυχές μιας οδυνηρής εμπειρίας (επιμέλεια: Δημήτρης Καμούζης, Αλέξανδρος Μακρής και Χαράλαμπος Μηνασίδης, Εστία 2022). Τέλος, περαιτέρω έρευνα μπορεί να γίνει σε πολλές κατευθύνσεις, όπως για παράδειγμα την αναδιοργάνωση της Στρατιάς του Έβρου, η οποία αποτέλεσε ένα επιπρόσθετο βέλος στη διπλωματική φαρέτρα της Ελλάδας στις εν εξελίξει διαπραγματεύσεις στη Λωζάννη. Την 27η Μαΐου 1923 μάλιστα, όταν οι διαπραγματεύσεις στην Ελβετία βρίσκονταν σε οριακό σημείο, η Στρατιά ήταν σε επιχειρησιακή ετοιμότητα για να προελάσει στην Ανατολική Θράκη, όπως επιβεβαιώνει με τη γλαφυρή περιγραφή του ένας λοχίας της Μεραρχίας Ιππικού, τα απομνημονεύματα του οποίου πρόκειται να κυκλοφορήσουν τους επόμενους μήνες και αποτελούν τη μοναδική ίσως μαρτυρία στρατιώτη από τη Στρατιά του Έβρου (Η στρατιωτική θητεία του Ιωάννη Μαργαριτόπουλου (1921-1924), εισαγωγή: Δημήτρης Παναγιωτόπουλος και Αλέξανδρος Μακρής, επιμέλεια: Αλέξανδρος Μακρής, Εκδόσεις Μωβ Σκίουρος).
Τελικά, παρά την ειρωνική χροιά του Χεμινγουέι στο «Τι είναι η ειρήνη;», η Λωζάννη μας δίνει μια διπλωματική απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Οι διαπραγματεύσεις εκείνων των επτά μηνών στις όχθες της λίμνης της Γενεύης και η υπεραιωνόβια πλέον Συνθήκη αποτελούν θεμέλιο λίθο της ειρήνης και έναν πυλώνα σταθερότητας στην περιοχή μας. Ο βίος της, παρά τις ολοένα και συχνότερες προκλήσεις εναντίον της, μακάρι να μακροημερεύσει για ακόμα περισσότερα χρόνια.
United States Government Printing Office
Ο Έρνεστ Χεμινγουέι το 1923. Φωτογραφία από το διαβατήριο του αμερικανού συγγραφέα, ο οποίος εκείνη την εποχή εργαζόταν ανταποκριτής στο Παρίσι της καναδικής εφημερίδας Toronto Star Weekly.
