Ο αναγνώστης μπορεί να βρει τη συνέντευξη που δόθηκε τελικά στην εφημερίδα[2] μαζί με μια αναφορά στη ζωή και το έργο του Ντάνιελ Κάνεμαν. Παραθέτω μια περίληψη για τις ανάγκες αυτού του σημειώματος. Ο Κάνεμαν τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ 2002 για τη συμβολή του στις οικονομικές επιστήμες, μολονότι δεν πήρε ποτέ ένα μάθημα στα οικονομικά. Δεν ανήκε στον χώρο της μαθηματικής θεωρίας των οικονομικών, ούτε της καθαρής λογικής τύπου Γκέντελ, ούτε της φιλοσοφίας ή της κοινωνιολογίας. Θεωρείται ένας από τους κορυφαίους της ψυχολογίας, αλλά ας μην πάει ο νους σας στο σκληρό υπόβαθρο των επιστημών του νου και των νευρο-επιστημών, ούτε βέβαια στην ψυχιατρική. Τα εργαλεία του δεν ήταν τα μαθηματικά ούτε το πειραματικό εργαστήριο. Ήταν ο απλός, ο μέσος άνθρωπος. Παρατηρώντας τη συμπεριφορά αυτού του ανθρώπου, τη δική σας και τη δική μου, ο Κάνεμαν θεμελίωσε κάποιους νόμους για το πώς εσείς και εγώ παίρνουμε αποφάσεις, αποφάσεις για την καθημερινή ζωή μας, αλλά και πέρα της καθημερινότητας, δρώντας ως άτομα και ως μέλη κοινωνικών συνόλων. Το βασικό μήνυμα: οι δράσεις μας είναι στην πλειονότητά τους το αποτέλεσμα ενστίκτων και εμπειριών που είτε πάνε πολύ πιο πίσω από μας (τις λέμε γενετικές) ή έχουν διαμορφωθεί στη διάρκεια της ζωής μας. Αυτά τα ένστικτα και αυτές οι εμπειρίες αφήνουν λίγο χώρο για «λογικές αποφάσεις». Τις περισσότερες φορές δεν προστρέχουμε στη λογική, αλλά και όταν θελήσουμε να τη συμβουλευτούμε το πιθανότερο είναι ότι δεν θα μπορέσουμε να την ακούσουμε – δεν είναι εύκολο να διακρίνουμε τη φωνή της λογικής μέσα στη βοή των συναισθημάτων και των προκαταλήψεων. Αλλά και αν μπορέσουμε να τη διακρίνουμε, είναι δύσκολο να την ακολουθήσουμε. Το προσχηματισμένο υπόβαθρο που κουβαλούμε μέσα μας είναι πανίσχυρο.
Για περισσότερες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του Κάνεμαν παραπέμπω ακόμα σε ένα μεγάλο δημοσίευμα των New York Times[3] αλλά και στην αγγλική Wikipedia[4]. Παράλληλα συνιστώ θερμά το βιβλίο που έγραψε για το ευρύ κοινό με τον τίτλο Thinking Fast and Slow (ελληνική έκδοση με τον τίτλο: Σκέψη, Αργή και Γρήγορη)[5]. Απολαύστε το. Αν μη τι άλλο θα σας γοητεύσει η Λίντα. «Υπάρχει ένα μάθημα στον τρόπο που επέλεξε ο Κάνεμαν να πεθάνει» είναι ο τίτλος του άρθρου των New York Times[6], και σκοπός μου εδώ είναι να μιλήσω γι’ αυτό το μάθημα. Το μάθημα δεν είναι απλό ούτε εύπεπτο. Ο καθένας μας μπορεί να το εισπράξει με διαφορετικό, ακόμα και διαμετρικά αντίθετο, τρόπο. Όλοι όμως θα συμφωνήσουμε ότι η ευθανασία αποτελεί ένα από τα πιο βασανιστικά διλήμματα που καλείται να αντιμετωπίσει ο σύγχρονος άνθρωπος και ότι γίνεται εντονότερο με την ταχεία αύξηση του ποσοστού των ατόμων «προχωρημένης ηλικίας» σε παγκόσμια κλίμακα. Κάθε πολιτεία θα κληθεί να λάβει θέση πάνω στο θέμα, αργά η γρήγορα.
Θα αντιπαρέλθω το μήνυμα «ματαιότης ματαιοτήτων» που αναδύεται από τη συνέντευξη (ματαιότης ακόμα και ένα βραβείο Νόμπελ!). Ο Κάνεμαν φρόντισε να το θέσει σε κοσμική κλίμακα – τι σημασία έχει, μας λέει, το έργο μου όταν το δούμε στο διάστημα κάποιων δισεκατομμυρίων ετών, όταν ο ίδιος ο πλανήτης μας θα έχει εξαφανιστεί; Όλοι γνωρίζουμε ότι σε τέτοιες χωροχρονικές κλίμακες ό,τι το ανθρώπινο μηδενίζεται. Όμως δεν είμαστε έτοιμοι να δεχθούμε ότι αυτό το μεγάλο μηδέν απαντά αυτομάτως και τελεσίδικα στο δίλημμα της ευθανασίας. Αντίθετα, η ματαιότητα, πέραν της αλήθειας ή ακόμα σε πείσμα της αληθείας που τη συνοδεύει, μπορεί να αποτελέσει επιχείρημα τόσο υπέρ όσο και κατά της ευθανασίας. Η επίκλησή της από τον Κάνεμαν θα πρέπει ίσως να ερμηνευθεί ως μια προσπάθεια να θέσει εκτός συζήτησης κάθε μεταφυσική αναφορά στην αιωνιότητα.
Θα προτιμήσω, επομένως, να ασχοληθώ με τα πιο «πρακτικά» μηνύματα του Κάνεμαν (με τα οποία, σημειωτέον, δεν συμφωνούν αυτομάτως οι επίσης γνωστοί διανοούμενοι που πήραν την συνέντευξη). Α) Δεν αξίζει να ζει κανείς πέρα από κάποιο σημείο μη αναστρέψιμης επιδείνωσης της φυσικής και διανοητικής κατάστασης του, Β) Το πώς θα «φύγει» είναι αποκλειστικό και αναφαίρετο δικαίωμά του και η απόφαση πρέπει να λαμβάνεται όταν έχει πλήρη έλεγχο των διανοητικών του ικανοτήτων, Γ) Είναι απολύτως φυσικό και ηθικώς αποδεκτό για ένα άτομο να μη θέλει να περιέλθει σε κατάσταση εξάρτησης από «άλλους», ανεξαρτήτως αν πρόκειται για συγγενείς, ιδρύματα ή κοινωνική μέριμνα και, επίσης, ανεξαρτήτως τού πώς οι «άλλοι» αντιμετωπίζουν αυτή την εξάρτηση. Τα τρία σημεία είναι σαφώς αλληλένδετα. Ασχολήθηκα με το θέμα σε ένα από τα βιβλία μου[7] πριν από τη συγκεκριμένη συνέντευξη του Κάνεμαν, αλλά μετά την ανάγνωση του βιβλίου του για τη γρήγορη και την αργή σκέψη. Η επίδραση του Κάνεμαν πάνω σ’ αυτό το βιβλίο μου είναι φανερή και διακηρυγμένη.
Όπως ανέφερα σε ένα πρόσφατο άρθρο μου στο Books’ Journal[8], δεν είναι εύκολο σε μια σύγχρονη κοινωνία να εκτιμήσουμε το πόσο μια πράξη μας εξυπηρετεί το ατομικό και πόσο το κοινωνικό συμφέρον. Το ότι νομίζουμε ότι έχουμε επίγνωση αυτού του ποσοστού είναι μια αυταπάτη. Η πράξη ή η αποφυγή της ευθανασίας δεν αποτελεί εξαίρεση. Στο παρόν σημείωμα θέλησα να αντιμετωπίσω την ευθανασία από αυτή τη σκοπιά. Είναι ένα θέμα να θέλει κανείς να αποφύγει τη βάσανο της φθοράς του σώματος και του πνεύματος που συνοδεύουν τη γήρανση, να τρέμει μπρος στην ιδέα της εξάρτησης από τους «άλλους», να βλέπει μέσα σε αυτά την κατάλυση της αξιοπρέπειάς του (μια δύσκολη έννοια που στην καλύτερη περίπτωση σημαίνει «ευγενής εγωισμός»). Πρόκειται για επιχειρήματα υπέρ της ευθανασίας που εντάσσονται στην προτεραιότητα του «εγώ», που εξυπηρετούν το «εγώ» μέσω της αυτοκατάλυσής του[9]. Είναι ένα άλλο θέμα, αν θελήσουμε να προτάξουμε το συλλογικό συμφέρον, αν προσεγγίσουμε την ευθανασία από τη σκοπιά ότι το κοινωνικό συμβόλαιο ισχύει μέχρι τη στιγμή που θα βρεθούμε μπροστά σε ένα τόσο σημαντικό και τελεσίδικο δίλημμα. Εδώ αναφύονται σκέψεις όπως «έδωσα όσα μπορούσα να δώσω» και «μπορώ να προσφέρω μέσω της φυγής μου» που απαιτούν να αναγνωριστούν ως ηθικά θεμιτές, τουλάχιστον τόσο θεμιτές όσο και αυτές που αναφύονται από την εξυπηρέτηση του εγώ. Το αν αυτές οι σκέψεις οδηγούν στην ίδια επιλογή, την ευθανασία, τότε πρόκειται για μια ευτυχή σύμπτωση του ατομικού και του κοινωνικού συμφέροντος.
Έχω προσεγγίσει το θέμα με τη βοήθεια του Σχήματος 1, που το μεταφέρω εδώ –με κάποια απλούστευση– από το βιβλίο που προανέφερα[10]. Ο οριζόντιος άξονας (ΑΩ) παριστάνει το χρόνο της ζωής ενός ατόμου και ο κάθετος (ΑΑ΄) το ποσόν των αγαθών τα οποία το άτομο αντλεί από (καμπύλη «παίρνω») ή προσφέρει στο (καμπύλη «δίνω») κοινωνικό σύνολο. Η πρώτη καμπύλη (αυτή που περνά από τα σημεία Α΄αβΒ΄) έχει υψηλές τιμές σε μικρές ηλικίες, μειώνεται βαθμηδόν στην παραγωγική ηλικία και αρχίζει να αποκτά πάλι μεγάλες τιμές σε προχωρημένη ηλικία. Η δεύτερη καμπύλη (αυτή που περνά από τα σημεία ΑαβΒ) ακολουθεί αντίστροφη πορεία. Οι δυο καμπύλες τέμνονται στα σημεία α και β, τα οποία αντιστοιχούν στις περιόδους της ζωής του ατόμου κατά τις οποίες τα όσα αντλεί από το κοινωνικό σύνολο ισοδυναμούν με αυτά που προσφέρει. Διακρίνουμε, κατά συνέπεια, τρεις φάσεις στη ζωή ενός ατόμου. Η πρώτη μεταξύ των σημείων ΑαΑ΄, που συμβολίζεται με Κε, αποτελεί το «κόστος ενηλικίωσης», η δεύτερη μεταξύ των σημείων αβα, που συμβολίζεται με Π, αποτελεί την «προσφορά», και η τρίτη μεταξύ των σημείων ΒβΒ΄, που συμβολίζεται με Κγ, αποτελεί το «κόστος γήρατος». Όταν το Σ = Π – (Κε + Κγ) είναι θετικό, τότε η συμβολή του ατόμου στο κοινωνικό σύνολο υπήρξε θετική. Αλλιώς, υπήρξε αρνητική.
Μολονότι το αντικείμενό μας είναι ο άνθρωπος, θα σας προσκαλέσω, κατά τη συνήθειά μου, να ρίξουμε μια ματιά στο σύνολο των μορφών της ζωής για την περίπτωση που θα μπορούσαμε να ανιχνεύσουμε κάποια μοτίβα σχετικά με τα σημεία α και β. Για όλες τις μορφές της ζωής, τα σημεία α και β είναι προκαθορισμένα από την εξελικτική διαδικασία που διέπει το φαινόμενο της ζωής. Στη μεγάλη πλειονότητα των ειδών, το α βρίσκεται πάνω στον άξονα ΑΑ΄ και το β πάνω στον ΩΩ΄, δεν υπάρχει κόστος ενηλικίωσης και κόστος γήρατος. Η αγαπητή μας χελώνα Caretta caretta εφοδιάζει τα αυγά της με θρεπτικές ουσίες, εκθέτει σε κίνδυνο τη ζωή της βγαίνοντας στην ακτή για να τα θάψει στην άμμο, αλλά από το σημείο αυτό και πέρα τα αυγά και τα μικρά που θα προκύψουν είναι αφημένα στην τύχη τους. Σαφής απομάκρυνση του σημείου α από τον κάθετο άξονα (μη μηδενικό κόστος ενηλικίωσης) εμφανίζεται στα πτηνά και στα θηλαστικά, στα οποία η γονική επένδυση στους απογόνους εκτείνεται πέρα από τη γέννηση του νέου ατόμου. Τούτο δεν είναι τυχαίο. Τα πτηνά και πολύ περισσότερο τα θηλαστικά αντιπροσωπεύουν δυο κατηγορίες ειδών με προηγμένες μορφές νόησης και συμπεριφοράς σε σχέση με τις άλλες μορφές της ζωής. Αυτή η συσχέτιση μεταξύ κόστους ενηλικίωσης και ανεπτυγμένης νόησης συνεχίζεται στα συγγενή με τον άνθρωπο ζώα (όπου έχουμε μια επιμήκυνση της παιδικής ηλικίας σε σχέση με το προσδόκιμο ζωής) και γίνεται ιδιαίτερα χαρακτηριστική στην ιστορία του είδους μας, όπου δεν αποτελεί πλέον ένα βιολογικό αλλά ένα κοινωνικό φαινόμενο[11]. Και εξακολουθεί ώς τις μέρες μας: όσο πιο ανεπτυγμένη είναι μια κοινωνία τόσο πιο πολύ επενδύει στη νέα γενιά (εξ ου και το άγχος για την περίπτωση που η επένδυση πάρει λάθος κατεύθυνση).
Το κόστος γήρατος αποτελεί ένα ακόμα πιο ενδιαφέρον φαινόμενο στον κόσμο της ζωής. Στην μεγάλη πλειονότητα των μορφών της ζωής δεν υπάρχει τέτοιο κόστος γιατί οι αντίξοες συνθήκες (εξεύρεση τροφής, ασθένειες, θηρευτές) αρκούν, προϊούσης της ηλικίας, στο να φέρουν το σημείο β πάνω στο άξονα ΩΩ’. Η απομάκρυνση αυτού του σημείου από τον άξονα απαντά σε ζώα με έντονη κοινωνική οργάνωση και παράλληλα ανεπτυγμένες νοητικές ικανότητες. Πρόκειται για ένα εύκολα ερμηνεύσιμο φαινόμενο: σε αυτές τις κοινωνίες η «χρησιμότητα» του ατόμου για το κοινωνικό σύνολο δεν μηδενίζεται με την λήξη της αναπαραγωγικής του ζωής. Ο «γέρος» χιμπατζής έχει ακόμα τη δυνατότητα να συμβάλει θετικά στη λειτουργία της ομάδας του, τόσο που η προσφορά του να ξεπερνά το κόστος που προκύπτει από την αποδυνάμωση των φυσικών του ικανοτήτων. Μέχρι του σημείου που το αυξανόμενο κόστος και η φθίνουσα προσφορά αποκτήσουν την ίδια τιμή. Πρόκειται για το χρονικό σημείο που ο θάνατος μεγιστοποιεί τη συμβολή του ατόμου για την ομάδα του. Η θεωρία της εξέλιξης μας οδηγεί σε μια υπόθεση: σε είδη που έχουν μπει (θα μπορούσαμε να πούμε «έχουν παγιδευτεί») σε μια πορεία συνεξέλιξης κοινωνικού βίου και νοητικής ανάπτυξης θα έχουμε ένα διαρκώς αυξανόμενο κόστος γήρανσης αλλά και μια διαρκώς αυξανόμενη δυνατότητα προσφοράς των «υπερήλικων» μελών στο κοινωνικό σύνολο. Τα δυο μεγέθη θα βρίσκονται σε μια τάση εξισορρόπησης κάτω από την πίεση μιας μορφής φυσικής επιλογής η οποία επιβραβεύει την ομάδα στην οποία τα δυο μεγέθη είναι περίπου ίσα και τιμωρεί την ομάδα στην οποία είναι πολύ διαφορετικά[12].
Μπορούμε τώρα να επιστρέψουμε στον άνθρωπο. Στον άνθρωπο έχουμε μια απομάκρυνση του σημείου β από τον άξονα ΩΩ΄ τόσο εντυπωσιακή όσο και η απομάκρυνση του α από τον άξονα ΑΑ΄. Η απομάκρυνση δεν έγινε διαμιάς στη ιστορία του είδους μας, είναι το αποτέλεσμα της ίδιας εξελικτικής πίεσης με αυτή που δρα πάνω στις κοινωνίες των συγγενών μας ειδών. Υπάρχει όμως μια διαφορά, μια διαφορά που έκανε την εμφάνισή της πολύ πρόσφατα στην ιστορία του είδους μας και είναι το αποτέλεσμα της ανάπτυξης ενός στοιχείου του πολιτισμού μας με ρυθμούς που δεν μπορούν να παρακολουθήσουν η βιολογική αλλά ούτε και η κοινωνική εξέλιξη. Πρόκειται για την κατανόηση του κόσμου (επιστήμη) και τις εφαρμογές της στη ζωή του ανθρώπου (τεχνολογία).
[1] Η συνέντευξη δόθηκε στην Katarzyna Lazari-Radek, καθηγήτρια φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Λοτζ της Πολωνίας, και στον Peter Singer, επίσης καθηγητή φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Princeton.
[2] https://www.nytimes.com/2025/04/14/opinion/daniel-kahneman-death-suicide.html. Ευχαριστώ τον Στέφανο Τραχανά που επέστησε την προσοχή μου στην ιστοσελίδα.
[3] https://www.nytimes.com/2024/03/27/business/daniel-kahneman-dead.html.
[4] https://en.wikipedia.org/wiki/Daniel_Kahneman.
[5] D. Kahneman, Thinking Fast and Slow, Farrrar, Straus and Giroux, New York 2011. Ελληνική έκδοση: Σκέψη, Αργή και Γρήγορη, Κάτοπτρο, Αθήνα 2013. [Πολλές ακόμα πληροφορίες για τον Κάνεμαν, στο: Κώστας Αναγνωστόπουλος, «Ντάνιελ Κάνεμαν: ψυχολόγος με Νόμπελ οικονομίας», Τhe Books’ Journal, τχ. 35, Σεπτέμβριος 2013 και https://booksjournal.gr/kritikes/koinonia/4795-daniel-kaneman-psyxologos-me-nompel-oikonomias. Επίσης: Χρυσάφης Ιορδάνογλου, «Σημαντικοί εικονοκλάστες της οικονομικής σκέψης», Τhe Books’ Journal, τχ. 68, Ιούλιος 2016, και https://booksjournal.gr/kritikes/istoria/2321-simantikoi-eikonoklastes. Και: Τάκης Μεταξάς, «Ντάνιελ Κάνεμαν (1934-2024): βελτιώνοντας την ανθρώπινη κρίση», Τhe Books’ Journal, τχ. 152, Απρίλιος 2024 – σημείωση της σύνταξης]
[6] Ό.π., σημ. 2.
[7] Λ. Ζούρος, Όταν ο Χότζας συνάντησε τον Αϊνστάιν. Δοκίμια πάνω στην τέχνη της λογικής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2018.
[8] Λ. Ζούρος, «Πολυπολιτισμικότητα, εδώ και τώρα», The Βooks’ Journal 161: 35-39, 2025.
[9] Η αυτοκατάλυση του «εγώ» είναι φαινόμενο που απαντά σε βιολογικά συστήματα υψηλής εσωτερικής οργάνωσης. Στους πολυκύτταρους οργανισμούς είναι γνωστή ως κυτταρική απόπτωση (αυτοκτονία του κύτταρου) και στα κοινωνικά έντομα, όπως οι μέλισσες, ως αυτοθυσία του ατόμου.
[10] Ό.π., σημείωση 7.
[11] Εδώ έχουμε ένα μάθημα της σύνδεσης της βιολογικής και κοινωνικής πληροφορίας και των κοινών κανόνων από τους οποίους διέπονται (την αναπαραγωγή, τη μεταλλαγή και την επιλογή) και της τάσης να υπερτιμούμε την εξελικτική δύναμη της πρώτης έναντι της δεύτερης.
[12] Η διάκριση μεταξύ επιλογής που επιβραβεύει ένα άτομο έναντι ενός άλλου (επιλογή ατόμου) και επιλογής που επιβραβεύει μια ομάδα έναντι μιας άλλης (επιλογή ομάδας) είναι βασική στη θεωρία της εξέλιξης. Η πρώτη είναι κατά πολύ κοινότερη και πιθανότερη, τόσο που ο χρυσός κανόνας στη θεωρία της εξέλιξης είναι ότι για να επικαλεστεί κανείς την επιλογή ομάδας πρέπει πρώτα να αποκλείσει την επιλογή ατόμου. Η επιλογή ομάδας σε ένα είδος καθίσταται τόσο πιο πιθανή όσο πιο ισχυρή είναι η κοινωνική οργάνωση των ομάδων από τις οποίες αποτελείται.
