Ο Ανδρέας Κάλβος, το ξέρουμε εδώ και δεκαετίες, δεν είναι μόνο η Λύρα και τα ποιήματα των Ωδών, αλλά και οι ιταλικές τραγωδίες, οι επιστολές, καθώς και όσα άλλα συγκεντρώθηκαν συστηματικά στην έκδοση των έργων του από το Μουσείο Μπενάκη, σε επιστημονική επιμέλεια του Δημήτρη Αρβανιτάκη (2014-2021). Στο πλαίσιο αυτής της συστηματοποίησης, ο Νάσος Βαγενάς μεταφράζει την αρχαιόπνευστη ιταλική τραγωδία του Κάλβου Ιππίας, τοποθετώντας στην εμπεριστατωμένη εισαγωγή του τη χρονολογία σύνθεσης μεταξύ 1820 και 1821, αργότερα δηλαδή από τις άλλες ιταλικές τραγωδίες του, τον Θηραμένη (1813) και τις Δαναΐδες (1815) – και οι τρεις δημοσιεύτηκαν σε βιβλίο το 1960 από τον ιδρυτή των καλβικών σπουδών Mario Vitti. Οι χρονολογίες δεν αποτελούν εν προκειμένω φιλολογική λεπτομέρεια μα κρίσιμο στοιχείο για το βαθμό ωρίμανσης του Κάλβου όταν σχεδίαζε τον εντέλει ανολοκλήρωτο Ιππία. Διότι αν ο Κάλβος σχεδίασε όντως τον Ιππία σε υστερότερο χρόνο απ’ ό,τι αρχικά πιστευόταν, μπορούμε να εξηγήσουμε καλύτερα την υπεροχή του από τον Θηραμένη και τις Δαναΐδες. Ανεπτυγμένος σε άλλοτε φανερούς και άλλοτε κρυφούς ενδεκασύλλαβους, ο Ιππίας είναι απαλλαγμένος από τον Ούγκο Φόσκολο, τη βαριά σκιά των νεανικών χρόνων του Κάλβου, και έρχεται, καθ’ ομολογίαν του τελευταίου, πιο κοντά στον Αλφιέρι και στις περί τραγωδίας ιδέες του.
Ο Ιππίας είναι αδελφός του Ίππαρχου και μέλος της οικογένειας των Πεισιστρατιδών. Ο Ίππαρχος θα αποπλανήσει την αδελφή του Αρμόδιου κι εκείνος θα τη σκοτώσει έξαλλος από θυμό για την προσβολή ενώ, εν συνεχεία, πλημμυρισμένος από ενοχές για την ανόσια πράξη του, θα αποζητήσει την κεφαλήν του Ιππάρχου επί πίνακι, φιλοδοξώντας να τον σκοτώσει. Ο σοφότερος Αριστογείτων, ωστόσο, τον καλεί να προετοιμάσει με περίσκεψη την επιτέλεση του σκοπού του. Ο Ιππίας θα μπερδέψει στο μεταξύ και θα μπλέξει σε έναν σκοτεινό λαβύρινθο και τους τρεις για να ικανοποιήσει την απώτατη φιλοδοξία του, που δεν είναι άλλη από την υφαρπαγή της εξουσίας.
Καρμπονάροι και τραγωδία
Όσοι μπλέκονται στη συνωμοσία του Ιππία για την εξόντωση του Ιππάρχου, τονίζει ο Βαγενάς, παραπέμπουν στο ριζοσπαστικό πολιτικό πρόγραμμα των Καρμπονάρων. Εγνωσμένος Καρμπονάρος, ο Κάλβος μεταγγίζει στον Ιππία τις πολιτικές του αρχές, πλην όχι μηχανικά και φορώντας ιδεολογικό κορσέ, αλλά με τους όρους που απαιτεί η ίδια η τραγωδία, τουλάχιστον η ιταλική τραγωδία κατά Αλφιέρι. Με αισθήματα κοντινότερα στα ποιήματα των ελληνικών Ωδών, με διαλόγους ζωηρότερους από τους διαλόγους του Θηραμένη και των Δαναΐδων, με επιδέξια διαδοχή και διαπλοκή σκηνών, με μια εξόχως περίπλοκη μυθοπλασία, αλλά και με μια διφυή μέθοδο, τόσο ως προς την πολιτική θεωρία όσο και ως προς την τραγωδία, ο Κάλβος κατορθώνει να συνενώσει θαυμαστά το πολιτικό με το τραγικό.
Ο Αριστογείτων προτρέπει τον Αρμόδιο να αντιπαρατάξει στην υποκρισία (simulazione) του Ιππάρχου τα μέσα απόκρυψης (dissimulazione) του καλού συνωμότη για να στεφθεί με επιτυχία η ύψιστη απόβλεψή του, που είναι βεβαίως η κατάρρευση και η κατάργηση της τυραννίας. Αυτό πίστευαν οι Καρμπονάροι, αυτό πρέσβευε o Μακιαβέλι, το ίδιο ενστερνιζόταν ο Κάλβος, το ίδιο επιτάσσει και ο καταμερισμός των τραγικών προσώπων σε τυράννους υποκριτές και σε ενάρετους πολίτες. Άλλη μια επιταγή του Μακιαβέλι, αλλά και του Διαφωτισμού: να ξεχωρίσει η έννοια της αρετής (virtu) από την έννοια της φαυλότητας (vizio) στον αγώνα για τη διασφάλιση της πολιτικής ακεραιότητας και, εν κατακλείδι, της ελευθερίας. Ας προσέξουμε, προτρέπει ο Βαγενάς, το ζεύγος των ανοιχτών χαρακτήρων (του τυράννου Ίππαρχου και του ελεύθερου πολεμιστή Αρμόδιου) από τη μια πλευρά και από την άλλη τους κλειστούς χαρακτήρες του Αριστογείτονα και (πίσω από τα σκηνικά) του ίδιου του Κάλβου με τη στρατηγική επαναστατικής σύνεσης που υπαγορεύουν.
Piano della tragedia
Δίπλα στον Ιππία, ο Βαγενάς μεταφράζει και τον Αβαντίδα, χειρόγραφο που βρέθηκε μαζί του, με «τέσσερα πρόσωπα της τραγωδίας» σε μονολογική μορφή (Vitti). Η μετάφραση του Βαγενά ανταποκρίνεται απολύτως στο σύγχρονο αίσθημα της ελληνικής γλώσσας, επιτρέπει στον εαυτό της κάποιους ρυθμικούς υπαινιγμούς και ορισμένες πολύ διακριτικές παραπομπές στη δημώδη παράδοση, δεν ποιητικίζει (καθώς δεν ποιητικίζει, εικάζω, και ο Κάλβος) και μας παραδίδει το καλβικό κείμενο στην εντελέστερη (ως πανόραμα και ως ακρόαμα) δυνατή μορφή.
Διαβάζοντας το «Piano della tragedia», το «Σχέδιο της τραγωδίας», όπου ο Κάλβος εξηγεί αναλυτικά το πώς πρόκειται να δουλέψει με την επικείμενη σύνθεση του Ιππία, δεν μπορώ να μη σκεφτώ την υψηλή καλλιτεχνική του συνείδηση και σκόπευση, το πόσο βαθιά αφομοιώνει τα διδάγματα του Αλφιέρι, καθώς και το πόσο έχει προετοιμαστεί σε όλα τα επίπεδα. Ας διαβάσουμε το «Σχέδιο της τραγωδίας» και σαν ένα σημερινής κοπής σύνολο σημειώσεων για πιθανό σκηνοθέτη ή σαν συγγραφικό εργαστήρι που θέλει να ανοίξει φιλόξενα τις πόρτες του σε ποικίλων ενδιαφερόντων (όχι μόνο ποιητικών και θεατρικών) αναγνώστες.