Σύνδεση συνδρομητών

Για τη δημοκρατία στη Ρωσία και την ιστορική μνήμη. Συνέντευξη με τον Γιαν Ζμπίγκνιεβιτς Ρατσίνσκι της οργάνωσης Μεμοριάλ

Σάββατο, 01 Ιανουαρίου 2022 22:38
Το λογότυπο του Μεμοριάλ.
Μεμοριάλ
Το λογότυπο του Μεμοριάλ.

Η πρώτη και αρχαιότερη οργάνωση διατήρησης της μνήμης των αθώων θυμάτων της σταλινικής τρομοκρατίας στη Ρωσία, το Μεμοριάλ, πρέπει να κλείσει. Αυτή είναι η απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου της Ρωσίας, που υιοθετεί την εισήγηση της Γενικής Εισαγγελίας. Το επιχείρημα του εισαγγελέα για το κλείσιμό του ήταν: με τη δράση του δημιουργεί την αίσθηση πως η ΕΣΣΔ ήταν ένα κράτος τρόμου, ως εκ τούτου γιατί εμείς, οι απόγονοι των νικητών, θα πρέπει να ντρεπόμαστε γι' αυτό. Αλλά τι ακριβώς είναι το ίδρυμα Μεμοριάλ; «Καταστατικός μας στόχος είναι η οικοδόμηση κράτους δικαίου και ισχυρής κοινωνίας των πολιτών», δηλώνει στον Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη, στη συνέντευξη που παραχώρησε για το Books' Journal ο πρόεδρός του, Γιαν Ραντσίνσκι (δημοσιεύτηκε στο τχ. 92). «Η δημιουργία μiας κατά το δυνατό πλήρους βάσης δεδομένων για τα θύματα της κρατικής τρομοκρατίας στην ΕΣΣΔ είναι στόχος που δεν έχουμε επιτύχει: σήμερα, διατίθενται δημοσίως στοιχεία για περίπου 3 εκατομμύρια καταγραφές, το ένα τέταρτο εκείνου του συνολικού αριθμού των θυμάτων». Τώρα, σύμφωνα με τη δικαστική απόφαση, αυτή η προσπάθεια πρέπει να σταματήσει και το Μεμοριάλ να κλείσει. Η Ρωσία του Πούτιν επιβάλλει τη λήθη!

Η πρώτη και αρχαιότερη οργάνωση διατήρησης της μνήμης των αθώων θυμάτων της σταλινικής τρομοκρατίας, το Μεμοριάλ, συνεχίζει και σήμερα να υπερασπίζεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις πολιτικές ελευθερίες στη Ρωσία. Η παλαιότερη γενιά αποχωρεί λόγω ηλικίας, μα έρχονται στη θέση της νέοι άνθρωποι, ακτιβιστές, δικηγόροι, ιστορικοί, καλλιτέχνες, για να συνεχίσουν το έργο που ξεκίνησε κάποτε ο Αντρέι Σάχαροφ με μια χούφτα συνοδοιπόρους τα χρόνια του επιθανάτιου ρόγχου της ΕΣΣΔ.

Πρόσφατα είχαμε «αλλαγή φρουράς» στο διοικητικό συμβούλιο, επικεφαλής του οποίου ανέλαβε ο Γιαν Ζμπίγκνιεβιτς Ρατσίνσκι (1958), μαθηματικός, προγραμματιστής, ο οποίος από νεαρή ηλικία, το 1988 εντάχθηκε στην οργάνωση και σταδιακά ανέλαβε διάφορες υπεύθυνες θέσεις.

Σε πρόσφατο ταξίδι μου στην Μόσχα, με την βοήθεια του Έλληνα Αλέξανδρου Διονυσιάδη, μέλους του Μεμοριάλ και συγγραφέα ενός βιβλίου για τις περιπέτειες των Ελλήνων στην ΕΣΣΔ τον 20ό αιώνα, κατάφερα να συναντήσω τον Γιαν Ραντσίνσκι στα γραφεία του Μεμοριάλ και να έχω μια ενδιαφέρουσα συζήτηση. Τα πιο ενδιαφέροντα απ’ όσα ελέχθησαν, ακολουθούν παρακάτω.

ratsisky

O Γιαν Ρατσίσκι.

 

Πότε και πώς προέκυψε η ιδέα της ίδρυσης του Μεμοριάλ; Ποια ήταν τα ιδρυτικά του μέλη;

Δεν συμμετείχα στις διαδικασίες συγκρότησης του Μεμοριάλ. Οι πληροφορίες που θα σας δώσω, συνεπώς, είναι μαρτυρίες που με τη σειρά μου θα σας μεταφέρω.  Έπειτα από πολλές δεκαετίες απαγορεύσεων, υπήρχε ανάγκη μνείας των εκκαθαριστικών διώξεων εκατομμυρίων ανθρώπων. Ήταν έντονη η ανάγκη να ειπωθεί η αλήθεια για την κομμουνιστική τρομοκρατία. Έτσι, στις αρχές της Περεστρόικα,στα μέσα της δεκαετίας του 1980, μια ομάδα πολιτών θεώρησε ότι αυτό είναι το σημαντικότερο ζήτημα. Πριν συντονιστούν σε αυτή την αυθόρμητη κίνηση, οι θέσεις τους απλώς συνέκλιναν. Εμφανίστηκαν δημόσια στα τέλη του 1987, συλλέγοντας υπογραφές με αίτημα την προστασία της μνήμης των θυμάτων των διώξεων, δημιουργία αρχείου, ανέγερση μνημείου, μουσείου και βιβλιοθήκης. Δεν ξέρω με ακρίβεια ποιοι συμμετείχαν στην πρώτη ομάδα πρωτοβουλίας, ήταν είτε 13 είτε 15 άτομα. Όταν εντάχθηκα εγώ στο Μεμοριάλ, το καλοκαίρι του 1988, οι ακτιβιστές ήταν πολύ περισσότεροι. Θα αναφέρω απλά ορισμένα ονόματα: Λεβ Πονομαριόφ, Γιούρι Σαμοντούροφ, Γιλένα Ζεμκόβα, Ντμίτρι Λεόνοφ, Νίνα Μπραγκίνσκαγια, Αλεξάντρ Βάισμπεργκ, Βιατσεσλάβα Ιγρκούνοφ, Πάβελ Κουντιούκιν, Αρσένι Ρογκίνσκι, Βίκτωρ Κουζίν. Γιούρι Σκουμπκό, Όλεγκ Ορλόφ, Αλεξέι Ζβέρεφ, Τατιάνα Κασάτκινα. Ιρίνα Σερμπακόβα, Αλεξάντρ Ντάνιλε, Νικίτα Οχότιν. Βλαντίμιρ Λίσενκο, Γκενάντι Ντέμιν, Νικολάι Σταρκόφ, Μιχαήλ Κοβαλένκο, Αλεξέι Τόκαρεφ, Πάβελ Ζενκέβιτς  και πολλοί άλλοι. Το διοικητικό συμβούλιο της οργάνωσης συγκροτήθηκε από γνωστούς ανθρώπους του πολιτισμού. Ανάμεσά τους ήταν ο Γ. Αστάφιεφ, ο Α. Ανταμόβιτς, ο Γ. Μπακλάνοφ, ο Β. Μπίκοφ, ο Ντ. Γκράνιν, ο Γ. Γιεφτουσένκο, ο Μπορίς Γιέλτσιν, ο Β. Κοροτίτς, ο Γ. Καριάκιν, ο Ντ. Λιχατσόφ, ο Ρ. Μεντβέντεφ, ο Μπ. Οκουτζάβα, ο Λ. Ραζγκόν, ο Α. Ριμπακόφ, ο Α. Σάχαροφ, ο Μ. Ουλιάνοφ, ο Μ. Σατρόφ. Επίτιμος πρόεδρος εξελέγη ο Αντρέι Σάχαροφ.

Πώς αντιμετώπισε η σοβιετική εξουσία την ίδρυση του συλλόγου και ποια ήταν τα εμπόδια που έθεσε;

Στο βαθμό που η εξουσία την εποχή εκείνη δεν ήταν πλέον μονολιθική, μας αντιμετώπισαν με διαφορετικές διαθέσεις. Φυσικά, πολλά στελέχη του μηχανισμού εκλάμβαναν τις συζητήσεις για διώξεις ως απειλή. Επειδή όμως είχε διακηρυχθεί η Γκλάσνοστ (Διαφάνεια) ως επίσημη πολιτική και οι διώξεις είχαν καταδικαστεί σε ανώτατο πολιτικό επίπεδο, προσπαθούσαν κρυφά να μας εμποδίσουν, και το 1987 συνέλαβαν πολλές φορές εκείνους που μάζευαν υπογραφές. Διαφωνίες υπήρξαν και στο Πολιτικό Γραφείο του κόμματος. Σε μία συνεδρίαση, εκείνοι που επεδίωκαν επιστροφή στο παρελθόν απαίτησαν να απαγορευτεί το Μεμοριάλ ή έστω να τεθεί υπό κομματικό έλεγχο. Με πρόταση του Γκορμπατσόφ, συστήθηκε επιτροπή για να εξετάσει το ζήτημα – ήταν ο καλύτερος τρόπος για να αποφύγουν να λάβουν απόφαση. Φυσικά, υπήρξαν προσπάθειες να αναληφθεί ο έλεγχος του Μεμοριάλ είτε μέσω της ένταξης σε αυτό «έμπιστων ανθρώπων» της ΚαΓκεΜπε είτε μέσω της δημιουργίας εναλλακτικών δομών.

Εναλλακτικές δομές... Τι σημαίνει αυτό;

Πριν σας εξηγήσω, πρέπει να σας περιγράψω μια κατάσταση. Η σοβιετική κρατική τρομοκρατία δεν έχει ανάλογή της στον κόσμο, όχι μόνο ως προς την έκτασή της (περισσότεροι από 1 εκατομμύριο εκτελεσθέντες, περισσότεροι από 4 εκατομμύρια κατάδικοι στα στρατόπεδα, περισσότεροι από 6 εκατομμύρια διωχθέντες κατά την αποκουλακοποίηση και εκατομμύρια εκτοπισθέντες). Θύματα της τρομοκρατίας δεν ήταν κατά κύριο λόγο οι αντίπαλοι του καθεστώτος, αλλά απολύτως νομοταγείς πολίτες – κι αυτό ήταν μια ακόμα ιδιορρυθμία. Την εποχή του Χρουστσόφ, αντί να βγουν ευθέως και να πουν ότι το καθεστώς ήταν εγκληματικό και ότι οργάνωσε συστηματική τρομοκρατία, αναγνώρισαν απλώς ότι πολίτες διώχθηκαν άδικα από τη σοβιετική εξουσία. Έκτοτε, οι περισσότεροι από τους πρώην καταδίκους στα στρατόπεδα δεν έγιναν αντιπολιτευόμενοι, αλλά με πάθος προσπαθούσαν να αποδείξουν την πίστη τους στη σοβιετική εξουσία και στο ΚΚ. Οι διώξεις γι’ αυτούς δεν ήταν απλώς ένα μέρος του συστήματος εξουσίας, αλλά μια τυχαία συμφορά. Αυτό το τελευταίο αποφάσισαν να εκμεταλλευτούν ο κομματικός μηχανισμός στην Μόσχα και σε άλλες πόλεις, με τη δημιουργία ενώσεων των πρώην κρατουμένων «που ακολουθούσαν την κομματική γραμμή». Ο σύλλογος Μεμοριάλ κινήθηκε μακριά από την κομματική πεπατημένη. Έγιναν λοιπόν διάφορες απόπειρες δολιοφθοράς εναντίον του. Καταρχάς, οι αρχές αρνούνταν να τον αναγνωρίσουν νομικά, στηριζόμενες στην απουσία νομοθετικού πλαισίου, ενώ οι εναλλακτικοί σύλλογοι θυμάτων των διώξεων είχαν ήδη αναγνωριστεί. Το πρόβλημα λύθηκε μόνο όταν, κατά την κηδεία του Αντρέι Σάχαροφ, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ρώτησε τη Γιλένα Μπόνρερ (σύζυγο του εκλιπόντος) τι μπορεί να κάνει για την ίδια και για τη μνήμη του Σάχαροφ. Εκείνη τότε του απάντησε: «Αναγνωρίστε το Μεμοριάλ».

Έχετε δηλαδή διανύσει όλη την απόσταση από την πολιτική αδιαφορία στην ενεργό πολιτική. Πώς έγινε αυτό;

Η κοινωνική απάθεια ήταν χαρακτηριστικό  ολόκληρης της σοβιετικής κοινωνίας. Η πολιτική δράση είχε εξουδετερωθεί πλήρως. Το θέμα δεν ήταν μόνο οι δεκαετίες τρομοκρατίας και καταπίεσης της αντίθετης άποψης. Εξίσου ουσιαστική ήταν και η αίσθηση αδυναμίας για την εκδήλωση αντίστασης. Οι γονείς του πατέρα μου γνωρίστηκαν στη Σιβηρία, όπου είχαν εκτοπιστεί μετά την αποφυλάκισή τους από τα στρατόπεδα. Συμμετείχαν στο επαναστατικό κίνημα, αλλά δεν ήταν μπολσεβίκοι (αυτή ήταν εν μέρει η αιτία που από νεαρής ηλικίας κατάλαβα πως τα εγχειρίδια ιστορίας δεν λένε την αλήθεια). Κατά τη δεκαετία του 1930 ζούσαν στη Μόσχα, σε ένα κοινοβιακό διαμέρισμα πρώην πολιτικών κρατουμένων. Τα χρόνια της μεγάλης τρομοκρατίας πολλοί ένοικοι αυτού του σπιτιού διώχθηκαν. Πολλά χρόνια μετά, η γιαγιά μου μου αφηγήθηκε πως τις νύχτες έσβησαν τα φώτα και κάθονταν στα παράθυρα για να δουν ποιον θα έρχονταν να συλλάβουν. Ανάμεσα σε άλλους, συνέλαβαν και εκτέλεσαν τον παππού μου. Στο μοναδικό ερώτημα, γιατί οι ένοικοι του σπιτιού με τεράστια εμπειρία παράνομης δραστηριότητας δεν αντιστάθηκαν, δεν αντιτάχθηκαν στις διώξεις, η γιαγιά μου απάντησε: «Πώς να παλέψουμε; Δεν υπήρχε καμία δυνατότητα να μαθευτεί αυτό». Οι πολυάριθμες απόπειρες αντίστασης στο σταλινικό καθεστώς παρέμεναν ουσιαστικά άγνωστες στην κοινωνία και, εξαιτίας αυτής της απουσίας δημοσιότητας, καταδικασμένες σε αποτυχία. Η αδυναμία διεξαγωγής δημόσιας συζήτησης, η αδυναμία εξέτασης των προβλημάτων της κοινωνίας ήταν μόνιμο χαρακτηριστικό της σοβιετικής πραγματικότητας και τη μετασταλινική εποχή. Αυτό ήταν η γενεσιουργός αιτία της απάθειας έναντι της κοινωνίας. Παρ’ ότι πολλοί, μετά το 20ό συνέδριο, και ιδιαίτερα μετά τα γεγονότα του 1956 στην Ουγγαρία και του 1968 στην Τσεχοσλοβακία, κατανοούσαν το τίμημα της σοβιετικής εξουσίας, ήταν σχεδόν αδύνατη η αντίσταση και περιοριζόταν μόνο στη διάδοση πληροφοριών. Ουσιαστικά, δηλαδή, είχαμε έναν αγώνα για διαφάνεια. Η πιο παθητική και διαδεδομένη μορφή αντιπολίτευσης ήταν η ακρόαση «εχθρικών φωνών» και η ανάγνωση κειμένων του παράνομου Τύπου, των σαμιζντάτ. Η Περεστρόικα μας έδωσε νέες δυνατότητες και οι συζητήσεις, από εκεί που διεξάγονταν σε μικρούς κύκλους προσώπων στις κουζίνες των σπιτιών, επεκτάθηκαν σε μεγάλα κοινά και στους δρόμους. Άρχισαν να εμφανίζονται διάφορα κοινωνικά κινήματα. Το καλοκαίρι του 1988 έμαθα την ύπαρξη του Μεμοριάλ και την επόμενη ημέρα πήγα στην οδό Τσερνιαχόφσκι όπου ήταν τα γραφεία του.

Ποια είναι τα ορόσημα στην ιστορία του Μεμοριάλ;

Είναι δύσκολο να χωρίσεις τη ζωή σε στάδια. Μετά την τυπική ίδρυση του συλλόγου, έπρεπε να συνειδητοποιήσουμε και να προσδιορίσουμε με ακρίβεια την αποστολή του. Τότε επεξεργαστήκαμε την ενιαία προσέγγισή μας τόσο στην ιστορία, όσο και στη σύγχρονη εποχή. Η ιστορία διαμορφώνεται πρώτα απ' όλα από τις ζωές μεμονωμένων ανθρώπων. Αντιμετωπίζουμε την ιστορία με βάση το σήμερα και την αποτιμούμε υπό την οπτική γωνία του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, του σεβασμού των απαράβατων δικαιωμάτων του ανθρώπου. Εξετάζουμε το σήμερα βάσει του παρελθόντος, για να κατανοήσουμε και τις πηγές πολλών σημερινών προβλημάτων και τις απειλές που γεννάει το κληροδότημα του κομμουνιστικού καθεστώτος. Σημαντικές ήταν οι πρώτες εκθέσεις: το 1989 αφιερωμένη στα 50 χρόνια του Συμφώνου Ρίμπεντροπ - Μόλοτοφ, το 1990 στα 50 χρόνια από το έγκλημα στο Κατίν. Και τα δύο αυτά θέματα ήταν ώς τότε απαγορευμένα. Σημαντικό στάδιο ήταν η δημιουργία του Κέντρου Υπεράσπισης των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων. Τότε ξεκινήσαμε να δουλεύουμε σε «καυτά σημεία», στο Ναγκόρνο - Καραμπάχ, στο Μπακού, στην Υπερδνειστερία, στη Γεωργία και στην Οσετία. Συνεχίσαμε στην Τσετσενία, στην Ινγκουσετία, στο Νταγκεστάν και, μετά το 2014, στην Ουκρανία. Μεταξύ των κατευθυντήριων γραμμών στην δουλειά μας είναι η βοήθεια στους πρόσφυγες και στους σημερινούς πολιτικούς κρατούμενους, το παρατηρητήριο προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων στους τόπους εγκλεισμού και κατά τη διάρκεια των μαζικών εκδηλώσεων. Το 1991, μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος και την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος, καταφέραμε να ψηφιστεί νόμος για την αποκατάσταση των θυμάτων των πολιτικών διώξεων. Την ίδια εποχή, κατά τις εργασίες της επιτροπής εμπειρογνωμόνων για την «Υπόθεση ΚΚΣΕ» ενώπιον του Συνταγματικού Δικαστηρίου, οι εκπρόσωποι του Μεμοριάλ κατάφεραν να ανακαλύψουν στα αρχεία της ΚαΓκεΜΠε πολλά σημαντικά έγραφα. Σημαντικό, επίσης, στάδιο ήταν η κρίση του 1993, όταν το αντισυνταγματικό διάταγμα του Γιέλτσιν για τη διάλυση του Κοινοβουλίου οδήγησε στην ένοπλη σύγκρουση στην Μόσχα. Τότε έγινε προφανές ότι το κράτος κληρονόμησε από το σοβιετικό καθεστώς την περιφρόνηση του δικαίου, επιλέγοντας την «επαναστατική σκοπιμότητα». Ο πόλεμος την Τσετσενία ήταν μία ακόμη επιβεβαίωση.

Ποιοι είναι οι στόχοι του Μεμοριάλ σήμερα;

Καταστατικός μας στόχος είναι η οικοδόμηση κράτους δικαίου και ισχυρής κοινωνίας των πολιτών. Η δημιουργία μiας κατά το δυνατό πλήρους βάσης δεδομένων για τα θύματα της κρατικής τρομοκρατίας στην ΕΣΣΔ είναι στόχος που δεν έχουμε επιτύχει: σήμερα, διατίθενται δημοσίως στοιχεία για περίπου 3 εκατομμύρια καταγραφές, το ένα τέταρτο εκείνου του συνολικού αριθμού των θυμάτων. Υπάρχουν και πιο συγκεκριμένοι στόχοι: η έκδοση του επόμενου οδηγού, η προετοιμασία νέων εκθέσεων και συνεδρίων, η ανέγερση μνημείου σε μία από τις τοποθεσίες μαζικών τάφων εκτελεσθέντων στην περιοχή της Μόσχας – οι αιτήσεις των συγγενών των εκτελεσθέντων εδώ και 25 χρόνια προς το κράτος, δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα.

Με ποιο τρόπο σήμερα το Μεμοριάλ συνομιλεί με τη ρωσική κοινωνία;

Η λέξη διάλογος, μάλλον, δεν είναι η κατάλληλη λέξη. Μεμονωμένα πρόσωπα και θεσμοί απευθύνονται σ' εμάς για πληροφορίες, συμβουλές ή βοήθεια – και αυτή είναι η μία πλευρά της δράσης μας. Η άλλη πλευρά είναι ότι, δημοσίως, διατυπώνουμε την άποψή μας για ζητήματα της επικαιρότητας. Προσπαθούμε να ενημερώσουμε την κοινωνία για τα αποτελέσματα των ερευνών μας. Δυστυχώς, πολλά ΜΜΕ δεν θέλουν να μας βοηθήσουν, όπως και πολλές άλλες ΜΚΟ.

Σας έχουν καταχωρίσει επισήμως στους ξένους πράκτορες! Πώς επηρεάζει αυτή η απόφαση των αρχών την δράση σας;

Στο ζήτημα αυτό, η κοινωνία των πολιτών είχε καταρχάς πετύχει μια σημαντική νίκη. Η πρώτη διατύπωση του νόμου απαιτούσε από τις ΜΚΟ να υποβάλουν αιτήσεις για να συμπεριληφθούν στο μητρώο των «ξένων πρακτόρων». Καμία πραγματική οργάνωση δεν υπέβαλε τέτοια αίτηση. Μετά την αλλαγή του νόμου, η καταχώριση των ΜΚΟ στο μητρώο γίνεται από το υπουργείο Δικαιοσύνης! Σήμερα, οι ΜΚΟ δεν αυτοαποκαλούνται «ξένοι πράκτορες», όπως τους έχει καταχωρίσει στο σχετικό αρχείο το υπουργείο Δικαιοσύνης. Κάποτε οι αξιωματούχοι αυτού του υπουργείου θα κληθούν να δώσουν απαντήσεις για τις παράνομες πράξεις τους. Εξαιτίας αυτού του χαρακτηρισμού, πάντως, έχουμε διάφορες επιπτώσεις. Είναι, π.χ., κλειστή η δίοδος επικοινωνίας με τους αξιωματούχους του κράτους. Αρνούνται πλέον τη συμμετοχή τους σε εκδηλώσεις, στις οποίες πάντα κατά το παρελθόν συμμετείχαν. Φυσικά, την ταμπέλα «ξένος πράκτορας» χρησιμοποιούν κατά σύστημα οι προπαγανδιστές του Κρεμλίνου. Αυτός ήταν ο βασικός στόχος όταν ψήφιζαν το νόμο. Αντί να συζητήσουν την ουσία των προβλημάτων, τώρα, απλά μπορούν να αποκαλέσουν τον συνομιλητή τους «ξένο πράκτορα» και να μην απαντήσουν σε τίποτα.

Ποια θα ήταν η απάντησή σας στο δίλημμα: συγχώρεση ή λήθη;

Απαράδεκτο δίλημμα. Το ίδιο ισχύει και για τα εγκλήματα του ναζισμού: μπορούμε άραγε να συγχωρήσουμε τους φονιάδες; Επιτρέπεται να λησμονήσουμε τα θύματα; Θετική απάντηση σε καθένα από αυτά τα ερωτήματα οδηγεί σε καταστροφή.

Με ποιους τρόπους προσπαθείτε να σώσετε τη μνήμη, όταν η κρατική εξουσία προσπαθεί να τη θάψει για δεύτερη φορά, αφού τόσα χρόνια δεν έδινε πρόσβαση στα αρχεία;

Η αποκατάσταση της πλήρους εικόνας της κρατικής τρομοκρατίας είναι αδύνατη χωρίς την ανεμπόδιστη πρόσβαση στα αρχεία της FSB και του υπουργείου Εσωτερικών στη Μόσχα. Εν μέρει, η μη πρόσβαση στα κεντρικά ρωσικά αρχεία εξισορροπείται με την πρόσβαση στα αρχεία των υπόλοιπων χωρών του μετασοβιετικού χώρου – και συγκεκριμένα των χωρών της Βαλτικής, της Γεωργίας και της Ουκρανίας. Το μεγαλύτερο μέρος των διαταγών και των εγκυκλίων στέλνονταν στις διευθύνσεις των δημοκρατιών και των περιοχών της ΕΣΣΔ. Η μνήμη όμως δεν κρύβεται μόνο στα αρχεία των μυστικών υπηρεσιών. Το αρχείο του Μεμοριάλ περιέχει και μη κρατικές πληροφορίες, πληροφορίες προσωπικού χαρακτήρα – καταθέσεις μνήμης και τεκμήρια της ζωής πρώην καταδίκων ή συγγενών των θυμάτων των διώξεων. Η οικογενειακή μνήμη, η οποία είχε σχεδόν εξαλειφθεί τα χρόνια της τρομοκρατίας, όταν ήταν επικίνδυνο να αναφέρεις ή να θυμάσαι τους εκτελεσμένους συγγενείς, σήμερα έχει αρχίσει να αποκαθίσταται. Ο κόσμος αναζητεί πληροφορίες για τους προγόνους τους και, όταν τις αποκτά, αρχίζει να σκέφτεται και να προσεγγίζει διαφορετικά την ιστορία: ως τμήμα της οικογενειακής ιστορίας του.

Τι ακριβώς είναι η «Επιστροφή των ονομάτων»; Τι σας απέφερε;

Σας παραπέμπω στη μετάδοση της τελετής που ονομάσαμε «Επιστροφή των ονομάτων». Χιλιάδες άνθρωποι, με προσωπική πρωτοβουλία, έρχονται εκεί, παγώνουν στην ουρά περιμένοντας αρκετές ώρες, προκειμένου στη συνέχεια να διαβάσουν ένα ή δύο ονόματα εκτελεσμένων. Δύο σημεία είναι σημαντικά εδώ. Πρώτον, η προσέγγιση της ιστορίας μέσα από την τύχη μεμονωμένων ανθρώπων, η άρνηση της προτεραιότητας των «κρατικών συμφερόντων» έναντι των δικαιωμάτων του προσώπου. Δεύτερον, ανατρέπεται ο μύθος ότι εκτελούνταν μόνο εκείνοι που «οργάνωναν επανάσταση». Το 90% των σκοτωμένων ήταν απλοί εργαζόμενοι, αγρότες, μηχανικοί, δάσκαλοι, ιερείς.

Πρόσφατα έγιναν τα αποκαλυπτήρια του μνημείου των θυμάτων των πολιτικών διώξεων στην Μόσχα. Και το Μουσείο των Γκουλάγκ μεταφέρθηκε σε νέο κτίριο. Τι απήχηση είχαν αυτά τα συμβάντα;

Θετική απήχηση. Το μουσείο δίνει τη δυνατότητα σε χιλιάδες μαθητές να αποκτήσουν εικόνα για την εποχή της κρατικής τρομοκρατίας. Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου ήταν σημαντικό συμβολικό βήμα εκ μέρους του κράτους. Ωστόσο, η στάση του κράτους είναι τουλάχιστον διφορούμενη, ή μάλλον υποκριτική. Σύμφωνα με το αρχικό σχέδιο, προβλεπόταν η αγορά και η μεταβίβαση στο μουσείο του κτιρίου της πρώην Διεύθυνσης Στρατιωτικής Δικαιοσύνης του Ανωτάτου Δικαστηρίου της ΕΣΣΔ, στο οποίο καταδικάστηκαν σε θάνατο πολλές χιλιάδες ανθρώπων, με βάση καταστάσεις που είχαν εγκριθεί από τον Στάλιν. Τα τελευταία δέκα χρόνια αυτό δεν έγινε. Παρά την αποκάλυψη του μνημείου, λίγο μετά ο σημερινός επικεφαλής της FSB Μπορντικόφ δήλωσε πως οι διώξεις ήταν δικαιολογημένες, ενώ στη συνέχεια ο πρόεδρος Πούτιν, σε μια ομιλία του, εγκωμίασε την ΤσεΚα, την ΟΓκεΜπεΟυ, την ΝΚΒΝτ., χωρίς να πει ούτε μία λέξη για τα εγκλήματά τους. Δημιουργείται η εντύπωση πως το κράτος δηλώνει υποκριτικά το ενδιαφέρον του για τις διώξεις κι ότι δεν αντιμετωπίζει σοβαρά την προστασία τη μνήμης. Σήμερα, κατά διαστήματα, στη χώρα μας, αναφέρονται στους διωχθέντες, πρακτικά όμως δεν μιλούν καθόλου για τους ενόχους, εκείνους που οργάνωσαν και υλοποίησαν τις εκκαθαρίσεις. Έτσι, ενώ έχουμε θύματα των εγκλημάτων, δεν έχουμε εγκληματίες. Και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας τα αποκαλούν σεμνά «κατάχρηση εξουσίας».

Έκπληκτοι διαπιστώσαμε πως στις τελευταίες προεδρικές εκλογές έλαβαν μέρος δύο σταλινικοί υποψήφιοι: ο Γκρουντίνιν και ο Σουραΐκιν. Πώς το εξηγείτε αυτό; Αναβιώνει τα τελευταία χρόνια μια σταλινική νοσταλγία;

Η άγνοια του παρελθόντος είναι απειλή για το μέλλον, και αυτό δεν είναι κοινοτοπία. Είναι αδύνατη η οικοδόμηση σύγχρονης κοινωνίας χωρίς να έχεις κατανοήσει ποιες απειλές κρύβει η ανεξέλεγκτη εξουσία. Ο σημερινός τρόπος διοίκησης του κράτους δεν έχει αλλάξει σε σύγκριση με τη σοβιετική εποχή. Οι πολίτες συνεχίζουν να μη συμμετέχουν στη διοίκηση της χώρας, η εξουσία και η κοινωνία είναι χωρισμένες. Το κράτος θεωρείται ιερό, είναι η ύψιστη αξία, ενώ οι πολίτες θα πρέπει να θυσιάσουν σε αυτό τα πάντα. Αυτή είναι και η ειλικρινής πεποίθηση του Πούτιν. Έτσι εξηγείται η εκ μέρους του διαρκής εξύμνηση των νικών (μερικές από τις οποίες είναι φανταστικές, ενώ κάποιες άλλες εντελώς επινοημένες) και η αποσιώπηση ή ακόμη και η άρνηση των εγκλημάτων που έχει διαπράξει το κράτος. Για τον Πούτιν είναι αδύνατο το προφανές, ότι η Σοβιετική Ένωση ήταν ένα εγκληματικό κράτος. Βεβαίως, ο Πούτιν και ο Μεντβέντεφ δεν είναι θαυμαστές του Στάλιν και καταδικάζουν τις διώξεις απολύτως ειλικρινά. Η προπαγάνδα όμως για το μεγαλείο του κράτους και η συνδεδεμένη με αυτή αποσιώπηση των εγκλημάτων του κομμουνιστικού καθεστώτος μετατρέπουν τον Στάλιν (επιπλέον, νικητή του πολέμου) σε ήρωα. Σε αυτό ας προστεθεί και ο μύθος περί της ασκητικής ζωής του Στάλιν, και οι άλλοι μύθοι της σοβιετικής προπαγάνδας.

Υπάρχουν σήμερα πολιτικοί κρατούμενοι στη Ρωσία;

Πολλοί. Καταρχάς, είναι αρκετοί ακτιβιστές διαφόρων κινημάτων. Κάποιοι, απλώς συμμετείχαν σε κάποια συγκέντρωση και διώχθηκαν για παραδειγματισμό- για να φοβηθούν οι υπόλοιποι. Υπάρχει μία μεγάλη ομάδα κρατουμένων που διώκονται για την πεποιθήσεις τους, επειδή ανήκουν σε οργανώσεις που έχει χαρακτηριστεί «εξτρεμιστικές», επειδή τέλεσαν θρησκευτικές τελετές ή επειδή κατείχαν βιβλία! Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι οι Ρώσοι δικαστές κηρύσσουν διάφορα βιβλία «εξτρεμιστικά». Το ίδιο κάνουν και με οργανώσεις, ως συνήθως χωρίς καμία τεκμηρίωση, χωρίς αποδείξεις για παράνομη δραστηριότητα. Οι εκπρόσωποι των οργανώσεων ή οι συγγραφείς των βιβλίων δεν ενημερώνονται καν ότι διεξήχθη εναντίον τους δίκη. Πρόσφατα στον κατάλογο των εξτρεμιστικών οργανώσεων βρέθηκαν και οι Μάρτυτες του Ιεχωβά. Παλιότερα, επί ΕΣΣΔ, είχαν κηρυχθεί παράνομοι, το ίδιο και στην χιλτερική Γερμανία. Σήμερα, εκτός από τη Ρωσία, είναι εκτός νόμου στην Κίνα, στη Βόρεια Κορέα, στο Τουρκμενιστάν, στο Τατζικιστάν, στη Σαουδική Αραβία, στο Ιράκ και στο Ιράν. Αυτός ο κατάλογος χωρών είναι ενδεικτικός για την πορεία που ακολουθεί η Ρωσία.

Κατά τη σοβιετική περίοδο οι αντιφρονούντες έλεγαν στο κράτος: «Τηρείτε το σύνταγμα». Είναι επίκαιρα σήμερα αυτά τα λόγια;

Ναι, δυστυχώς. Είναι ανώφελο, π.χ., να επικαλείται κανείς το σύνταγμα στα δικαστήρια. Έχουν ψηφιστεί πολλοί αντισυνταγματικοί νόμοι, ενώ συχνά υπηρεσιακές εγκύκλιοι υπερτερούν του συντάγματος.

Είστε ικανοποιημένος από τη στάση του Συνηγόρου του Πολίτη στη Ρωσία, από την ετοιμότητά του να αντιδράσει στις παραβιάσεις του νόμου και την αυθαιρεσία των αρχών;

Κατ’ εμέ, η σημερινή Συνήγορος του Πολίτη προσπαθεί ειλικρινώς να υπερασπιστεί τα ανθρώπινα δικαιώματα, στα όρια που της επιτρέπει η εξουσία (ο νόμος της επιτρέπει πολύ περισσότερα). Δεν προσέχει όμως όλες τις παραβιάσεις του νόμου ή δεν τις θεωρεί τέτοιες.

Προσφάτως συνελήφθη και τελικά δικαιώθηκε από το δικαστήριο, ο ιστορικός Γιούρι Ντμίτριεφ με βάση μία ανώνυμη καταγγελία, μάλιστα πέρασε σχεδόν δύο χρόνια στη φυλακή. Μοναδικό του αμάρτημα ήταν η αναζήτηση των τοποθεσιών των μαζικών εκτελέσεων αθώων ανθρώπων. Πιστεύετε ότι ήταν μια εκδικητική πράξη εκ μέρους εκείνων που φοβούνται την αλήθεια για τις μαζικές εκτελέσεις;

Νομίζω πως μάλλον πρόκειται για έργο εκείνων που φοβούνται την αλήθεια για τα σημερινά γεγονότα. Η δυσαρέσκεια των τοπικών αρχών προκαλείται όχι από την αναζήτηση των ομαδικών τάφων, ούτε και η τοποθέτηση μνημείων (σε αυτό οι αρχές συνέβαλαν ώς ένα βαθμό), αλλά ότι προκαλεί το ενδιαφέρον πώς οι παλιές μέθοδοι διοίκησης δεν έχουν ξεπεραστεί. Ο Ντμίτριεφ διοργάνωνε εκδηλώσεις μνήμης στο Σανταρμόχ, στις οποίες συμμετείχαν και αντιπροσωπείες από άλλα κράτη – πιο τακτικά από την Ουκρανία, επειδή εκεί εκτελέστηκαν πολλοί επιφανείς ουκρανοί πνευματικοί άνθρωποι. Ο Ντμίτριεφ μιλούσε σε αυτές τις εκδηλώσεις εναντίον της επίσημης πολιτικής της Ρωσίας στην Κριμαία όσο και στο Ντονμπάς. Κατά πάσα πιθανότητα, γι’ αυτό οι τοπικές αρχές φοβήθηκαν την δυσαρέσκεια των ομοσπονδιακών. Σήμερα ο Ντμίτριεφ έχει συλληφθεί και πάλι, παρ’ ότι η κατηγορία την οποία αντιμετώπιζε έχει καταπέσει. Οι αρχές προσπαθούν να πάρουν εκδίκηση. Τα τελευταία χρόνια οι μυστικές υπηρεσίες ξεσυνήθισαν να χάνουν δίκες. Ελπίζω να νικήσει τελικά η αλήθεια.

Λίγες βδομάδες πριν, συνελήφθη στην Τσετσενία ένας ακόμη επικεφαλής της οργάνωσής σας. Πώς ερμηνεύετε αυτή τη ζοφερή κατάσταση σ' αυτή τη δημοκρατία; Πώς αντέδρασαν οι αρχές; Πώς αντιμετωπίζετε τις απειλές εκ μέρους των αρχών της Τσετσενίας προς την οργάνωσή και τη δραστηριότητά σας υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων;

Η Τσετσενία είναι μία πολύ ιδιόμορφη περιοχή, στην οποία οι ρωσικοί νόμοι ισχύουν με πολλούς περιορισμούς. Μετά από δύο αιμοσταγείς πολέμους οι ρωσικές αρχές επέλεξαν μία άκρως αμφιλεγόμενη μέθοδο ειρήνευσης – παρέδωσαν την περιοχή στην ανεξέλεγκτη και απεριόριστη εξουσία στην συμμορία του Καντίροφ (αυτό θυμίζει κάπως τη νομή των περιοχών στον κόσμο του εγκλήματος). Ο Καντίροφ σήμερα έχει απόλυτη εξουσία στην Τσετσενία. Φυσικά, εμείς πάντα αντιμετωπίζαμε σοβαρά τις απειλές των αρχών της Τσετσενίας, ιδιαίτερα μετά τη δολοφονία της συναδέλφου μας Νατάλια Εστεμίροβα. Είμαστε υπερήφανοι για τους συναδέλφους μας στην Τσετσενία, οι οποίοι συνεχίζουν τη δράση τους αγνοώντας τις απειλές κατά της ζωής τους. Ο Ογιούμπ Τιτίεγιεφ, που επί σειρά ετών ερευνούσε δολοφονίες και απαγωγές ανθρώπων από τις δυνάμεις ασφαλείας της Τσετσενίας, συνελήφθη με χαλκευμένες κατηγορίες. Η Συνήγορος του Πολίτη της Ρωσικής Ομοσπονδίας Τ. Μοσκαλόβα πρότεινε η εξέταση της υπόθεσης να γίνει σε άλλη περιοχή της χώρας, ώστε να διασφαλιστεί η αμεροληψία. Ο Καντίροφ της απάντησε πως δεν πρέπει να ανακατεύεται σε ξένες υποθέσεις. Αναιδής απάντηση. Ο Πούτιν σώπασε, στο βαθμό που δεν μπορεί να απολύσει τον Καντίροφ. Έχει ήδη αρχίσει η δίκη. Αφού όμως γίνεται στην Τσετσενία, δεν υπάρχει καμία δυνατότητα έντιμης και αμερόληπτης διαδικασίας. Το μόνο που μπορούμε να ελπίζουμε είναι να τραβήξουμε την προσοχή της ρωσικής και της διεθνούς κοινής γνώμης.

Η πρώτη γενιά των μελών του Μεμοριάλ είναι πια μεγάλης ηλικίας. Τι σκέπτεστε για την αναπόφευκτη εναλλαγή των γενεών στο κίνημα υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων;

Αισιοδοξούμε. Περίπου τα μισά μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Κέντρου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων είναι 40 ετών. Απλώς, οι δημοσιογράφοι προτιμούν να μιλούν με πρόσωπα που γνωρίζουν από παλιά και συνεχίζουν να παραμένουν δραστήρια. Η δραστηριότητα όμως του Μεμοριάλ δεν περιορίζεται στην υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Επεκτείνεται στο επιμορφωτικό και το ιστορικό πεδίο, όπου δραστηριοποιούνται πολλοί που δεν ανήκουν στην γενιά των δεινόσαυρων - ιδρυτών. Τα τελευταία χρόνια, λόγω και των πιέσεων από τις αρχές, καταγράφουμε αύξηση των εθελοντών, κυρίως νεαρής ηλικίας.

Πώς οραματίζεστε τη Ρωσία του μέλλοντος; Και πώς νομίζετε πως θα είναι στην πραγματικότητα;

Είναι εξαιρετικά δύσκολες οι προβλέψεις. Ως γνωστόν, ο Λένιν δεν περίμενε ότι θα γίνει επανάσταση το 1917, ενώ η Περεστρόικα άρχισε τόσο ξαφνικά που πολλοί δεν ήθελαν να το πιστέψουν, θεωρώντας πως πρόκειται για μία ακόμη επιχείρηση της ΚαΓκεΜπε. Ελπίζω, λοιπόν, στο απρόβλεπτο της ρωσικής πραγματικότητας. Η σημερινή περίοδος αντίδρασης δεν είναι υποχρεωτικό να διαρκέσει 70 χρόνια. Τα επόμενα όμως τρία χρόνια δεν περιμένω μεγάλες αλλαγές. Κατά τα άλλα, δεν θέλω κάτι ιδιαίτερο για τη Ρωσία. Θέλω συνηθισμένα πράγματα,προς το παρόν σχεδόν άγνωστα στη Ρωσία: πραγματικό πολιτικό ανταγωνισμό και εναλλαγή κομμάτων στην εξουσία, πραγματική ελευθερία λόγου και ανεξαρτησία των ΜΜΕ, ανεξάρτητη δικαιοσύνη και σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, πραγματικό διαχωρισμό των εξουσίας. Θέλω να τηρείται το Σύνταγμα και όχι μόνο κατά το φαίνεσθαι. Και προσωπικά, θέλω να ζήσω και όλα αυτά να τα δω.

Προσθήκη σχολίου

Όλα τα πεδία είναι υποχρεωτικά. Ο κώδικας HTML δεν επιτρέπεται.