Γράφτηκαν ήδη πολλά αυτές τις μέρες για να τιμήσουν τον μεγάλο φιλόλογο και ιστορικό των ιδεών και της νεοελληνικής λογοτεχνίας, τον μελετητή της ποίησης, αλλά και τον σπουδαίο δάσκαλο, και θα γραφτούν ακόμη περισσότερα. Με συγκίνησαν οι αναφορές των φοιτητών του από το Πανεπιστήμιο Κρήτης που, ακόμη κι αν τον είχαν δάσκαλο για μικρό χρονικό διάστημα, τους σημάδεψε και τους άνοιξε δρόμους. Και τι άλλο είναι ένας δάσκαλος, αν όχι αυτό; Για το σημαντικό και πολυσχιδές του έργο, που ανανέωσε το πεδίο των νεοελληνικών σπουδών, διευρύνοντας τη φιλολογική έρευνα με ματιά ιστορικού και άφησε ισχυρό αποτύπωμα, θα μιλήσουν πολύ καταλληλότεροι από μένα. Να θυμίσω μόνο πως ο Αλέξης δεν ήταν απλώς ένας λόγιος περιχαρακωμένος στο αντικείμενό του, ήταν και ένας ενεργός διανοούμενος.
Στο αίτημα της Αγγέλας Καστρινάκη να πω δυο λόγια, που με συγκίνησε πολύ, το μυαλό μου άρχισε να γυρνάει σε πολύ παλιές εποχές, όταν γνώρισα τον Αλέξη, στην πρώτη μου νιότη, στα τέλη του 1970. Ερευνητής τότε στο Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, ήταν ενεργό μέλος της Εταιρείας Μελέτης Νέου Ελληνισμού, του δικού μας Μνήμονα. Εκεί, τους χειμώνες, στις συναντήσεις της Εταιρείας, αλλά και στις επιτροπές για το περιοδικό Μνήμων και τις μικρές εκδόσεις, και τα καλοκαίρια στην Σύρο, ο Αλέξης ήταν παρών.
Όταν άρχισα να πηγαίνω ανελλιπώς κάθε δεύτερη Τετάρτη στο μικρό υπόγειο της οδού Ισαύρων, και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν έφυγαν με την Αγγέλα για την Κρήτη, ο Αλέξης ήταν πάντα εκεί, ανεξαρτήτως του ομιλητή ή του θέματος. Με τη χαμηλή του φωνή, τη χαρακτηριστική του άρθρωση, έκανε πάντοτε τις πιο απροσδόκητες και ρηξικέλευθες παρατηρήσεις και προτάσεις για διεύρυνση των οριζόντων του ερευνητή. Ύστερα, στην ταβέρνα του Φώντα, με κρασί από το βαρέλι και τσιγάρα άφιλτρα, λεγόντουσαν τα καλύτερα. Εκεί τολμούσαμε να κουβεντιάσουμε κι εμείς οι νεότεροι πιο εύκολα. Μάθαμε πολλά από αυτές τις συζητήσεις, αναρωτηθήκαμε για περισσότερα, ανατράπηκαν βεβαιότητες και μύθοι, που τόσο του άρεσε να αποδομεί. Η παρουσία του Αλέξη φώτιζε την παρέα μας.
Είχε ήδη μαθητεύσει κοντά στον Κ. Θ. Δημαρά και μας έφερνε μιαν αύρα από το Νεοελληνικό Ινστιτούτο της Σορβόννης στα τέλη της δικτατορίας κι αμέσως μετά, όταν ήταν ένα φυτώριο ανθρώπων που θα προσέγγιζαν εντελώς διαφορετικά τη νεοελληνική ιστορία και θα ανανέωναν δραστικά την ιστοριογραφία.
Ο Αλέξης ήταν ένας ακαταμάχητος αφηγητής, όπως γνωρίζουμε καλά όλοι οι φίλοι. Του άρεσε να λέει και να ξαναλέει ιστορίες, άναβε τσιγάρο κι είχε τον τρόπο του να κρεμόμαστε από τα χείλη του, καθώς ζωντάνευε τόπους και πρόσωπα. Ήταν η εποχή της συλλογικότητας. Πες μας Αλέξη τότε που… Η Θεσσαλονίκη της δικτατορίας, η Άλκη Νέστορος, ο Σαββόπουλος, το Παρίσι, το Νεοελληνικό Ινστιτούτο, η Αριστερά, ο Φίλιππος Ηλιού, ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, ο Τίτος Πατρίκιος και η Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου κι άλλα πολλά ακόμη… Οι ιστορίες του συνέβαλαν στη συγκρότηση της μυθολογίας μας εκείνα τα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια.
Δυο λόγια και για τα καλοκαίρια στη Σύρο. Πολλά καλοκαίρια της δεκαετίας του 1980, ταξινομώντας το Δημοτικό Αρχείο της Ερμούπολης, με την παρέα του Μνήμονα πάντα, είχαμε την ευκαιρία να μοιραστούμε μια κοινή ζωή για αρκετές ημέρες. Μετά το σχόλασμα η ομάδα, που ήταν και παρέα, δεν χώριζε. Πηγαίναμε στις παραλίες με τα ξεχαρβαλωμένα λεωφορεία κι ο Αλέξης επέμενε πολλές φορές να γυρίσουμε το βράδυ με τα πόδια στην Ερμούπολη. Η συναναστροφή αυτή με μεγαλύτερους και έμπειρους ερευνητές, σαν τον Αλέξη και τον Χρήστο Λούκο, ήταν για μας μια ανεκτίμητη μαθητεία. Συζητούσαμε για πολλά και με πάθος, για ιστορία, λογοτεχνία, τέχνη, αισθητική, λαϊκή παράδοση, πολιτική, και βέβαια γι’ αυτή την πόλη του 19ου αιώνα που ανακαλύπταμε μέσα από το αρχείο και τους περιπάτους. Αργότερα, αλλάξαμε γνώμη για ορισμένα ζητήματα, όπως είναι φυσικό. Τα κατοπινά χρόνια οι συζητήσεις συνεχίστηκαν και στα «Σεμινάρια της Ερμούπολης», ένα μεγάλο ετήσιο διεπιστημονικό ραντεβού που έχει γίνει θεσμός. Συχνή ήταν η παρουσία του Αλέξη και σ’ αυτά.
Ο Αλέξης προσέγγιζε τα σημαντικά με ακρίβεια και σοβαρότητα, αλλά δίχως ίχνος σοβαροφάνειας ή στόμφου. Η στάση του διακρινόταν από ένα είδος ελαφρότητας και, βέβαιαμ από χιούμορ, γελάσαμε πολύ εκείνα τα χρόνια, αλλά και αργότερα… Ήταν πιστός στη φιλία, ανοιχτός και γενναιόδωρος, τόσο στα ερευνητικά θέματα όσο και στις προσωπικές σχέσεις. Για χρόνια υποδεχτήκαμε με πολλούς φίλους τον καινούργιο χρόνο στο ανοιχτό σπίτι της Αγγέλας και του Αλέξη. Φέτος ο χρόνος δεν ήταν τυχερός.
Είμαστε πάρα πολλοί και από διαφορετικές γενιές όσοι θα τον κρατάμε ζωντανό στη μνήμη μας. Κι ακόμη περισσότεροι όσοι θα τον διαβάζουν και θα τον ανακαλύπτουν ή θα επωφελούνται από το έργο του, την ψηφιακή βιβλιοθήκη «Ανέμη» στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, όπου προσέφερε τόσα πολλά.
Τέλος, θέλω να εκφράσω την αγάπη μας στην Αγγέλα, με την οποία συμπορεύτηκε 40 χρόνια, πράγμα πολύτιμο και τόσο σπάνιο στις μέρες μας, και στην κόρη τους, την Άλκη… Αλέξη, θα είσαι πάντα μαζί μας…
Κείμενο που εκφωνήθηκε στην πολιτική κηδεία του Αλέξη Πολίτη στο Α΄ Νεκροταφείο, στις 16 Μαΐου 2025
