Τεύχος 166

Στη μεταπολίτευση, η ασφάλεια συνήθως παρουσιαζόταν ως αντιθετική στην ελευθερία. Το ερώτημα «τι τη θέλουμε την αστυνομία;» θεωρήθηκε πολύ συχνά προοδευτικός μονόδρομος. Μόνο μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, με την ισλαμιστική τρομοκρατία να αναδεικνύεται ως η κυρίαρχη απειλή για την διεθνή ασφάλεια, άρχισε μια πολιτική και επιστημονική επανατοποθέτηση της έννοιας της ασφάλειας. Ο σκοταδισμός και η απολυταρχική νοοτροπία των τρομοκρατών ερχόταν σε ευθεία σύγκρουση με τη φιλελεύθερη δημοκρατία.

Κι αυτή η αντιπαράθεση άρχισε να γίνεται κυρίαρχη σε ιδεολογικό, πολιτισμικό, κοινωνικό πεδίο – και στην πολιτική αντιπαράθεση. Η ιδέα ότι η τρομοκρατία, οι υβριδικές απειλές, το διεθνικό οργανωμένο έγκλημα αλλά και οι αυταρχικές και οι αναθεωρητικές δυνάμεις είναι διαφορετικές όψεις της απειλής για την δημοκρατία ίσως, πλέον, να μην είναι μειοψηφικές ούτε στην Ελλάδα.

Ανάμεσα στις αναθεωρητικές δυνάμεις, ιδιαίτερα απειλητική εμφανίστηκε στις αρχές του νέου αιώνα η Ρωσία. Το 2008, με τον πόλεμο κατά της Γεωργίας, η Ρωσία έδειξε τις διαθέσεις της, που δεν έγιναν αντιληπτές ως σήμα κινδύνου για τη διεθνή οργάνωση και την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Σε ένα βαθμό, δεν έτυχε προσοχής  ούτε η υβριδική επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2014 και η προσάρτηση της Κριμαίας. Ούτε το 2016, στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ, ούτε στο δημοψήφισμα που οδήγησε στην έξοδο της Μεγάλης Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση αντιληφθήκαμε την απειλή όπως πραγματικά είναι.

Χρειάστηκε η Ρωσία να εισβάλει στην Ουκρανία, τον Φεβρουάριο του 2022, για να συνειδητοποιήσουμε, μέσα από το σθένος και τον ηρωισμό των Ουκρανών, πως η ελευθερία, η πατρίδα, η αυτοδιάθεση είναι αξίες των φιλελεύθερων δημοκρατιών. Είναι συστατικά στοιχεία των ελεύθερων κρατών, που μπορούν να επιλέγουν τις συμμαχίες τους – και ο ρόλος της διεθνούς οργάνωσης και του ΟΗΕ είναι να τους εγγυώνται αυτό το δικαίωμα.

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία ανέδειξε το εύρος της απειλής. Από τότε, την απειλή την υπενθυμίζουν συχνά διάφορες ενέργειες της Ρωσίας κατά της Δύσης και της κουλτούρας της. Οι επιθέσεις με fake news και η προσπάθεια με bots χειραγώγησης της κοινής γνώμης. Οι συχνές απειλές κατά της ασφάλειας και της εδαφικής ακεραιότητας του ενιαίου ευρωπαϊκού χώρου, κατά της Μολδαβίας, αλλά και κατά της Σουηδίας και της Φινλανδίας. Πρόσφατα, τα ρωσικά drones που παραβίασαν τον εναέριο χώρο της Πολωνίας σήμαναν συναγερμό: η Ευρώπη οφείλει εγρήγορση, για να διαφυλάξει την ασφάλεια και τη δημοκρατία της.

Τα ρωσικά drones πάνω από την Πολωνία μάς θύμισαν αυτό που δεν έπρεπε ποτέ να ξεχάσουμε. Ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν είναι υπόθεση μόνο των Ουκρανών. Είναι η μάχη όλων μας. Η Ρωσία δεν επιτέθηκε στην Ουκρανία. Επιτέθηκε στη Δύση.

Κατά συνέπεια, η συζήτηση για την ειρήνη στην Ουκρανία και την επόμενη ημέρα δεν μπορεί να μην περιλαμβάνει την απειλή από τη Ρωσία για την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Το ζήτημα αυτό συνδέεται στενά με το πώς θα προκύψει η ειρήνη και ποιοι θα είναι οι όροι της. Ουσιαστικά, μιλάμε για δύο προσεγγίσεις που μπορούν να αποτυπωθούν με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο στην πρόσληψη και στην προσέγγιση των ΗΠΑ υπό τις δύο διαφορετικές προεδρίες – του Τζο Μπάιντεν και του Ντόναλντ Τραμπ.

Η πρώτη προσέγγιση, που ήταν και η θέση της συντριπτικής πλειονότητας των χωρών του δυτικού κόσμου ώς τον Ιανουάριο του 2024, τόνιζε ότι το τέλος του πολέμου πρέπει να έρθει με την ήττα της Ρωσίας. Αυτή η προσέγγιση, αν αφήσουμε στην άκρη για την οικονομία της συζήτησης το εφικτό του πράγματος και τις εξελίξεις στο πεδίο των μαχών τους τελευταίους μήνες, απαντούσε και στη γενικότερη απειλή της Ρωσίας για την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Μια ηττημένη Ρωσία δεν θα μπορούσε να αποτελέσει απειλή, ενώ πολλοί προσέβλεπαν πως σε αυτό το ενδεχόμενο μπορεί να βλέπαμε ακόμη και αλλαγή εξουσίας στο εσωτερικό της.

Η δεύτερη προσέγγιση, κυρίαρχη στις ΗΠΑ του Τραμπ ο οποίος φαίνεται να διχοτομεί για πρώτη φορά από το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου τον δυτικό κόσμο, πιέζει για μια ειρήνη που θα αποτυπώνει την παρούσα κατάσταση στο πεδίο των μαχών και δεν θα προκύπτει ως αποτέλεσμα ήττας της Ρωσίας. Σε αυτή την προσέγγιση έχουν μπει και ζητήματα που από την πρώτη στιγμή έθετε η Ρωσία (π.χ. μη ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ, περιορισμοί στις στρατιωτικές δυνατότητες της Ουκρανίας, επίσημη αποδοχή της κατάστασης της Κριμαίας κ.λπ.). Σε επίπεδο διεθνών σχέσεων, είδαμε το άνοιγμα των ΗΠΑ προς τη Ρωσία και τη σταδιακή επιστροφή της δεύτερης στο διεθνές πεδίο.

Είναι ξεκάθαρο λοιπόν πως αυτή τη στιγμή η συζήτηση γίνεται στη βάση της δεύτερης προσέγγισης, η οποία σε κάθε περίπτωση δεν περιλαμβάνει ήττα της Ρωσίας, αλλά ούτε και ουσιαστική της τιμωρία για τον αναθεωρητισμό που εκφράστηκε με την εισβολή και την πραγματοποίηση εγκλημάτων πολέμου.

Εάν λοιπόν, παρά τις πολλές δυσκολίες και ενστάσεις από την Ουκρανία, τα κράτη μέλη της Ε.Ε. και τη Βρετανία προχωρήσει μια ειρήνη με αυτά τα χαρακτηριστικά, η απειλή από τη Ρωσία δεν θα έχει εκλείψει. Αντίθετα, θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει πως η Ρωσία και ο Βλαντίμιρ Πούτιν θα μπουν στον πειρασμό να ασκήσουν εκ νέου τις αναθεωρητικές τους βλέψεις με τη χρήση υβριδικών επιθέσεων, αλλά και παραδοσιακής σκληρής στρατιωτικής ισχύος. 

Σε έναν κόσμο όπου υποχωρεί ο ρόλος των θεσμών και του διεθνούς δικαίου και επικρατεί η ισχύς και η χομπσιανή προσέγγιση των διεθνών σχέσεων, η αναθεωρητική Ρωσία του Πούτιν θα αποτελεί απειλή για την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Γι’ αυτό και ο πόλεμος στην Ουκρανία αφορά την Ευρώπη και κάθε ελεύθερη χώρα. Ουσιαστικά, θα παραμείνει ο καταλύτης που πρέπει να οδηγήσει στην αμυντική ωρίμανση της Ένωσης, στο πλαίσιο της κρίσιμης Στρατηγικής Αυτονομίας. Για να μπορέσεις να αντιμετωπίσεις τον αναθεωρητισμό χρειάζεται να ενισχύσεις σημαντικά την αποτρεπτική σου ικανότητα, ιδιαίτερα όταν η απειλή προέρχεται από μια πυρηνική δύναμη όπως η Ρωσία. Η Ε.Ε. δεν μπορεί πλέον να λειτουργεί μόνο ως απόγονος της Αφροδίτης με τη γοητεία και το κανονιστικό της πλαίσιο. Οφείλει να φερθεί ως Αθηνά, που μπορεί να κάνει χρήση, εφόσον χρειαστεί, σκληρής ισχύος. Η Ευρώπη ας δείξει τα δόντια της.

Demetrios Christodoulou & Sergiu Klainerman, The Global Nonlinear Stability of the Minkowski Space, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1993, τελευταία έκδοση: 2016, 526 σελ. 

Ο Δημήτρης Χριστοδούλου είναι κορυφαίος σύγχρονος μαθηματικός. Μετά τη σπουδαία συνεισφορά των Αρχαίων Ελληνικών Μαθηματικών στον δυτικό πολιτισμό, δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστήριξαν –μεταξύ τους και ο ουγγρικής καταγωγής αμερικανός μαθηματικός, Peter Lax– ότι, έπειτα από απουσία 2.300 χρόνων, οι Έλληνες επέστρεψαν στις σημαντικές τους συνεισφορές στη μαθηματική επιστήμη χάρη στο έργο του Δημήτρη Χριστοδούλου.^[1] Άλλοι θεωρούν ότι ο Lax σε αυτό του το σχόλιο έπρεπε να συμπεριλάβει και τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή (και μάλλον έχουν δίκιο).

Κωνσταντίνος Κυριακός, Στοιχειωμένοι από τον Παζολίνι. Το κινηματογραφικό έργο του Πιερ Πάολο Παζολίνι και οι αντηχήσεις του στην Ελλάδα - Από την υποδοχή στη συνομιλία, Αιγόκερως, Αθήνα 2024, 576 σελ.

Μια σφαιρική, διεξοδική, συναρπαστική μελέτη για το κινηματογραφικό έργο του Πιερ Πάολο Παζολίνι και την πρόσληψή του (κριτική υποδοχή και διακειμενική, θεματολογική και υφολογική συνομιλία) στην Ελλάδα αποτελεί η νέα μονογραφία του άκρως παραγωγικού και πάντοτε ουσιαστικού Κωνσταντίνου Κυριακού, καθηγητή ιστορίας του θεάτρου και του ελληνικού κινηματογράφου στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών.

Φλοράνς Νουαβίλ, Μίλαν Κούντερα. «Γράψιμο… Τι ιδέα κι αυτή!», μετάφραση από τα γαλλικά: Γιάννης Η. Χάρης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2025, 280 σελ.

Ένα απ’ τα ομορφότερα βιβλία που κυκλοφόρησαν τον τελευταίο καιρό είναι αναμφισβήτητα η βιογραφία του Μίλαν Κούντερα από τη Φλοράνς Νουαβίλ.

Αυτoσυνεντεύξεις του Μανόλη Αναγνωστάκη αμφισβητούν τη «σιωπή» του   

Nicole Lobdell, x-ray, Bloomsbury Academic, 2024. 121 σελίδες 

Η σύγκλιση επιταχυνόμενων καινοτομιών, πραγματικών αβεβαιοτήτων και υφέρπουσας δυσπιστίας αποτελεί μια από τις σημερινές τέλειες καταιγίδες στον χώρο της υγείας. Όντως, η αλήθεια έχει γίνει δελτίο καιρού;

Νοβάλις, Ύμνοι στη νύχτα, μετάφραση από τα γερμανικά: Γρηγόρης Βαλατσός, Στέγη, Λαμία 2025, 164 σελ.

Αφορμή γι᾿ αυτό το Σημείωμα είναι η πρόσφατη μετάφραση και έκδοση των Ύμνων από τον Γρ. Βαλατσό (Στέγη, 2025). Νεαρός και φέρελπις ο οίκος με έδρα τη Λαμία, ενώ μεταφραστής και οίκος έχουν δοκιμαστεί στη Μεταμόρφωση του Κάφκα (2025). Ο νέος Νοβάλις είναι μια έκπληξη πολλαπλή: από το σχεδιασμό του εξωφύλλου με το θωπευτικό χρώμα του χαρτιού, την ευανάγνωστη, απλωμένη στη σελίδα γραμματοσειρά, το μικρό σε έκταση βιβλίο (ή βιβλιάριον) των 90 σελίδων, μέχρι το συναφές με την τυπογραφική αισθητική γλωσσικό, μεταφραστικό ύφος. Είναι οι όχι σπάνιες πλέον εκπλήξεις από την αφανή, σεμνών χειρονομιών, περιφέρεια.

Σε ομιλία του που εκφώνησε στο 10ο συνέδριο του Άρτου Ζωής τον Νοέμβριο του 2019, ο Διονύσης Καψάλης προφητεύει μια επικείμενη καταστροφή κολοσσιαίων διαστάσεων: «Είναι απολύτως βέβαιο ότι μια συνολική κατάρρευση, μια καταστροφή του ανθρώπινου πολιτισμού όπως τον γνωρίζαμε ώς σήμερα, δεν είναι πια ένα απλό ενδεχόμενο ανάμεσα σε άλλα, λιγότερο ολέθρια ενδεχόμενα, αλλά το πιθανότερο όλων».^[1] Και πιο κάτω επιμένει: «Τα ανησυχητικά νέα μάς έρχονται κάθε μέρα από όλες τις γωνιές του πλανήτη, τις γνωστές και τις άλλοτε μαγικές, από την Αρκτική ώς την Ανταρκτική και από τον Αμαζόνιο ώς την Κίνα. […] Η καταστροφή είναι ήδη εδώ, μαζί μας»^[2]. Όπως φαίνεται, ο Καψάλης πιστεύει, εν πάση σοβαρότητι, πως ο ανθρώπινος πολιτισμός κινδυνεύει συνολικά με άμεση και συνολική κατάρρευση, εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Συστήνει μάλιστα ν’ απελπιστούμε συλλογικά, ώστε να μπορέσουμε στη συνέχεια να ελπίσουμε, να διαμορφώσουμε μια ριζική ελπίδα αναγέννησης του πολιτισμού μας.

Η Ευρώπη δεν υστερεί έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών στον τομέα της επιστημονικής έρευνας και της παραγωγής επιστήμης υψηλού επιπέδου. Η ιδέα ότι συμβαίνει κάτι τέτοιο οφείλεται στη λανθασμένη θεώρηση που συνεχίζουν να έχουν τα Μαζικά Μέσα Ενημέρωσης:  από τη μια οι ΗΠΑ και από την άλλη οι ευρωπαϊκές χώρες, η καθεμιά ξεχωριστά. Με τη ματιά αυτή, η Βρετανία, η Γερμανία, η Γαλλία, η Ολλανδία υστερούν έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών σε βραβεία Νόμπελ και Μετάλλια Fields και έτσι διαιωνίζεται η αντίληψη της αμερικανικής κυριαρχίας στην επιστήμη.

Η συνέντευξη του καθηγητή του ΜΙΤ, Άλεξ Μπερν, στον Γιώργο Ναθαναήλ, στο προηγούμενο τεύχος (https://booksjournal.gr/synenteykseis/5500-alex-byrne-o-polemos-ton-fylon), αντιμετωπίστηκε από μερίδα αναγνωστών (και ορισμένους συνεργάτες μας) αποδοκιμαστικά. Επίσης αποδοκιμαστικά αντιμετωπίστηκε η επιλογή της διεύθυνσης του Books’ Journal να κάνει πρώτο θέμα το κείμενο της συγκεκριμένης συνέντευξης, και ιδίως του αποσπάσματος του σχετικού με τα φύλα: «Το φύλο δεν είναι “ένα απέραντο απείρως εύπλαστο συνεχές”. Ο αριθμός των φύλων είναι ακριβώς δύο». Σε μια συζήτηση για το εξώφυλλο, μάλιστα, που προκλήθηκε στο facebook, έγινε απόπειρα από οπαδούς της λεγόμενης woke κουλτούρας να απαξιωθεί το περιοδικό, ο συντάκτης και, πρωτίστως, ο καθηγητής Άλεξ Μπερν, ο οποίος με «επιχειρήματα» πρόχειρα χαρακτηρίστηκε με μεγάλη ευκολία τραμπικός.

Κι όμως. Ο καθηγητής Μπερν, στην πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξή του (που δημοσιεύεται με ελεύθερη πρόσβαση, στο σάιτ του περιοδικού, στη διάθεση ενός μεγαλύτερου κοινού), μετέφερε και μια προσωπική πτυχή της ζωής του, την άρνηση του Oxford University Press να δημοσιεύσει το βιβλίο του. Η κουλτούρα της ακύρωσης ευνοεί μια εχθρική προς την ελευθερία της έκφρασης στάση – κι αυτό δεν μπορούν να το δεχτούν οι δημοκράτες πολίτες. Όπως δεν είναι δυνατόν, αίφνης, οι σπουδές του φύλου να επιδιώκουν την εκτόπιση της βιολογίας και των συμπερασμάτων της από τις ζωές μας και, ιδίως, από την ερμηνεία της ζωής. Καλώς ή κακώς, η ζωή δεν αντιμετωπίζεται σε όλα με τον ακτιβισμό.

Και η επίκληση των συλλογικών ταυτοτήτων έχει στόχο την αντικατάσταση της έννοιας του πολίτη, με επιμέρους μικρότερες συλλογικότητες, ανταγωνιστικές μεταξύ τους. Τον κατακερματισμό αυτό έχει περιγράψει ιδιαίτερα ο καθηγητής Μαρκ Λίλα (Κάποτε φιλελεύθερος και πάλι φιλελεύθερος, Επίκεντρο 2018). Ο φιλελευθερισμός των ταυτοτήτων, εξηγεί ο Λίλα, «εξόρισε τη λέξη “εμείς” από τον αξιοσέβαστο πολιτικό λόγο». Και οι θεωρίες του φύλου βάθυναν ακόμα περισσότερο τον κοινωνικό κατακερματισμό, ενώ υψώνουν ένα ανάχωμα προοδευτικότητας σε βάρος όσων ανησυχούν για πραγματικά ζητήματα: για την κατάρρευση του κύρους των θεσμών, για την αύξηση της ανασφάλειας, για την αμφισβήτηση του μοντέλου της φιλελεύθερης δημοκρατίας από μέσα (αφού η αντίδραση οδηγεί στο μοντέλο Τραμπ).

Αλλά ας μείνουμε στην επίθεση με αφορισμούς κατά του καθηγητή Μπερν και του περιοδικού που ζήτησε και δημοσίευσε την άποψή του. Σε αυτή την επίθεση, στους δημόσιους αφορισμούς καλύτερα οπαδών μιας κουλτούρας της ακύρωσης α λα ελληνικά, το Books’ Journal δεν θα μπει. Αρκεί μια δήλωση, ότι θα συνεχίσουμε να αξιολογούμε και να δημοσιεύουμε ό,τι θεωρούμε ότι προάγει τη χειραφέτηση και τον δημοκρατικό διάλογο, και ότι δεν φοβόμαστε κανένα δογματικό ιερατείο, ούτε πολιτικό, ούτε ιδεολογικό, ούτε λογοτεχνικό. Το περιοδικό επιδιώκει τις συναινέσεις και τις συζητήσεις, αλλά δεν φοβήθηκε τη διαφωνία και τον δημόσιο διάλογο που απορρέει απ’ αυτήν. Δεν επιδιώκει τη σύγκρουση με κανέναν, αλλά ούτε και τη φοβάται, όπως δεν τη φοβήθηκε στο παρελθόν και ούτε θα τη φοβηθεί στο μέλλον. Είμαστε απολύτως ανεξάρτητοι, οι ιδέες μας είναι καθαρές και η δημόσια ζωή μας είναι διάφανη. Και το περιοδικό, παρότι υψηλής επαγγελματικής αρτιότητας, είναι υπόθεση δημιουργικής ευφορίας και τίποτα άλλο. Οι συνεργάτες μας, επίσης, είναι όλοι γνωστοί, η καθεμιά και ο καθένας με διακριτή παρουσία στα δημόσια πράγματα, και ουδέποτε στερήθηκαν τη δυνατότητα της διατύπωσης της άποψής τους, της συμφωνίας ή της διαφωνίας τους με οτιδήποτε έχει δημοσιευτεί.

Γνωστοί είναι και οι καθηγητές ή οι συγγραφείς από τους οποίους ζητάμε τη γνώμη τους και με τους οποίους συνομιλούμε στο πλαίσιο συνεντεύξεων μαζί τους. Δεν επιδιώκουμε την ευκολία, ο λόγος μας δεν είναι επιγραμματικός, είναι αναλυτικός. Η ύλη μας για την παραγωγή της απαιτεί πολύ διάβασμα και πολύ κόπο, δεν απευθύνεται σε φανατικούς και προϋποθέτει ελεύθερους συνομιλητές, προϋποθέτει τη δημοκρατία – και φυσικά εγγράμματους και απροκατάληπτους αναγνώστες. Αυτά είναι ο κανόνας, τον οποίο απαρέγκλιτα τηρούμε 15 ολόκληρα χρόνια που, αδιαλείπτως, κυκλοφορούμε κάθε μήνα. Και δεν θα αλλάξουμε επειδή ομάδες φανατικών ιδεοληπτικών ενοχλούνται που αντέχουμε και συνεχίζουμε με διακριτή την παρουσία μας.