Σύνδεση συνδρομητών

Λαϊκισμός

Εμφάνιση άρθρων Books' Journal βάσει ετικέτας

Αντιδυτικισμός

The Books' Journal

Δεν είναι η πρώτη φορά που, στην Ελλάδα, η Ακροδεξιά βρίσκεται μαζί με την Ακροαριστερά να υποστηρίζουν εγκληματικά καθεστώτα. Το ζήσαμε τη δεκαετία του 1990, τα χρόνια της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας. Τότε που στήριζαν τις εγκληματικές εθνοκαθάρσεις του Μιλόσεβιτς, έλεγαν ότι είναι προβοκάτσια η σφαγή του Σεράγεβο, η σφαγή της Σρεμπρένιτσα παρουσιαζόταν από τον Τύπο ως μονόστηλο. Ο Κάρατζιτς, ο Μλάντιτς, ο καπετάν Αρκάν ήταν τα είδωλά μας. Ξαναζούμε το παρελθόν μας.

27 Απριλίου 2022

Ο Μιχαήλ Γιαμπόλσκι είναι ρώσος κριτικός γραμμάτων και τεχνών, σημειολόγος και, τα τελευταία χρόνια, καθηγητής στο New York University. Οι προσεγγίσεις του στην επιστήμη του δίνουν τα εργαλεία για τη ρηξικέλευθη προσέγγιση της πολιτικής τα χρόνια της παγκοσμιοποίησης, για την άνοδο του λαϊκισμού, για τις αυταρχικές ηγεμονίες του παρόντος και του μέλλοντός μας αλλά και για τις αλλαγές στην πολιτική ζωή λόγω της παντοδυναμίας των ΜΜΕ. Στη συνέντευξη που παραχώρησε προσεγγίσαμε τις προοπτικές της Ευρώπης, της Ρωσίας, της Κίνας αλλά και τη φύση των αυταρχισμών του μέλλοντος.

Όταν ήταν μικρός, ο Μιχαήλ Γιαμπόλσκι (γενν. 1949) ονειρευόταν να γίνει δραματουργός και να γράφει θεατρικά έργα. Γεννήθηκε όμως σε οικογένεια γιατρών και ακολούθησε επιστημονική καριέρα. Απόφοιτος της Σχολής Ρομανο-Γερμανικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Μόσχας, διδάκτωρ της Ακαδημίας Παιδαγωγικών Σπουδών της ΕΣΣΔ, δραστήριο μέλος του «Κύκλου του Ταρτού» στην Μόσχα (κύκλος σημειολογίας με επικεφαλής τον Γιούρι Λότμαν, στον οποίο ανήκε και ο Μιχαήλ Μπαχτίν). Με τη σημειολογία ασχολήθηκε εντατικά από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Το 1991, χωρίς να έχει υποβάλει αίτηση, του χορηγήθηκε υποτροφία από το Getty Center του Λος Άντζελες κι έκτοτε μετακόμισε στις ΗΠΑ.  Από το 1992 είναι τακτικός καθηγητής στο New York University, όπου διδάσκει θεωρία της συγκριτικής λογοτεχνίας αλλά και σλαβικές σπουδές. Παράλληλα, συμμετέχει ως μέλος στη συντακτική επιτροπή περιοδικών όπως Νέα Λογοτεχνική Κριτική, Αϊζενστάιν - Κέντρο, Σημειώσεις κινηματογραφικής κριτικής. Έχει γράψει 25 μονογραφίες με θέματα πολιτικής επιστήμης, σημειολογίας, κινηματογράφου και λογοτεχνίας, καθώς επίσης και εκατοντάδες άρθρα.

Το άρθρο του «Η άνοδος της εντοπιότητας και ο κατακερματισμός. Σημειώσεις για το μέλλον» που δημοσιεύτηκε στο αρχαιότερο ρωσικό περιοδικό, Ταχυδρόμος της Ευρώπης (έτος ίδρυσης 1807), ήταν το έναυσμα για μία μακρά συζήτηση μαζί του, η οποία έγινε δυνατή χάρη στις δυνατότητες που παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία.

Στο άρθρο σας στον Ταχυδρόμο της Ευρώπης, διατυπώνετε την άποψη πως, στη σύγχρονη εποχή, μία από τις βασικές αντιθέσεις θα είναι ανάμεσα στην παγκοσμιοποίηση και την εντοπιότητα. Πώς να το εκλάβουμε αυτό;

Το ζήτημα αυτό, κατά τη γνώμη μου, πρέπει το προσεγγίσουμε μέσα από το κείμενο του Ντελέζ, «Καπιταλισμός και σχιζοφρένεια». Η αρετή αυτού του κειμένου είναι ότι δείχνει με ποιον τρόπο η πολιτική και θεσμική οργάνωση της κοινωνίας αντιστοιχεί σε ορισμένους τύπους ψύχωσης. Η ψύχωση, υπ’ αυτή την έννοια, παύει να είναι ατομική ιδιότητα του ψυχισμού, αλλά γίνεται προϊόν της συμμετοχής στις κοινωνικές μορφές οργάνωσης της πραγματικότητας. Η εποχή των αρχαίων βασιλείων, των αυτοκρατοριών, μέχρι και τον 19ο αιώνα όταν οι αυτοκρατορίες αρχίζουν να εκφυλίζονται, προϋπέθετε έναν συγκεκριμένο αυτοκρατορικό τύπο οργάνωσης της κοινωνίας, τον οποίο ο Ντελέζ αποκαλεί παρανοϊκό. Οικοδομείται ως συγκεκριμένο μοντέλο της παγκοσμιοποίησης, η οποία εντοπίζεται ήδη στις αυτοκρατορίες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ή στην αυτοκρατορία του Τζένγκινς Χαν. Βασική της ιδιότητα είναι η αέναη επέκτασή της από το κέντρο προς την περιφέρεια και η υποταγή αχανών εκτάσεων στο κέντρο, στο οποίο βρίσκεται αυτό που ο Ντελέζ αποκαλεί κύριο σημαίνον ((le grand signifiant). Στον βαθμό που στην ομιλία ένα σημαίνον παραπέμπει πάντα σε ένα άλλο, η παράνοια έγκειται στο  ότι φανταζόμαστε το ασυνάρτητο πεδίο του κόσμου ως παραπομπή σε ένα δαιμονικό σημαινόμενο (signifiant du despot). Από αυτό το παράλογο σύστημα, το οποίο βέβαια μπορεί να φανεί στον παρατηρητή απολύτως λογικό, υπάρχει μόνο μία διέξοδος: να καταφύγει κανείς στην περιφέρεια και να βγει έξω από τα όριά της.

Αλλά, κατά τον Ντελέζ, ο καπιταλισμός προτείνει μια άλλη μορφή κοινωνικής παράνοιας. Δεν μπορεί να υποταχθεί σε ένα ενιαίο σημαινόμενο. Ο καπιταλισμός διαμορφώνεται γύρω από συγκεκριμένα κέντρα – οικονομικά, βιομηχανικά: συνήθως μεγάλες πόλεις με υψηλό βαθμό συγκέντρωσης της οικονομικής δραστηριότητας και του πληθυσμού. Η παγκοσμιότητά του έχει το χαρακτήρα του δικτύου, το οποίο συνδέει πλήθος τοπικών κέντρων. Οι αλυσίδες των σημαινόντων (χρήματα, ιδέες, εμπορεύματα κ.λπ.) κινούνται προς πολλές κατευθύνσεις, χωρίς ενιαίο κέντρο. Αυτή είναι η παγκοσμιοποίηση των εντοπιοτήτων. Στον σύγχρονο κόσμο, αυτή η μορφή οργάνωσης της κοινωνίας συνεχίζει να παλεύει με την αρχαϊκή κοινωνική παράνοια, τις προσπάθειες αναγέννησης της οποίας παρατηρούμε στην Τουρκία, στη Ρωσία και στην Κίνα.

Σε τι διαφέρει αυτή η τάση εντοπιότητας στη σύγχρονη δυτική δημοκρατία;

Η σύγχρονη δημοκρατία είναι εξέλιξη των ενιαίων απολυταρχικών καθεστώτων και τα ίχνη αυτής της γενέσεως είναι ακόμη ορατά. Έχουμε την ιεραρχία της εκτελεστικής εξουσίας με τον πρόεδρο ή τον πρωθυπουργό επικεφαλής, τα Κοινοβούλια η απαρχή των οποίων βρίσκεται στην εποχή των ύστερων μοναρχιών, τα ιεραρχικά οργανωμένα δικαστήρια, αλλά, κυρίως, ένα ολόκληρο σύμπλεγμα γραφειοκρατικών θεσμών. Όλες αυτές οι, κατ’ ουσίαν, αρτηριοσκληρωτικές και ακίνητες μορφές ελάχιστα ανταποκρίνονται στη δικτυακή οργάνωση της κοινωνίας. Το δικομματικό πολιτικό σύστημα ολοένα και λιγότερο ανταποκρίνεται στην πραγματική περιπλοκότητα της κοινωνίας. Το Κοινοβούλιο από καιρό έχει πάψει να είναι τόπος συζητήσεων, έχει μετατραπεί σε σφαίρα κομματικών δολοπλοκιών και κυνικής μάχης για την εξουσία. Το πολιτικό μας σύστημα βρίσκεται σε μόνιμη κρίση και το έχουμε συνηθίσει. Πρόσφατα, ο γάλλος ανθρωπολόγος Alain Testart, στο βιβλίο του για την εξέλιξη της κοινωνίας Avant l'histoire, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι στην κοινωνία εξελίσσεται η κουλτούρα, την οποία μελετούν οι ανθρωπολόγοι, αλλά οι κοινωνικοί θεσμοί, τους οποίους προανέφερα και με τους οποίους ασχολούνται οι κοινωνιολόγοι, σαν να βρίσκονται μονίμως εκτός της ιστορίας. Ο νόμος θεωρείται αιώνιος, οι Αμερικανοί πιστεύουν σε απίστευτο βαθμό στο αναλλοίωτο του Συντάγματός τους κ.λπ. Αλλά, πολλά χρόνια πριν, ο Ρόμπερτ Μέρτον, ο άνθρωπος που διατύπωσε την θεωρία των κοινωνικών δομών, είχε γράψει για τις αντιθέσεις ανάμεσα στα στοιχεία της κοινωνικής και της «πολιτισμικής δομής» της κοινωνίας. Οι θεσμοί χαρακτηρίζονται από ιεραρχική παράνοια, δεν είναι σε θέση να αντιδράσουν με ευελιξία (υπό την ευρεία έννοια αυτής της λέξης) και αυτό είναι ουσιαστικό πρόβλημα για τις σύγχρονες δημοκρατίες.

 

Μπορεί η πανδημία, που επηρεάζει τις κουλτούρες, να διαμορφώσει νέους κανόνες κοινωνικής συμβίωσης στις σύγχρονες, μεταβιομηχανικές κοινωνίες;

Η πανδημία, πιστεύω, θα οξύνει ακόμη περισσότερο τις αντιθέσεις. Είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο, αλλά αποκαλύπτει την ανισότητα διαφόρων τμημάτων της παγκόσμιας κοινότητας. Οι πλούσιες χώρες και οι άνθρωποι θα δημιουργήσουν κοιτίδες που θα χωρίζονται από τους μη προνομιούχους. Ο κόσμος θα χωριστεί σε ζώνες. Σε κάποια μέρη η κοινωνία θα μπορέσει να νικήσει τη μόλυνση η οποία θα συνεχίσει να υπάρχει στον κόσμο, κυρίως στις απομακρυσμένες περιοχές. Αλλά και σε μικροεπίπεδο, η πανδημία θα γεννήσει το φαινόμενο της εξατομικευμένης ζωής των προσώπων, τα οποία θα εντάσσονται στο παγκόσμιο φαινόμενο.

Πώς προσεγγίζετε το φαινόμενο του κατακερματισμού, βασικής κινητήριας δύναμης της σύγχρονης κοινωνίας;

Ο κατακερματισμός του σύγχρονου κόσμου είναι αδιαμφισβήτητος. Οι διαδικασίες που συνδέονται με την πολυπολιτισμικότητα και η διαρκής εμφάνιση νέων ομάδων (εθνικών, θρησκευτικών, φύλου κ.λπ.), οι οποίες απαιτούν αναγνώριση (σχεδόν κατά τον Χέγκελ), δείχνουν την αύξηση αυτού του κοινωνικού κατακερματισμού. Η διαδικασία αυτή, όμως, νομίμως εξισορροπείται από την ομογενοποίηση του παγκόσμιου και του εθνικού πολιτισμού, καθώς επίσης και από την αέναη εξέλιξη της καταναλωτικής κοινωνίας. Σε όλον τον κόσμο, πλέον, καταναλώνονται τα ίδια προϊόντα, των ίδιων εταιρειών, βλέπουν τις ίδιες ταινίες και, ταυτόχρονα, διεκδικούν μία ιδιαίτερη συλλογική ταυτότητα. Ο άγγλος κοινωνιολόγος και φιλόσοφος Έρνεστ Γκέλνερ, στο κλασικό του έργο για τον εθνικισμό (Έθνη και εθνικισμός, Αλεξάνδρεια, 1992), έγραψε ότι ολοένα και μικρότερες εθνότητες διεκδικούν τον τίτλο του έθνους που, μόλις τον αποκτήσουν, αμέσως ομογενοποιούν την κουλτούρα τους, αποβάλλοντας από αυτήν όλες εκείνες τις ιδιαιτερότητες που δικαιολογούσαν τον αγώνα τους για να θεωρηθούν έθνη.

Πολιτισμικά, το Διαδίκτυο συμβάλλει σε αυτό που περιγράφετε ως ομογενοποίηση. Ωστόσο, μέσω της επιρροής του θα μπορούσε να αλλάξει την μορφή των παραδοσιακών κομματικών οργανισμών. Όντως το μπορεί; Από την άλλη, το χρησιμοποιούν πολλοί ανορθολογισμοί. Μπορεί να ανακύψουν κίνδυνοι για τη δημοκρατική διοίκηση της κοινωνίας;

Το Διαδίκτυο αντικατοπτρίζει πολύ καλύτερα την οργάνωση σε cluster της σύγχρονης κοινωνίας απ’ ό,τι τα γερασμένα πολιτικά κόμματα, τα οποία διεκδικούν την έκφραση της βούλησης μη υπαρκτών κοινωνικών ομάδων. Εκτός απ’ αυτό, τα κόμματα είναι άκρως εξαρτημένα από τα γερασμένα μοντέλα. Η κομματική γλώσσα έγινε εμφανώς κρατική και πρωτόγονα ιδεολογική, τη στιγμή που το Διαδίκτυο προτείνει μια πολύ πιο διευρυμένη γκάμα πρακτικών, ακόμη και για τις μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες. Η βασισμένη σε δίκτυα οργάνωση της πολιτικής ζωής, κατά τη γνώμη μου, είναι απολύτως δυνατή στο ορατό μέλλον. Η πολιτική ζωή μπορεί, ταυτόχρονα, να μετακινηθεί από την «πραγματικότητα» στον ψηφιακό χώρο, πράγμα που όχι μόνο θα την αποκόψει από την τοπική νοηματοδότηση του «πολιτικού», αλλά θα της προσδώσει οριστικά επικοινωνιακά χαρακτηριστικά. Και αυτό είναι πολύ επικίνδυνο.

Στην Ευρώπη παρατηρούμε μια τάση επιστροφής στις αρχές του εθνικού κράτους, ανεξάρτητα από την επίσημη ρητορική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το κίνημα αυτό ενθαρρύνεται από λαϊκιστές πολιτικούς ηγέτες, και αριστερούς και δεξιούς. Είναι πιθανή μία τέτοια οπισθοδρόμηση;

Νομίζω πως θα γίνουμε μάρτυρες μιας διαρκούς διαδικασίας της ευρωπαϊκής παγκοσμιοποίησης και, ταυτόχρονα, προσπαθειών αποχώρησης από την Ευρώπη. Το πρόβλημα αυτό μοιάζει με εκείνο που ήδη ανέφερα. Οι παγιωμένες κοινωνικές δομές και οι γραφειοκρατικοί θεσμοί θα βρίσκονται σε διαρκή αντίθεση με τις τοπικές κουλτούρες, οι οποίες θα αλλάζουν διαρκώς. Είναι, σχεδόν αδύνατον να επιτευχθεί η σταθερότητα της ισορροπίας ανάμεσα στους θεσμούς και την κουλτούρα.

Κατά τη διάρκεια των πρόσφατων διαμαρτυριών στο Χαμπάροφσκ, που έγιναν ως έκφραση αλληλεγγύης προς τον τοπικό κυβερνήτη, ακούστηκε η λέξη «Σιβηριανός», ως στοιχείο της αυτοσυνείδησης των ντόπιων της ρωσικής Άπω Ανατολής. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ανάλογες διαδικασίες βρίσκονται σε εξέλιξη και στη Ρωσία;

Η εξέλιξη του καθεστώτος στην Ρωσία δεν μπορεί να ερμηνευτεί με όρους εκφασισμού ή με τους κλασικούς πολιτικούς όρους του αυταρχισμού. Πολλοί πολιτικοί επιστήμονες μιλούν για την μετάβαση από τον εκλεγμένο αυταρχισμό (όπου οι δημοκρατικοί θεσμοί υπάρχουν με τη μορφή προσομοιώσεων) στην προσωποποιημένη δικτατορία, δηλαδή σε ένα καθεστώς που παύει να αντλεί την νομιμοποίησή του στις εκλογές και στη διάκριση των εξουσιών. Οι πολιτικές αυτές έννοιες έχουν νόημα, νομίζω όμως πως δεν αξίζει να υπερεκτικούμε την σχετικότητά τους. Γενικά, είμαι πολύ σκεπτικός απέναντι στις πολιτικές έννοιες. Επιστρέφοντας στα μοντέλα των δύο καθεστώτων παράνοιας του Ντελέζ, θα έλεγα ότι έχουμε να κάνουμε κυριολεκτικά με την πολιτική παράνοια. Η σημερινή παρανοϊκή αναζήτηση εχθρών και μυστικών υπηρεσιών είναι ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτού του καθεστώτος. Η εξουσία προσπαθεί να κάνει την παράνοια μέτρο της ρωσικής συνείδησης. Σήμερα γίνεται προσπάθεια επιστροφής της χώρας, η οποία δοκίμασε τον καπιταλισμό και την κατανάλωση, στο ακραίο αρχαϊκό μοντέλο της παγκοσμιοποίησης κατά το αυτοκρατορικό πρότυπο. Το σημερινό μοντέλο προσπαθεί (έστω και σε συμβολικό επίπεδο) να μετατρέψει τον Πούτιν στο απόλυτο κέντρο της κοινωνίας. Όσο πιο εντατικές είναι αυτές οι προσπάθειες, τόσο μικρότερο είναι το συμβολικό κεφάλαιο το οποίο διαθέτει ο Πούτιν. Λόγος, λοιπόν, γίνεται για την εσωτερική ανικανότητα του αυτοκρατορικού συστήματος να καθιερώσει την απόλυτη κυριαρχία του συμβολικού του κέντρου. Η ιδιαιτερότητα της κατάστασης, δεν έγκειται μόνο στο ότι το τοπικό αντιστέκεται στο παγκόσμιο ή το ολοκληρωτικό, όσο στην αντίσταση προς την παράνοια εκείνων που έχουν ενταχθεί ήδη στη δικτυακή παγκοσμιοποίηση καπιταλιστικού τύπου. Δεν είναι τυχαίο το ότι, σε αυτή την αντιπαλότητα, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η αντιπαράθεση της τηλεόρασης (του αυτοκρατορικού ΜΜΕ, που παράγεται στο κέντρο) και του Διαδικτύου, το οποίο είναι το βασικό ΜΜΕ του ύστερου καπιταλισμού, όχι μόνο με την πολιτική έννοια, αλλά και με την οικονομική. Ενδιαφέρουσα ιδιαιτερότητα αυτής της αντιπαλότητας, είναι, όπως νομίζω, η τελείως ασυνήθιστη κατάσταση του «σοβιετικού», του «αριστερού» στοιχείου, το οποίο σχεδόν ολοκληρωτικά επιδιώκει όχι την επανάσταση αλλά την παλινόρθωση της σταλινικής αυτοκρατορικής παράνοιας. Το σοβιετικό, βασικά, έχει αφομοιωθεί σε αυτή την περίπτωση από το αυτοκρατορικό. Το ότι πάντα νομιμοποιούνταν μέσω της επανάστασης, κατά εκπληκτικό τρόπο, συμβιώνει με τα συμφέροντα των διεφθαρμένων δισεκατομμυριούχων ολιγαρχών.

Σε αυτό πρέπει να προσθέσουμε την ολοκληρωτική, σχεδόν, καταστροφή, όλων των πολιτικών και διοικητικών θεσμών. Κάποτε, ο επιφανής ισραηλινός κοινωνιολόγος Shmuel Noah Eisenstadt, εξετάζοντας το φαινόμενο των γραφειοκρατικών αυτοκρατοριών, σημείωσε πως καμία αυτοκρατορία δεν μπορεί να διοικηθεί χωρίς γραφειοκρατία. Η γραφειοκρατία, ωστόσο, δημιουργεί πάντα ένα κοινωνικό στρώμα, το οποίο βρίσκεται ανάμεσα στον πληθυσμό και τον εξουσιαστή, ένα στρώμα που ενδιαφέρεται για την απομόνωση του τελευταίου και, κατ’ επέκταση, για την αποδυνάμωσή του. Στο εσωτερικό μάλιστα της γραφειοκρατίας συμβαίνουν μονίμως δολοπλοκίες και διεξάγεται ανελέητη πολιτική διαμάχη. Όλα αυτά φαίνονται πολύ καθαρά και στη Ρωσία του Πούτιν. Ο Πούτιν μονίμως διορίζει κυβερνήτες αδύναμους αξιωματούχους, οι οποίοι τον θεωρούν ευεργέτη που του οφείλουν τα πάντα. Είναι προφανής η αύξηση του επιπέδου ανικανότητας της γραφειοκρατίας, ο εκφυλισμός της. Συχνά λένε ότι το καθεστώς του Πούτιν ως προς τη φύση του είναι «πληβειοκεντρικό», θεμελιώνεται δηλαδή στην άμεση σχέση με το λαό κι είναι υπεράνω των θεσμών. Αυτό το φαινομενικό μόνο χαρακτηριστικό της «πληβειοκεντρικότητας» είναι η έκφραση της διάθεσης να διοικεί χωρίς γραφειοκρατία, χωρίς την οποία όμως δεν μπορεί. Ανεξάρτητα από την επιδίωξη αποδυνάμωσης της γραφειοκρατίας, είναι προφανής η διαρκώς αυξανόμενη απομόνωση του Πούτιν και, κατ’ επέκταση, η αποδυνάμωσή του. Τα παρανοϊκά καθεστώτα οικοδομούνται με τις προσπάθειες δημιουργίας αποτελεσματικών κεντρικών δομών, οι οποίες πάντα, αναπόφευκτα συν τω χρόνω, αποσυντίθενται, όπως ακριβώς και η εξουσία του ηγέτη. Οι διαμαρτυρίες στο Χαμπάροφσκ ήταν αποτέλεσμα της απόφασης να καταργηθεί ο ισχυρός και αποτελεσματικός τοπικός ηγέτης. Η παράνοια, ενισχύοντας τη συμβολική εξουσία του ηγέτη («του δεσποτικού σημαινόμενου), μονίμως υπονομεύει την αποτελεσματικότητα των θεσμών της. Υπ’ αυτήν, κυρίως, την έννοια, μπορούμε μάλλον να πούμε πως η εξουσία «κατακερματίζεται» και γίνεται «ψυχρή».

Έχετε διατυπώσει την άποψη, ότι οι σύγχρονες πολυεθνικές εταιρείες, κατά μία έννοια, είναι σημαντικότερες από τις κυβερνήσεις. Ισχύει αυτή η διαπίστωση και για τις μεγάλες κρατικές επιχειρήσεις της Ρωσίας;

Οι ρωσικές κρατικές επιχειρήσεις είναι προϊόν των προσπαθειών του Πούτιν και του στενού του περιβάλλοντος να απαλλαγούν από τον έλεγχο του νόμου και της γραφειοκρατίας. Είναι κρατικοί οργανισμοί ο προϋπολογισμός των οποίων δεν υπόκειται σε έλεγχο ούτε του Κοινοβουλίου ούτε του υπουργικού συμβουλίου. Είναι κρατικοί οργανισμοί, οι οποίοι κάνουν πως είναι ανεξάρτητοι από το κράτος και τα χρήματά τους, ουσιαστικά, δεν υπόκεινται σε έλεγχο. Από τα ταμεία τους, μπορούν να μεταφέρουν όσα θέλουν στους προσωπικούς τους λογαριασμούς και, από εκεί, πολύ εύκολα να τα κρύψουν. Είναι τεράστιοι μηχανισμοί διαφθοράς. Δεν είναι τυχαίο πως το «παλάτι του Πούτιν» στο Γκελεντζίκ, το οποίο έγινε διάσημο με την ταινία του Ναβάλνι, οικοδομήθηκε κατά κύριο λόγο με χρήματα των κρατικών εταιρειών. Οι ρωσικές κρατικές εταιρείες δεν έχουν πολλά κοινά με τις δυτικές πολυεθνικές εταιρείες, οι οποίες λειτουργούν εκτός των ορίων των κρατικών συνόρων και της εθνικής νομοθεσίας.

Η Δύση και η Ρωσία είναι δύο διαφορετικά, αλλά όμορα, πολιτισμικά συστήματα. Με βάση τα γεγονότα μετά το 2014, θεωρείτε πως μπορεί να έχουν κάποια μορφή παραγωγικού διαλόγου;

Η κατάσταση σε αυτό το ζήτημα είναι αξιοπερίεργη. Προφανώς, διάλογος δεν θα υπάρξει και είναι σχεδόν αδύνατος έτσι όπως έχουν διαμορφωθεί τα πράγματα. Ταυτόχρονα, η Ρωσία δεν μπορεί να ζει χωρίς την Ευρώπη, τον σημαντικότερο οικονομικό και εμπορικό της εταίρο. Έχει ενδιαφέρον, ως προς αυτό, η ορολογία του Πούτιν ή του Λαβρόφ, οι οποίοι διαρκώς μιλούν για «τους ευρωπαίους εταίρους μας» και μονίμως τους κατηγορούν για κατασκοπεία και δολιοφθορές. Οι «εταίροι» μονίμως παρουσιάζονται ως «θανάσιμοι εχθροί». Η κυρίαρχη ελίτ της Ρωσίας έχει τις ρίζες της στην Ευρώπη και ως προς τον τρόπο ζωής που έχει υιοθετήσει. Οι εκπρόσωποί της έχουν σπίτια στην Ευρώπη, στέλνουν τα παιδιά τους στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Η παράνοια εδώ αποκαλύπτει μία άλλη πλευρά της - τον ολοκληρωτικό διχασμό της προσωπικότητας. Μα, οικονομικά, και η Ευρώπη συνδέεται στενά με την Ρωσία. Τώρα όμως, όταν ο κόσμος ολόκληρος βιώνει την οικονομική κρίση, προσπαθεί με κάθε κόστος να αποφύγει τη ρήξη σε αυτές τις σχέσεις. Έτσι έχουμε κάτι που μοιάζει με τη συμβίωση δύο συζύγων που μισούν ο ένας τον άλλον, στο ίδιο διαμέρισμα. Δεν μιλούν μεταξύ τους, αλλά και δεν χωρίζουν.

Μπορούν οι γεωπολιτικές φιλοδοξίες της Ρωσίας να πραγματοποιηθούν, όταν η οικονομία της δεν είναι ανταγωνιστική;

Οι πραγματικές γεωπολιτικές δυνατότητες της Ρωσίας, δεν είναι μεγάλες. Η Ρωσία, όμως, δεν είναι τόσο πραγματική χώρα, όσο ένα κατακερματισμένο πεδίο, όπου η πραγματικότητα έχει από καιρό υποκατασταθεί από λόγια. Στη Ρωσία συχνά λένε πως βρίσκεται σε πόλεμο με τη Δύση, πως έχει σχεδόν ξεσπάσει ο Γ’ Παγκόσμιος. Αυτός, όμως, ο πόλεμος δεν απαιτεί ισχυρή οικονομία. Τον διεξάγουν οι χάκερ, οι συμμορίες των μισθοφόρων, τα τρολ του διαδικτύου, οι προπαγανδιστικοί μηχανισμοί όπως το Russia Today και οι ομάδες των δηλητηριαστών που περιφέρονται στον κόσμο. Είναι ένας πόλεμος (συχνά τον αποκαλούν «υβριδικό») μιας αδύναμης χώρας στον αιώνα των «σημαινομένων» και της γενικής κυριαρχίας των ΜΜΕ.

 

Ορισμένοι ισχυρίζονται πως ο 21ος αιώνας θα είναι ο αιώνας του αυταρχισμού και παραθέτουν τα παραδείγματα της Ρωσίας και της Κίνας. Συμφωνείτε με αυτή την προσέγγιση;

Δεν θα απέκλειε την δυνατότητα των αυταρχικών καθεστώτων τον 21ο αιώνα. Νομίζω, ωστόσο, πως η Ρωσία και Κίνα δεν μπορούν να γίνουν μοντέλα προς υιοθέτηση. Είναι αρχαϊκά καθεστώτα με αυτοκρατορική χροιά. Πολύ πιο πιθανό στο μέλλον θεωρώ το μοντέλο του αυταρχισμού του Τραμπ. Δεν πρέπει, όμως, να συγχέουμε τον Τραμπ με τον Πούτιν, ανεξάρτητα από την αμοιβαία φιλία τους. Το φαινόμενο Τραμπ πρέπει να τύχει σοβαρού αναστοχασμού. Πρώτον, είναι ένας άνθρωπος εκτός πάσης πολιτικής, παρ’ όλο που ο απομονωτισμός του έμοιαζε με πολιτικό κίνημα. Στην πραγματικότητα, πολύ πιο σημαντικά γι’ αυτόν ήταν τα προσωπικά ποσοστά δημοτικότητάς του στο χώρο των ΜΜΕ. Δεν ασχολήθηκε σχεδόν καθόλου με τις κρατικές υποθέσεις, περνώντας το χρόνο του μπροστά στην τηλεόραση και στο twitter. Και ο Πούτιν αποδίδει κολοσσιαία σημασία στα προσωπικά ποσοστά δημοτικότητάς του, ενώ έχει εντατική παρουσία στο χώρο των ΜΜΕ. Δεν τα καταφέρνει, όμως, καλά, τον έχει κουράσει ο σύγχρονος κόσμος.

Ο Τραμπ, σε σημαντικό βαθμό, έχει καταστρέψει το Ρεπουμπλικανικό κόμμα. Και αυτό, φυσικά, έχει γίνει συνείδηση στους Ρεπουμπλικανούς κομματικούς γραφειοκράτες και τους ανησυχεί πολύ. Έχει καταστρέψει το πολιτικό κόμμα αρχών υποκαθιστώντας το αδιόρατα με τη μάζα των οπαδών του και τη λατρεία του προσώπου του. Σε αυτό το νέο μόρφωμα στο χώρο των ΜΜΕ, τεράστιο ρόλο διαδραματίζουν οι κάθε είδους θεωρίες συνωμοσίας που ερμηνεύουν απλοϊκά τον κόσμο και η αδυναμία διαχωρισμού της αλήθειας από το ψέμα. Έχουμε να κάνουμε με την υποκατάσταση της πολιτικής από μισοδιασκεδαστικές προσεγγίσεις των ΜΜΕ, οι οποίες θεμελιώνονται στην επινόηση, στο fiction. Ποτέ στην ιστορία ο αποκλεισμός του ηγέτη μίας χώρας από το twitter και το facebook δεν μπορούσε να σημαίνει το τέλος της πολιτικής του σταδιοδρομίας. Ο παραδοσιοκράτης Μπάιντεν από την πρώτη κιόλας ημέρα αρνήθηκε τη χρήση των κοινωνικών δικτύων, όπως έκανε πριν από αυτόν ο Ομπάμα και άλλοι. Δεν είναι, ωστόσο, ξεκάθαρο αν είναι ικανό το πολιτικό σύστημα της Αμερικής να επιστρέψει με επιτυχία στο παρελθόν ως προς αυτό το ζήτημα. Το τέλος του Ρεπουμπλικανικού κόμματος, το οποίο πολλοί περιγράφουν ως κρίση του κόμματος, είναι πολύ πιθανόν να είναι σύμπτωμα των μελλοντικών μεταλλάξεων όλων των πολιτικών συστημάτων. Σήμερα, όμως, είναι πολύ δύσκολο να προβλέψουμε πώς θα είναι η πραγματικότητα του νέου αιώνα.

 

19 Νοεμβρίου 2021

Η Εξεταστική για τα ΜΜΕ και τις δημοσκοπήσεις επαναφέρει το ζήτημα της διερεύνησης των γεγονότων που οδήγησαν στο δημοψήφισμα του 2015 και στο τρίτο μνημόνιο. Αναγκαία η πολιτική συντριβή του εγχώριου φαιοκόκκινου λαϊκισμού, που επιμένει. 

10 Νοεμβρίου 2021

Μια επιθεώρηση για το 1821

Κώστας Καρακώτιας

The 1821 - Η Επιθεώρηση, Επιθεώρηση των Φοίβου Δεληβοριά, Δημήτρη Καραντζά. Σκηνοθεσία: Δημήτρης Καραντζάς. Ερμηνεύουν: Μ. Παπακωνσταντίνου, Ελ. Κοκκίδου, Ν. Καραθάνος, Γ. Γάλλος, Γ. Χατζηπασχάλη, Γ. Νιάρρος, Μ. Οικονόμου, Γ. Κουκουράκης, Γ. Κλίνης, Β. Καβαλιεράτου, Π. Παπαδόπουλος. Συμμετέχουν: Λ. Φωτοπούλου, Μ. Καβογιάννη, Μ. Φριντζήλα, Χρ. Λούλης. Σκην.: Μ. Πανουργιά, Μ. Λάμπρου. Guest stars: Χρ. Λούλης (2-4/7), Μ. Φριντζήλα (9-11/7). Κοστούμια: Ιωάννα Τσάμη. Μουσική: Φ. Δεληβοριάς. Φωτ.: Αλ. Αναστασίου. Κατάλληλο με γονική συναίνεση για κάτω των 15 ετών. Διάρκεια: 140 λεπτά.

Μια επιθεώρηση για το 1821 από τον Φοίβο Δεληβοριά και τον Δημήτρη Καραντζά. Ανανεωτική της θεατρικής φόρμας, παρεμβατική ως προς την αποτίμηση της δημιουργίας και της εξέλιξης του ελληνικού κράτους αλλά και, συχνά, παραδομένη στα κλισέ του λαϊκισμού. [ΤΒJ]

02 Ιουλίου 2021

Από όλες τις κουλτούρες που διεκδίκησαν σχέση με την Αγανάκτηση και τους «Αγανακτισμένους» του 2011, μόνο η κουλτούρα του αριστερού κοινωνικού λαϊκισμού διεκδικεί έναν μεσολαβητικό ρόλο. Μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι επιχείρησε να δημιουργήσει μια νέα κρατική ελίτ, αξιοποιώντας νέους ανθρώπους με πολιτισμικό κεφάλαιο και ριζοσπαστικές ιδέες ακόμα και από το χώρο της αντιεξουσίας. Για να κυβερνήσει όμως χρειάστηκε να ανατρέξει και να συγχωνευτεί, σε ένα μεγάλο βαθμό, με την πρώτη κουλτούρα, με την αντιελίτ, αντισυστημική εχθροπάθεια. Οι ΑΝΕΛ στάθηκαν η πληρέστερη ενσάρκωση των στοιχείων της πρώτης κουλτούρας, αυτής που ξεκινάει από την επίκληση της ελληνικής αντιστασιακής ψυχής και απολήγει τώρα στους σκεπτικιστές/ αρνητές της πανδημίας.

27 Ιουνίου 2021

Γιάννης Σταυρακάκης, Λαϊκισμός: Μύθοι, στερεότυπα και αναπροσανατολισμοί, Εκδόσεις ΕΑΠ, Αθήνα 2019, 108 σελ.

Στο βιβλίο αναπτύσσεται η άποψη ότι ο λαϊκισμός είναι ένα σύνθετο φαινόμενο, το οποίο δεν μπορεί να ιδωθεί μόνο από τη σκοπιά του αντιλαϊκισμού που του δίνει a priori αρνητικό πρόσημο. Σύμφωνα με τον καθηγητή πολιτικών επιστημών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Γιάννη Σταυρακάκη, ο λαϊκισμός είναι αναπόφευκτη συνιστώσα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και σχετίζεται με την ανάγκη αποκατάστασης της λαϊκής κυριαρχίας και της υπεράσπισης των συμφερόντων του λαού, οπότε per se δεν είναι ούτε κακός ούτε καλός. Ωστόσο, παραλείπεται να γίνει αναφορά σε ένα βασικό χαρακτηριστικό του λαϊκισμού, την απλούστευση που οδηγεί στη χειραγώγηση και όχι την ανύψωση του λαού. Η απλουστευτική αυτή λογική γίνεται φανερή από διάφορες γλωσσικές επιλογές που απαντούν συχνά στο λαϊκιστικό λόγο.

10 Μαϊος 2021

Cas Mudde, Η Ακροδεξιά σήμερα, μετάφραση από τα αγγλικά: Ελένη Κοτσυφού, Θεσσαλονίκη 2020, Επίκεντρο, 248 σελ. 

Το πέρασμα του Τραμπ από τις ΗΠΑ, μαζί με όσα παρατηρούνται σε διάφορες χώρες, ενισχύουν την εκτίμηση ότι η Ακροδεξιά είναι ισχυρό παγκόσμιο φαινόμενο. Ιδίως οι ακροδεξιές πολιτικές απέκτησαν δύναμη στις περισσότερες δημοκρατίες τον 21ο αιώνα. Μάλιστα, η ακόμα πιο ετερογενής Ακροδεξιά έχει εισέλθει και στην κυρίαρχη πολιτική τάση και έχει κανονικοποιηθεί, καθιστώντας δυσδιάκριτα τα όρια ανάμεσα τόσο στον συντηρητισμό και την Ακροδεξιά όσο και ανάμεσα στη ριζοσπαστική και την εξτρεμιστική Δεξιά. Ένα κείμενο ειδικά γραμμένο για το Books’ Journal, με την ευκαιρία της ελληνικής έκδοσης του νέου βιβλίου του καθηγητή Κας Μούντε Η Ακροδεξιά σήμερα, από το Επίκεντρο. [ΤΒJ]

29 Μαρτίου 2021

Οι δύο δημοκρατίες

Νικόλας Σεβαστάκης

Υπάρχει ως γνωστόν μια παλαιά γραμμή κατάκρισης της δημοκρατίας και των δημοκρατικών ατόμων. Στο στόχαστρο βρέθηκε η «υπερβολικά χαλαρή» κατάσταση των κοινωνικών ηθών κι άλλοτε πάλι μια καταστροφική για τις πολιτικές και πνευματικές ιεραρχίες, συνθήκη.  Ο γάλλος ριζοσπάστης φιλόσοφος Ζακ Ρανσιέρ ισχυρίζεται πως από τους πλατωνικούς διαλόγους μέχρι τους σύγχρονους διανοητές που εξοργίζονται με την ασυδοσία των επιθυμιών, το βλέμμα των ελίτ διαμορφώνεται κατά βάση ως μίσος για τη δημοκρατία[1]. Υιοθετώντας διάφορα λεξιλόγια κατάκρισης –διατείνεται ο Ρανσιέρ– οι ελίτ αμφισβητούν τις εμπειρίες και τους τρόπους πρακτικής χειραφέτησης των απλών και καθημερινών ανθρώπων.

24 Ιουνίου 2015

Ήδη το 2010, πέντε ολόκληρα χρόνια πριν τον σχηματισμό της λαϊκιστικής κυβέρνησης συνασπισμού στην Ελλάδα, ο τότε Πρόεδρος της ΕΕ Χέρμαν φαν Ρομπέι αποκάλεσε τον λαϊκισμό «τον μεγαλύτερο κίνδυνο για την Ευρώπη» (Frankfurter Allgemeine Zeitung, 9 Απριλίου 2010). Από τότε, πολλές φωνές που εκφράζουν το κατεστημένο έκαναν το ίδιο, από τη Γερμανίδα καγκελάριο Άγκελα Μέρκελ μέχρι τους αρχισυντάκτες της New York Times. Όλες οι προειδοποιήσεις έχουν τα εξής κοινά χαρακτηριστικά: (1) προέρχονται από ανθρώπους που βρίσκονται στην εξουσία, (2) είναι ασαφείς αναφορικά με την έννοια του λαϊκισμού, και (3) ισχυρίζονται ότι ο λαϊκισμός είναι (πανταχού) παρών στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή.

09 Ιουνίου 2015