Διαβάζω παντού, έχει γίνει κοινός τόπος, ότι η πανδημία του κορωνοϊού απειλεί τα πάντα: τον τρόπο ζωής, τη δυνατότητα και την ικανότητα της ανθρωπότητας να ελέγχει συνολικά τα τεκταινόμενα στον πλανήτη και να προγραμματίζει την πορεία τους, την ευημερία και τη συνοχή των κοινωνιών, κάθε πλευρά της κοινωνικής ζωής και, πάνω απ’ όλα, τον τρόπο που σκεφτόμαστε.
Η πανδημία αλλάζει τον τρόπο που κοιτάμε κόσμο και αν, όπως λέει ο φιλόσοφος Riccardo Manzotti, ο άνθρωπος είναι ό,τι προσλαμβάνει από τον κόσμο, τότε αλλάζει και τον ίδιο τον άνθρωπο.
Είναι επίσης γνωστό ότι οι επιδημίες έχουν φέρει μεγάλες αλλαγές στην ιστορική πορεία της ανθρωπότητας. Τελείωσαν ή άρχισαν πολέμους, έριξαν καθεστώτα, άλλαξαν ισορροπίες ισχύος και γεωπολιτικούς χάρτες. Λέγεται ότι η μαύρη πανούκλα, μειώνοντας το εργασιακό δυναμικό, συνέβαλε στην κατάργηση της φεουδαρχίας και ότι δημιούργησε σοβαρή αμφισβήτηση της χριστιανικής θρησκείας, καθώς οι άνθρωποι σκέφτηκαν: «ποιος πολυεύσπλαχνος και πανταχού παρών θεός αφήνει τόσα πολλά παιδιά να βασανίζονται τόσο φριχτά;[1]»
Σήμερα η πανδημία του covid-19 αμφισβητεί τη βασιλεία της επιστήμης και της τεχνολογίας, όπως την έχουμε βιώσει ως συνεχή, ιλιγγιώδη και αδιάλειπτη πρόοδο σε όλα τα πεδία που μπορεί να επιλύει αυτόχρημα σχεδόν όλα τα υλικά προβλήματα. Στο πλαίσιο αυτό, ο άνθρωπος πιθανόν να αναστοχαστεί αν αυτή η πίστη αντανακλούσε την πραγματικότητα ή ήταν υπερβολή, ακόμη και ψευδαίσθηση, και μήπως η πλημμύρα καινοτόμων τεχνολογικά καταναλωτικών αγαθών και η αίσθηση της ευμάρειας απέκρυψε την πραγματική εικόνα.
Να αναρωτηθεί πως ήταν τόσο εύκολο η εμφάνιση ενός νέου ιού ν’ απειλήσει την παγκόσμια τάξη, την οικονομία, τα πολιτικά συστήματα, την ηγεμονία στον πλανήτη, τις διακρατικές σχέσεις, το αίσθημα ασφάλειας. Πώς σε μερικές εβδομάδες ήρθαν τα πάνω κάτω; Πώς απαιτήθηκαν πρωτοφανή για καιρό ειρήνης περιοριστικά μέτρα και πώς έγιναν τόσο ευρέως αποδεκτά; Πώς τα συστήματα υγείας και οι επιστημονικές ερευνητικές κοινότητες δεν προέβλεψαν μια τέτοια πιθανότητα, δεν προετοιμάστηκαν να απαντήσουν και δεν προετοίμασαν υλικά και πολιτικά τις κοινωνίες;
Επίσης νομίζω ότι είναι αναπόφευκτο να τεθούν ερωτήματα για την ικανότητα της ιατρικής να αντιμετωπίζει καταστάσεις που έμοιαζαν να αποτελούν οριστικό παρελθόν. Παρόμοια ερωτήματα τέθηκαν σε πολύ ηπιότερες περιστάσεις τη δεκαετία του 1970, όταν, μετά το θρίαμβο των αντιβιοτικών και τη θεραπεία της φυματίωσης αμέσως μετά τον πόλεμο, η ιατρική τεχνολογία έκανε κοιλιά. Πώς φτάσαμε τον 21ο αιώνα να χρειαστεί ν’ αντιμετωπίσουμε μια επιδημική ασθένεια με τον προαιώνιο τρόπο της καραντίνας; Δόθηκε υπερβολική εμπιστοσύνη στις δυνατότητες της θεραπευτικής ιατρικής; Μήπως αυτή επικεντρώθηκε σχεδόν αποκλειστικά στα λεγόμενα εκφυλιστικά νοσήματα και αγνόησε μηνύματα για πιθανή επιστροφή των λοιμώξεων; Παραβλέφθηκε η αντίληψη της προστασίας της κοινότητας μέσω μέτρων δημόσιας υγείας;
Τι λάθη έγιναν; Ποιες παράμετροι δεν λήφθηκαν υπόψη και χρειάστηκε να πληρώσει η ανθρωπότητα τόσο βαρύ φόρο σε ανθρώπινες ζωές, σε ευμάρεια, σε βεβαιότητα. Τι έφταιξε; Πόσο ευνοούν τις απώλειες από την ασθένεια η ανοιχτή κοινωνία ή η αυταρχική ηγεσία ή άλλοι παράγοντες όπως ο υπερπληθυσμός, η συγκέντρωση των πληθυσμών σε μεγάλες πόλεις, η ανεστραμμένη δημογραφική πυραμίδα στις γηρασμένες κοινωνίες, η κλιματική αλλαγή και η οικολογική επιβάρυνση;
Όσο θα προχωρά η πανδημία θα δίνονται εκ των πραγμάτων απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα. Οι απαντήσεις που θα δοθούν το επόμενο χρονικό διάστημα θα δημιουργήσουν μια νέα συνείδηση, έναν άλλο κόσμο. Ίσως οι αλλαγές να είναι τόσο σημαντικές και βαθιές όσο μετά από τους δύο μεγάλους πολέμους του 20ού αιώνα ή την ύφεση του 1929.
Όμως από τώρα δόθηκε μια απάντηση από την ελληνική κοινωνία, σ’ ένα άκρως πολιτικό και κρίσιμο θέμα που σχετίζεται με την πορεία της χώρας. Η απάντηση ότι η κοινωνία είναι ώριμη όχι μόνο ν’ ακούσει σκληρές αλήθειες αλλά να μετάσχει ενεργά ακόμη και με ενθουσιασμό στη διαχείριση των προβλημάτων που πρέπει ν’ αντιμετωπιστούν, έστω κι αν η επίλυση και η έξοδος είναι δυσδιάκριτη και αβέβαιη. Αρκεί τα μέτρα που προτείνονται να είναι λογικά και ίδια για όλους, να παίρνονται και να εφαρμόζονται πραγματικά, χωρίς τα άλλοθι και το κακό να επιρρίπτονται σε φαντάσματα, θεσμούς ή τρόικες.
[1] Συζήτηση του Isaac Chotiner με τον (ομότιμο καθηγητή ιστορίας και ιστορίας της ιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Γέηλ Frank M. Snowden, συγγραφέα του βιβλίου, Epidemics and Society: From the Black Death to the Present), “How Pandemics Change History” στο περιοδικό New Yorker,3 Μαρτίου 2020.