Για τη φύση της Δημοκρατίας

Ο απλούστερος τρόπος να εξηγήσω το πώς βλέπω τη φύση της ηθικής ήταν μέσω μιας αναλογίας. Εξομοίωσα το «αίσθημα» να συμπεριφερόμαστε ηθικά με το αίσθημα της πείνας και του έρωτα. Το αίσθημα της πείνας είναι απαραίτητο για την επιβίωσή μας ως άτομα και το αίσθημα του έρωτα για την επιβίωσή μας ως είδος. Ήρθε όμως μια στιγμή στην ιστορία μας που η επιβίωσή μας ως άτομα και ως είδος δεν μπορούσε να εξυπηρετηθεί μόνο από την τροφή και την αναπαραγωγή. Ήταν η στιγμή που ο άνθρωπος  έγινε κοινωνικό ζώο (ακριβέστερα, τα προγονικά μας είδη έγιναν κοινωνικά ζώα ύστερα από μια διαδικασία αιώνων). Από τη στιγμή αυτή και πέρα το αίσθημα της κοινωνικής συμπεριφοράς εγκαθιδρύθηκε ως ουσιώδες μέρος του μηχανισμού για την επιβίωσή μας. Το αίσθημα της ηθικής συμπεριφοράς μοιράζεται, συνεπώς, μαζί με το αίσθημα της πείνας και του έρωτα, το τιτάνιο έργο της επιβίωσης του είδους μας.  

Τα παραπάνω κάνουν αρκούντως καθαρό το τι εννοώ με τη φύση της δημοκρατίας. Όμως το θέμα είναι πολύ πιο δύσκολο απ’ ό,τι με τη φύση της ηθικής. Τόσο δύσκολο που το φρονιμότερο για μένα θα ήταν να το εγκαταλείψω και να παραδεχθώ ότι ανήκει καθ’ ολοκληρίαν στους καθ’ ύλην αρμόδιους συναδέλφους από τις ανθρωπιστικές επιστήμες (ιστορικούς, κοινωνιολόγους και φιλόσοφους) – και να τους απαλλάξω από την ανάγκη ενός ειρωνικού μειδιάματος.  Όμως έχω πρόβλημα με το «καθ’ ολοκληρίαν», όπως έχω και με καθετί ακραίο και απόλυτο. Για αυτό και θα προχωρήσω. Αν με τον όρο ηθική εννοούμε όχι μόνο τις έναν-προς-έναν σχέσεις συμπεριφοράς αλλά και (μάλιστα, πρωτίστως) τη συμπεριφορά του ενός έναντι του κοινωνικού συνόλου, τότε μένει λίγος χώρος για να αποδώσουμε αυτοτελή ρόλο στη δημοκρατία ως μέσο επιβίωσης του είδους μας. Ο ρόλος αυτός έχει περιοριστεί στο κατά πόσον η δημοκρατία αποτελεί μέσο για την επίτευξη σκοπών που ανήκουν στη σφαίρα της ηθικής, όπως η ισότητα στην πρόσβαση στα αγαθά πάσης μορφής και η ανεμπόδιστη ανάπτυξη των ικανοτήτων του κάθε ατόμου, (Παρέρχομαι ως πέραν του σκοπού αυτού του σημειώματος την άποψη ότι η πλήρωση των ατομικών ικανοτήτων, έμφυτων ή επίκτητων, μπορεί να προσκρούει στην ιδέα της κοινωνική ισότητας.)

Ως σημείο εκκίνησης για τα όσα ακολουθούν σ’ αυτό το σημείωμα θα θεωρήσω ότι μπορούν να υπάρξουν μόνο δυο πολιτεύματα, στα οποία θα αναφέρομαι ως απολυταρχία και δημοκρατία, και μόνο δυο καταστάσεις συμπεριφοράς εντός ενός κοινωνικού συνόλου, η «ανεπιθύμητη» και η «επιθυμητή». Δεν χρειάζεται να εξηγήσω το τι ακριβώς εννοώ με το δίπτυχο απολυταρχία/δημοκρατία, πρέπει όμως να το κάνω για το δίπτυχο ανεπιθύμητη/επιθυμητή.  Ορμώμενος από τις εν χρήσει αντιλήψεις περί πολιτισμού και ηθικής, ανεπιθύμητη θεωρώ την κατάσταση της ανισότητας, της εκμετάλλευσης του ανθρώπου από τον άνθρωπο, της ανελευθερίας και όλα τα σχετικά. Επιθυμητή θεωρώ το αντίθετο της ανεπιθύμητης. Το σχήμα αυτό μας οδηγεί σε τέσσερα ενδεχόμενα:

α) η απολυταρχία προάγει (ή είναι συμβατή με) την ανεπιθύμητη κατάσταση,

β) η απολυταρχία προάγει την επιθυμητή κατάσταση

γ) η δημοκρατία προάγει την ανεπιθύμητη κατάσταση και

δ) η δημοκρατία προάγει την επιθυμητή κατάσταση.^[4]

Φυσικά, η πραγματικότητα ήταν και είναι πιο σύνθετη και μας παρουσιάζεται με μια ποικιλία ενδιάμεσων μορφών. Όμως η παραδοχή των τεσσάρων αμιγών μορφών διευκολύνει την προσέγγιση κάποιων βασικών προβλημάτων (άλλωστε, πολλές φορές παραμένω με την εντύπωση ότι δεν είναι λίγοι οι συμπολίτες μας που βλέπουν μόνο αυτές τις τέσσερες περιπτώσεις!). Αναφέρω μερικά από αυτά. Πότε, πού και κάτω από ποια πολιτεύματα έγιναν τα μεγάλα άλματα του ανθρώπινου πολιτισμού; Γιατί μεγάλοι στοχαστές διαφώνησαν για το ποιο σύστημα είναι προτιμότερο; Ποια μορφή υπήρξε μακροβιότερη και σταθερότερη, αυτή με τα χαρακτηριστικά που συνδέουμε με την απολυταρχία ή αυτή με τα χαρακτηριστικά που συνδέουμε με τη δημοκρατία; Και, τελικά, προς ποια από τις δυο μορφές είναι πιο επιρρεπής ο άνθρωπος από τη «φύση» του;

Η σύγχρονη άποψη περί δημοκρατίας μάς προδιαθέτει υπέρ της πρώτης και της τέταρτης εκδοχής και κατά της δεύτερης και της τρίτης. Πρέπει όμως να θέσουμε υπό συζήτηση αυτήν την προδιάθεση. Θα μπορούσε ο προγονικός άνθρωπος, σε κάποιο στάδιο της εξέλιξής του, να είχε μια ισχυρή κλίση υπέρ αυτού που ονομάσαμε «επιθυμητή» κοινωνική κατάσταση (ισότητα, δικαιοσύνη, ελευθερία, κ.λπ.) και ταυτόχρονα μια παθητική ή και ενεργή προτίμηση υπέρ της απολυταρχίας; Η άποψη ότι «από τη φύση του» ο άνθρωπος ρέπει προς το ηθικό (με τη σημερινή του έννοια) φαίνεται σήμερα να κερδίζει έδαφος έναντι του αντιθέτου της. Όμως, πριν προχωρήσω, πρέπει να αναφερθώ στη συνήθως εσφαλμένη εντύπωση που έχουμε για το φαινόμενο που ονομάζουμε «πολυμορφισμό». Όπως τα μορφολογικά και τα φυσιολογικά μας χαρακτηριστικά, έτσι και τα συμπεριφοριστικά ποικίλλουν από άτομο σε άτομο – και μάλιστα σε εντονότερο βαθμό. Ενώ για κάποια χαρακτηριστικά, όπως το χρώμα των ματιών μας, δεν αμφιβάλλουμε ότι οφείλονται στα γονίδιά μας, για τις διαφορές στη συμπεριφορά μας τείνουμε (σχεδόν επιμένουμε) να τις θεωρούμε προϊόν του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο μεγαλώσαμε και δρούμε. Για τα συμπεριφοριστικά χαρακτηριστικά υποτίθεται ότι γεννιόμαστε σαν λευκό φύλλο χαρτιού. Σήμερα η θεωρία της tabula rasa στην ακραία μορφή της αποτελεί ιστορία. Η γενετική προδιάθεση σμιλευμένη από το περιβάλλον καθορίζει το τελικό αποτέλεσμα. Το πραγματικό πρόβλημα έναι στον επιμερισμό των γενετικών και περιβαλλοντικών επιδράσεων. Πάρτε ως οικείο παράδειγμα το ανάστημα. Δεν θα αρνηθείτε τη γενετική προδιάθεση, αλλά ούτε ότι το περιβάλλον μπορεί να έχει μια ισχυρή επίδραση.

Στον χώρο της βιολογίας και ιδιαίτερα της εξέλιξης η άποψη ότι ο αλτρουισμός μπορεί να αποτελεί γενετική προδιάθεση ήταν σχεδόν αδιανόητη πριν από την ανάδυση της κοινωνιοβιολογίας, δηλαδή πριν από το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα. Ο αγώνας περί υπάρξεως ήταν η κυρίαρχη θεωρία. Ο Frank de Waal, ηγετική μορφή της μελέτης της συμπεριφοράς του χιμπατζή, επινόησε τον τίτλο «θεωρία του επιχρίσματος» για να στηλιτεύσει την έως τότε κρατούσα (και σήμερα όχι πλήρως εγκαταλειμμένη) άποψη ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ανταγωνιστικός και άπληστος και ότι το ηθικό στοιχείο που βλέπουμε να εκδηλώνεται, στον οποιονδήποτε βαθμό, μέσα στις ανθρώπινες κοινωνίες είναι μια πρόφαση, στη χειρότερη μορφή, ή το αποτέλεσμα μιας ισχυρής χαλιναγώγησης που ασκεί το κοινωνικό περιβάλλον πάνω στην εγωιστική φύση μας. Βασιζόμενος σε πλούτο παρατηρήσεων, ο De Waal κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα αισθήματα της βοήθειας του ασθενούς και αδύνατου, της συμμετοχής στον συναισθηματικό πόνο, της ειρηνικής διευθέτησης των διαφορών, που αφθονούν στις αποικίες των πιθήκων, αποτελούν γενετικές προδιαθέσεις^[5]. Το να απορρίψουμε εκ προοιμίου ότι κάτι τέτοιο δεν μπορεί να ισχύει στον άνθρωπο απαιτεί ισχυρή δόση αλαζονείας. Οι ίδιες γενετικές καταβολές μπορεί να έχουν περάσει και σε μας μέσω του κοινού προγόνου μας με τον χιμπατζή – ασφαλώς τροποποιημένες από τις αναπόφευκτες μεταλλάξεις και την επικράτηση ή την αποβολή τους από την επιλογή στο διάστημα των 7 εκατομμυρίων χρόνων που μας χωρίζουν από τον χιμπατζή. Εναλλακτικά, τα χαρακτηριστικά που είναι απαραίτητα για την κοινωνική εξέλιξη μπορεί να εμφανίστηκαν και να εξελίχθηκαν στη γραμμή που έδωσε τον άνθρωπο, ανεξάρτητα από εκείνα του χιμπατζή. Κάτι τέτοιο δεν είναι καθόλου απίθανο. Το ατρακτοειδές σχήμα του ψαριού προέκυψε ανεξάρτητα στον πιγκουίνο, στη φάλαινα και στη φώκια γιατί ήταν η προσφορότερη απάντηση στην ανάγκη κίνησης μέσα στο νερό. Η μειοψηφική άποψη υπέρ της γενετικής προδιάθεσης του ανθρώπου για συνεργασία και «ηθική» συμπεριφορά^[6] έχει προσφάτως ενισχυθεί από μελέτες που αναφέρονται απευθείας στον άνθρωπο, όπως αυτές του Νικόλα Χρηστάκη που αφορούν τον σύγχρονο άνθρωπο^[7] και από την αναθεώρηση των ερμηνειών που ίσχυαν μέχρι πρόσφατα για τον νεολιθικό άνθρωπο^[8].  Πρόκειται ένα λεπτό θέμα, για το οποίο δύσκολα μπορούν να υπάρξουν αδιάψευστες μαρτυρίες και για το οποίο δεν πρόκειται να υπάρξει σύντομα μια πλειοψηφική συναίνεση.

Στη συνέχεια θα δεχθούμε ως υπόθεση εργασίας ότι η γενετική προδιάθεση για ισότητα και δικαιοσύνη είναι ισχυρότερη του αντιθέτου της (με όλες τις ενδιάμεσες μορφές του αναπόφευκτου πολυμορφισμού). Τούτο δεν μας λέγει τίποτε για τη γενετική προδιάθεση υπέρ ή κατά της απολυταρχίας ή του αντιθέτου της. Αν ψάξουμε την ιστορία της ζωής, πηγαίνοντας πριν από την εμφάνιση των συγγενών με τον άνθρωπο ειδών, θα διαπιστώσουμε ότι η αυτοτέλεια του ατόμου από άλλα ομοειδή άτομα ήταν η πρωτογενής κατάσταση.  Ακόμα και η εξάρτησή του από το αντίθετο φύλο που, με βιολογικούς όρους, ισοδυναμεί με απεμπόληση του 50% της αυτοτέλειάς του, ήρθε κάποια δισεκατομμύρια χρόνια μετά την εμφάνιση της ζωής.  Πιο κοντά στο θέμα μας, κοινωνικότητα σημαίνει απεμπόληση μέρους της αυτοτέλειας του ατόμου. Όχι μόνο για βασικές ανάγκες, όπως η στέγαση και η τροφή, αλλά και για χαρακτηριστικά στα οποία θα αποδίδαμε μια δόση «προσωπικής» απόφασης. Το ομαδικό κυνήγι των άγριων σκύλων της Αφρικής είναι μια τέτοια απεμπόληση ατομικής ελευθερίας – υπάρχουν κανόνες που πρέπει να τηρηθούν, και τηρούνται. Οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι όσο πιο αναπτυγμένη είναι η κοινωνική ζωή τόσο πιο μεγάλος πρέπει να είναι ο βαθμός απεμπόλησης της ελευθερίας (ή, επί το ηπιότερον, της αυτοδιάθεσης) του ατόμου. Επιστρέψαμε σε ένα γνώριμο σημείο: για να είναι η κοινωνικότητα στοιχείο επιβίωσης ενός είδους που την έχει υιοθετήσει πρέπει να συνοδεύεται από ισχυρή περιστολή των ατομικών ελευθεριών.

Το γεγονός, επομένως, ότι η ιστορία του είδους μας χαρακτηρίζεται από μια δομή κοινωνικής ιεραρχίας και υποταγής στον ηγέτη δεν πρέπει να μας εκπλήσσει.  Όπως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει ούτε η ερμηνεία του: αυτή η κοινωνική δομή σφυρηλατήθηκε και εν-τυπώθηκε στα γονίδιά μας, κατά τη μακρόχρονη κοινωνική διαβίωσή μας. Τη βρίσκομε σε κάθε είδος με κοινωνική οργάνωση και, φυσικά, στα προγονικά είδη του γένους μας. Χρειάζεται μια τολμηρή παραβίαση των νόμων της εξέλιξης για να ισχυριστούμε ότι κατά κάποιον τρόπο αυτή η γενετική προδιάθεση εξατμίστηκε όταν γίναμε Homo sapiens. Ό,τι γνωρίζουμε συνηγορεί υπέρ της ύπαρξής της σε ενεργή ή λανθάνουσα μορφή. Τη βρίσκουμε στην «ανάγκη» του άνθρωπου από αρχαιοτάτων χρόνων έως σήμερα να επινοεί και να υποτάσσεται σε υπερφυσικές δυνάμεις.  Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι τα τελευταία εκατομμύρια της ιστορίας του ανθρώπου τον έκαναν να φοβάται, ακόμα και να μη θέλει, την αυτοδιάθεσή του, να επιζητεί την εξάρτησή του από κάποια ανώτερη δύναμη. Πάνω σ’ αυτό το υπόβαθρο στηρίχθηκαν και άνθησαν οι προσωποπαγείς και θεοκρατικές εξουσίες των μεγεθυμένων κοινωνιών που ακολούθησαν με επιταχυνόμενο ρυθμό τα πρώτα βήματα της γεωργικής επανάστασης, πριν 14.000 χρόνια^[9]. 

Ιδωμένη κάτω από αυτό το πρίσμα, η Δημοκρατία των Αθηνών του 5ου  π.Χ. αιώνα ήταν μια επιστροφή στην πρωτογενή κατάσταση της ατομικής ανεξαρτησίας. Φυσικά δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι ίδια με την ανεξαρτησία και την αυτοτέλεια των προ-κοινωνικών προγόνων μας που έζησαν πριν από 15 εκατομμύρια χρόνια, ίσως και παλαιότερα. Η κοινωνική υποστασιοποίηση του ανθρώπου ήταν οριστική και, ακόμα και για τα χρόνια του Περικλή, προχωρημένη. Δεν μπορούμε να τη δούμε ως παλινδρόμηση σε μια πρότερη κατάσταση, αλλά σαν πειραματισμό ανάκτησης της ατομικότητας μέσα σε περιβάλλον αυξανόμενης κοινωνικής πολυπλοκότητας.  Τι μπορούμε να πούμε για το πείραμα; Καταρχάς γνωρίζουμε ότι δεν ήταν μια σπίθα που οδήγησε σε πυρκαγιά.  Πήρε κάπου δυο χιλιετίες πριν επανεμφανιστεί. Και το μέλλον είναι αβέβαιο. Στοχαστές, όπως ο Y. N. Harari^[10], θεωρούν ότι τα δημοκρατικά πολιτεύματα αποτελούν ασταθείς καταστάσεις γιατί είναι πολυπαραγοντικά – και είναι γενικός κανόνας ότι ένα σύστημα σε ισορροπία είναι τόσο πιο επιρρεπές στην κατάρρευση όσο πιο πολλοί είναι οι παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται. Κατ’ αυτούς η τελική έκβαση θα έναι η αυτοκαταστροφή ή μια πανανθρώπινη κοινωνία που θα διοικείται από μια ολιγάριθμη ελίτ, κάτι σαν το μελίσσι με μια βασίλισσα και εκατομμύρια εργάτριες. Κάθε άτομο σ’ αυτό το τεράστιο σύνολο θα είναι αφοσιωμένο στο έργο που του ταιριάζει, ανάμεσα στις μυριάδες των εξειδικεύσεων. Και όλα τα άτομα θα είναι ευτυχή και πολύ λιγότερο επιρρεπή να επαναστατήσουν κατά του καθεστώτος από ό,τι μια εργάτρια μέλισσα να επαναστατήσει κατά της βασίλισσας.  Ο λόγος;  Όλοι θα είναι γενετικά τροποποιημένοι για να αισθάνονται ευτυχείς.

Τι μπορούμε να προτάξουμε εις άμυνα της δημοκρατίας όπως τη γνωρίζουμε ή όπως θα την θέλαμε για τις επόμενες γενιές; Ποια είναι τα εγγενή πλεονεκτήματά της – και μπορούν να αντισταθμίσουν τα μειονεκτήματα; Ας διερωτηθούμε πρώτα αν η πλειοψηφική απόφαση έχει μεγαλύτερη πιθανότητα να είναι ορθή έναντι της ατομικής. Τούτο αληθεύει αν μια ατομική απόφαση έχει, κατά μέσον όρο, μεγαλύτερη πιθανότητα να είναι σωστή παρά εσφαλμένη. Ας υποθέσω ότι η πιθανότητα να διαβλέψω το σωστό είναι  60%, που σημαίνει ότι για κάθε 100 αποφάσεις που θα πάρω οι 40 θα είναι λανθασμένες. Αν συναποφασίζω με δυο άτομα που έχουν την ίδια πιθανότητα να πάρουν τη σωστή απόφαση, η πιθανότητα του πλειοψηφικού λάθους πέφτει στο 35%, και αν από τρεις γίνουμε έντεκα, στο 27%. Αν το θέμα είναι πολύ δύσκολο, η ατομική πιθανότητα ορθής απόφασης μπορεί να μειωθεί στο 51%. Τότε, αν αποφασίζω μόνος μου, οι 490 από τις χίλιες αποφάσεις  μου θα είναι λανθασμένες, οι 485 αν είμαστε τρεις και οι 468 αν είμαστε έντεκα.  Το πλεονέκτημα υπέρ της πλειοψηφικής απόφασης δεν φαίνεται να είναι ιδιαίτερα ισχυρό. Υπάρχει όμως ένα επιχείρημα που την κάνει ισχυρότερη: η κοινή διαβούλευση έχει μεγαλύτερη πιθανότητα να βελτιώσει παρά να χειροτερέψει την αρχική πιθανότητα λάθους για κάθε άτομο. Αν, δηλαδή, η πιθανότητα να πάρω λάθος απόφαση από μόνος μου είναι 40%, η συνδιάσκεψη με δυο άτομα τη ρίχνει στο 38% και με δέκα στο 35%. Δυστυχώς, δεν υπάρχει κανένας βιολογικός ή κοινωνικός νόμος που να διασφαλίζει ότι η πιθανότητα ορθής απόφασης ενός ατόμου μπροστά σε ένα νέο και δύσκολο θέμα είναι μεγαλύτερη του 50%.  Το ίδιο ισχύει και για την αύξηση αυτής της πιθανότητας μέσω διαβούλευσης. Η πλειοψηφική ορθότητα δεν είναι ένα ιδιαίτερα ισχυρό πλεονέκτημα της δημοκρατίας, τουλάχιστον όχι τόσο ισχυρό που να εγγυάται την διαβίωσή της.  Επί τούτου, έχουμε αφθονία ιστορικών μαθημάτων.

Ένα δεύτερο επιχείρημα υπέρ της δημοκρατίας σχετίζεται με την εγγενή κλίση προς το ηθικό, η οποία, παραδεχθήκαμε, είναι ισχυρότερη από την κλίση προς το ανήθικο. Όμως το επιχείρημα στηρίζεται στην άποψη ότι η δημοκρατία είναι ο μόνος ή ο αποτελεσματικότερος τρόπος για την επιτυχία των όσων βάζουμε κάτω από την ταμπέλα της ηθικής – ισότητα, δικαιοσύνη, πρόοδος της γνώσης, κ.λπ. Θεωρητικά, δεν υπάρχει λόγος γιατί τα ιδανικά αυτά δεν μπορούν να εξασφαλιστούν κάτω από ένα σύστημα μοναρχίας.  Η μοναρχία δεν ήταν πάντα ταυτισμένη με την καταπίεση και την εκμετάλλευση του ατόμου. Πάλι μπορούμε να βρούμε ιστορικά παραδείγματα που δείχνουν προς αυτήν την κατεύθυνση. Ένα ανθρώπινο μελίσσι κάτω από μια συνετή βασίλισσα μπορεί άνετα να εξασφαλίσει ισότητα και δικαιοσύνη για όλα τα μέλη του, μπορεί ακόμα, μέσα από την έλλειψη αναγωγισμού και τον τέλειο καταμερισμό του έργου, να φθάσει ταχύτερα και σε υψηλότερα επίπεδα γι’ αυτόν το σκοπό από ό,τι η από κοινού άσκηση της εξουσίας.

Οπότε τι μένει για τους υποστηρικτές της δημοκρατίας; Το επιχείρημα ότι η Δημοκρατία των Αθηνών και η αναβίωσή της με τον Διαφωτισμό θα ερχόταν κάποτε νομοτελειακά στην ιστορία του ανθρώπου είναι πολύ ισχυρό για να το βάλουμε κάτω από το χαλί. Μέσα στα εκατομμύρια χρόνια της προ-ανθρώπινης νομαδικής ζωής κάτω από έναν αρχηγό και μέσα στις χιλιετίες της μοναρχίας στους ιστορικούς χρόνους του ανθρώπινου πολιτισμού, υπήρχε πάντα το γονίδιο της προ-κοινωνικής ατομικότητας. Και εκδηλωνόταν πάντα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.  ‘Ώσπου στην Αθήνα του 5ου π.Χ. αιώνα και στη Δυτική Ευρώπη του 18ου αιώνα μετέτρεψε την εξουσία του ενός σε εξουσία των πολλών. Εμείς στις σύγχρονες δημοκρατίες διατηρούμε την εγγενή, όπως παραδεχθήκαμε, κλίση προς τις αρχές της ισότητας και της ελευθερίας. Αλλά θέλουμε να τις βιώσουμε μέσα σε ένα περιβάλλον στη διαμόρφωση του οποίου έχουμε προσωπικό λόγο.  Είμαστε υπέρμαχοι της σύγχρονης δημοκρατίας πρωτίστως γιατί θέλουμε να έχουμε λόγο για το πώς πρέπει να λειτουργεί η κοινωνία μέσα στην οποία ζούμε και πώς θέλουμε να την παραδώσουμε στις επόμενες γενιές.  Η προ-κοινωνική ατομικότητα πέρασε στο στάδιο της κοινωνικής ατομικότητας. Ας μη βιαστούμε να την εξαγιάσουμε. Πρόκειται για δίκοπο μαχαίρι. Είναι ασυγκρίτως ισχυρότερη από την προ-κοινωνική μορφή της και έχει τη δυνατότητα να οδηγήσει στα ύψη ή στο βάραθρο.

Πολύς λόγος για μια γνωστή κατάληξη, θα σημείωνε ο αναγνώστης.  Η δημοκρατία είναι μια λεπτή ισορροπία μεταξύ δυο αντίρροπων δυνάμεων (και αυτό είναι το κύριο επιχείρημα υπέρ της άποψης ότι η ολιγαρχία θα είναι η τελική έκβαση της διελκυστίνδας  μεταξύ των δυο πολιτευμάτων). Η μια δύναμη είναι ο ιδιοκεντρισμός του ατόμου και η άλλη ότι έχουμε γίνει προ πολλού και ανεπιστρεπτί κοινωνικά ζώα (πολιτικά κατ’ Αριστοτέλη), ότι η κοινωνική ζωή με τη μία ή την άλλη μορφή είναι μονόδρομος. Το κατά πόσον αυτές οι ιδιότητες είναι χαραγμένες στη φύση μας, κατά πόσον μπορούν να επηρεαστούν από το περιβάλλον, ακόμα και να τιθασευτούν πλήρως από ένα ενσυνείδητο ον, παραμένει ανοιχτό θέμα. Κάποιοι θα ισχυριστούν ότι και αν ακόμα η χαλιναγώγηση είναι πιθανή και επιθυμητή, δεν είναι καθόλου ξεκάθαρο αν ένα δημοκρατικό ή ένα απολυταρχικό καθεστώς θα αποτελούσε την ισχυρότερη εγγύηση των ηθικών αξιών που θα θέλαμε για μια κοινωνία του μέλλοντος. Θα πάνε πιο μακριά και θα ισχυριστούν ότι οι ηθικές αρχές δεν αποτελούν αυτοσκοπό αλλά μέσον επιβίωσης του είδους μας (βλέπε εισαγωγική παράγραφο), γι’ αυτό δεν παρέμειναν και δεν θα παραμείνουν αμετάβλητες στο χώρο και στο χρόνο. Τι, λοιπόν, θα μπορούσε να στηρίξει την προτίμησή μας για ένα δημοκρατικό πολίτευμα έναντι ενός απολυταρχικού, τόσο για το εγγύς όσο και το απώτερο μέλλον (για όσο μακριά στο μέλλον μπορούμε να δούμε – και ας μη μείνουμε με την ψευδαίσθηση ότι μπορούμε να δούμε πολύ μακριά);

 Έφθασε η στιγμή να δώσω την απάντηση στο ερώτημα με το οποίο άρχισα αυτό το σημείωμα. Τι το κοινό μεταξύ φυσικής επιλογής, επιστήμης και δημοκρατίας;  Απάντηση: η διαδικασία της δοκιμής και της επακόλουθης αποδοχής ή απόρριψης. Το ότι η διαδικασία αυτή ευθύνεται για το πώς εξελίχθηκε και πού έφτασε το φαινόμενο της ζωής μάς είναι  γνωστό.  Λιγότερο γνωστό είναι το γεγονός ότι η επιστήμη δουλεύει επίσης με τον ίδιο τρόπο.  Δοκιμάζει υποθέσεις και τις απορρίπτει ώσπου να καταλήξει σε μία που συμφωνεί με την παρατήρηση ή το αποτέλεσμα του πειράματος. Αυτή η υπόθεση οδηγεί σε μια σειρά εναλλακτικών υποθέσεων που θα δοκιμαστούν με τον ίδιο τρόπο, κ.ο.κ. Η επιτυχία της επιστήμης μέσα απ’ αυτή τη διαδικασία μάς είναι επίσης γνωστή. Η δημοκρατία έχει επίσης αυτή την ιδιότητα έναντι της απολυταρχίας. Επιτρέπει την επιλογή μέσω της δοκιμής. Δεν είναι στις προθέσεις αυτού του σημειώματος να προχωρήσει στο γιατί ο φυσικός, ο βιολογικός και ο κοινωνικός κόσμος δεν ακλούθησε ούτε θα ακολουθήσει ποτέ ένα προδιαγεγραμμένο σχέδιο, στο γιατί βάδισε μέσα από μια αέναη διαδοχή δοκιμών, απορρίψεων και αποδοχών. Ας το δεχθούμε ως γεγονός και ας αντλήσουμε το μάθημα. Είμαι υπέρ της δημοκρατίας όχι μόνο γιατί έχει τις καλύτερες προϋποθέσεις για μια πιο δίκαιη και πιο ελεύθερη κοινωνία, όχι μόνο γιατί μου δίνει το δικαίωμα να έχω λόγο και ευθύνη για τα κοινωνικά θέματα, αλλά γιατί, σε αντίθεση με κάθε άλλο πολίτευμα, είναι ανοιχτή στην αυτο-βελτίωσή της μέσω της δοκιμής και της επιλογής.

YouTube

Ο Frank de Waal, ηγετική μορφή της μελέτης της συμπεριφοράς του χιμπατζή, επινόησε τον τίτλο «θεωρία του επιχρίσματος» για να στηλιτεύσει την παλαιότερα επικρατέστερη (και σήμερα όχι πλήρως εγκαταλειμμένη) άποψη ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ανταγωνιστικός και άπληστος και ότι το ηθικό στοιχείο που βλέπουμε να εκδηλώνεται, στον οποιονδήποτε βαθμό, μέσα στις ανθρώπινες κοινωνίες είναι μια πρόφαση, στη χειρότερη μορφή, ή το αποτέλεσμα μιας ισχυρής χαλιναγώγησης που ασκεί το κοινωνικό περιβάλλον πάνω στην εγωιστική φύση μας.

^[1] Λ. Ζούρος, «Η φύση της ηθικής: η πλάνη πίσω από τη φυσιοκρατική πλάνη», The Books’ Journal 138: 92-94, Ιανουάριος 2023.

^[2] Θ. Π. Τάσιος, «Η φύση της “φύσης της ηθικής”», The Βooks’ Journal 139: 7-9, Φεβρουάριος 2023.

^[3] Λ. Ζούρος, «Περισσότερα για τη φύση της ηθικής», The Books’ Journal 140: 8-12, Μάρτιος 2023.

^[4] Πρόκειται για ένα τετράγωνο 2Χ2 με 4 υποπεριπτώσεις. Στο βιβλίο μου, Όταν ο Χότζας συνάντησε τον Αϊνστάιν: δοκίμια πάνω στην τέχνη της κοινής λογικής (Λ. Ζούρος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2018), εξετάζω 16 παρόμοια τετράγωνα. 

^[5] De Waal, Frans, Our Inner Ape, New York: Riverhead Books, 2005. Ελληνική έκδοση: Ο πίθηκος μέσα μας, Αιώρα, 2007. Kαι De Waal, Frans, Primates and Philosophers: How Morality Evolved, Princeton Science Library, 2006. Ελληνική έκδοση: Πρωτεύοντα και φιλόσοφοι, πώς εξελίχθηκε η ηθική, Αλεξάνδρεια, 2015.  

^[6] Axelrod, R., The Evolution of Cooperation, Basic Books 1984. Ελληνική έκδοση: Η εξέλιξη της συνεργασίας, Καστανιώτη, 1998.

^[7] Christakis, N., Blueprint: The Evolutionary Origins of a Good Society. Little, Brown Spark 2019. Ελληνική έκδοση: Προσχέδιο: Οι εξελικτικές ρίζες της καλής κοινωνίας, Κάτοπτρο, 2019.

^[8] Graeber, D. & D. Wengrow, The Dawn of Everything, a new history of humanity, Macmillan Audio, 2021. Ελληνική έκδοση: Η αυγή των πάντων, μια καινούργια ιστορία της ανθρωπότητας, Διόπτρα, 2023.

^[9] Μανέτας, Γ., Η συμβιωτική περιπέτεια, η καταγωγή της γεωργίας και της κτηνοτροφίας και οι βιολογικές και κοινωνικές τους συνέπειες, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2023.

^[10] Y. N. Harari, Sapiens, a Brief History of Humankind, Harper Perennial. Ελληνική έκδοση: Sapiens, Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου, Αλεξάνδρεια, 2015. Και του ιδίου, Homo Deus, a Brief History of Tomorrow, Penguin Random House. Ελληνική έκδοση: Homo Deus, Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος, Αλεξάνδρεια, 2017.