Από τον Μάρτιο ώς τον Σεπτέμβριο του θαυμαστού έτους 1905, ο Αϊνστάιν στέλνει στο επιστημονικό περιοδικό Annalen der Physik τέσσερα άρθρα που θα γίνουν ιστορικά. Στο πρώτο, τον Μάρτιο, προτείνει ότι η ενέργεια του φωτός κατανέμεται σε κβάντα εντοπισμένα σε σημεία του χώρου, τα οποία μπορούν να απορροφώνται ή να εκπέμπονται μόνον ολόκληρα. Η ιδέα θα ανταμειφθεί με το βραβείο Νόμπελ Φυσικής, το 1921. Στο άρθρο του Μαΐου εξετάζει τη μοριακή κίνηση Brown ενός υγρού και αποδεικνύει την ύπαρξη και την κίνηση των ατόμων. Τον Ιούνιο, αναθεωρεί δύο βασικές έννοιες της Φυσικής, το χρόνο και το χώρο, θεμελιώνοντας την Ειδική Σχετικότητα. Έχοντας από καιρό επεξεργασθεί την ιδέα, θα χρειασθεί, στα 26 του χρόνια, μόνο «πέντε ή έξι εβδομάδες» για να διαμορφώσει το πιο φημισμένο άρθρο Φυσικής του 20ού αιώνα. Τον Σεπτέμβριο, προσθέτει στο άρθρο του Ιουνίου την πρόταση ότι, όταν ένα σώμα εκπέμπει φωτεινή ενέργεια, η μάζα του μειώνεται, δηλαδή η ύλη ισοδυναμεί με ενέργεια.
Η εξίσωση E=mc2 που ορίζει την ισοδυναμία μάζας-ενέργειας είναι μοναδική περίπτωση μαθηματικού τύπου της Φυσικής που έγινε ευρέως δημοφιλής. Η εγκυρότητά της έχει δειχθεί με την πυρηνική ενέργεια, τους επιταχυντές σωματίων ή την παραγωγή ενέργειας στον Ήλιο.
Η Θεωρία της Σχετικότητας, Ειδική και Γενική, επεξεργάζεται δύο θεμελιώδη αντικείμενα της ανθρώπινης σκέψης, το χώρο και το χρόνο. Επί 115 χρόνια, καμιά παρατήρηση φυσικού φαινομένου δεν την έχει διαψεύσει, οι βάσεις της φαίνονται τόσο ισχυρές που δύσκολα θα γίνουν τροποποιήσεις ή επεκτάσεις. Η Γενική Σχετικότητα είναι ουσιαστικά μια Χρονογεωμετρία. Η θεμελίωσή της έχει θεωρηθεί το μεγαλύτερο κατόρθωμα της ανθρώπινης σκέψης σε ό,τι αφορά τη Φύση, ο πιο εκπληκτικός συνδυασμός φιλοσοφικής διείσδυσης, φυσικής διαίσθησης και μαθηματικής επιδεξιότητας. Επί χρόνια, μετά την αρχική δημοσίευση του Αϊνστάιν το 1915, αποτελούσε παραδοξότητα κάποιων θεωρητικών επιστημόνων, αλλά από τη δεκαετία του 1960 οι αστρονομικές παρατηρήσεις με τελειοποιημένα όργανα ανέδειξαν την καθοριστική συμβολή της στην ερμηνεία του Σύμπαντος.
Επιφυλάξεις…
Αν και η παγκόσμια επιστημονική αναγνώριση του Αϊνστάιν ήρθε γρήγορα, λίγοι επιστήμονες θεωρούσαν τη Γενική Σχετικότητα χρήσιμη. Λόγω αμφιβολιών ή ενδεχομένως και πολιτικών αιτίων, η Θεωρία της Σχετικότητας ουδέποτε ανταμείφθηκε με βραβείο Νόμπελ.
Ο Αϊνστάιν δημιούργησε την επανάσταση της Σχετικότητας, αλλά συνετέλεσε και στη δεύτερη επιστημονική επανάσταση της εποχής του, αφού συγκαταλέγεται στους θεμελιωτές της Κβαντικής Φυσικής. Αργότερα όμως δεν δέχτηκε τις συνέπειές της. Πίστευε ότι η αβεβαιότητα των μετρήσεων στον μικρόκοσμο, δηλαδή η εισαγωγή πιθανοτήτων, δείχνει ότι η Κβαντική Θεωρία είναι μη πλήρης, δεν παίρνει υπόψη κάποιες όψεις της πραγματικότητας.
Αρνήθηκε επίσης να δεχθεί κάποιες συνέπειες των ανακαλύψεών του, όπως οι μαύρες τρύπες. Ο ίδιος πάντως χαρακτήρισε «μεγαλύτερο λάθος της ζωής του» την προσθήκη στις εξισώσεις της Γενικής Σχετικότητας μιας κοσμολογικής σταθεράς που εξασφάλιζε τη στατικότητα του Σύμπαντος. Ωστόσο, σήμερα, παρατηρώντας το επιταχυνόμενα διαστελλόμενο Σύμπαν, οι ειδικοί θεωρούν ότι ενδεχομένως η προσθήκη δικαιώνεται.
Ελεύθερη ιδιοφυΐα
Πώς θα ήταν η ανθρώπινη γνώση χωρίς τον Αϊνστάιν; Πιθανόν, με την πάροδο αρκετού χρόνου και τη συμβολή πολλών φωτισμένων πνευμάτων, θα πραγματοποιούνταν οι ανακαλύψεις του και οι εφευρέσεις που βασίστηκαν σε αυτές. Πάντως, η σκέψη του δίνει εδώ και 100 χρόνια απαντήσεις για το πώς είναι ο κόσμος, η δε μεγάλη επιρροή του φαίνεται από τα 15 βραβεία Νόμπελ που συνδέθηκαν με το έργο του.
Καθόμουν στην καρέκλα της εργασίας μου, στο γραφείο ευρεσιτεχνιών της Βέρνης […] όταν μου ήρθε η πιο ευτυχισμένη σκέψη της ζωής μου: αν κάποιος βρεθεί σε ελεύθερη πτώση, δεν θα αισθάνεται το βάρος του […]. Ένας τυφλός παρατηρητής δεν μπορεί να ξέρει αν υφίσταται βαρύτητα ή αν βρίσκεται σε έναν επιταχυνόμενο ανελκυστήρα, σε χώρο άδειο από οποιαδήποτε μάζα».
Στιγμές έκλαμψης οδηγούν ένα μεγάλο μυαλό να κατανοήσει σε ελάχιστο χρόνο ζητήματα, τα οποία η σκέψη επί αιώνες δυσκολεύεται να προσεγγίσει. Ξεκινώντας από απλά επιχειρήματα, ελέγχει θεωρητικές υποθέσεις. Η πειραματική επιβράβευση θα έρθει πολύ αργότερα. Ο ίδιος πίστευε ότι «η περιέργεια είναι ένα ευαίσθητο μικρό φυτό που, εκτός από ερεθίσματα, έχει κυρίως ανάγκη ελευθερίας» και υπερηφανευόταν: «έχω το πείσμα του μουλαριού και αρκετά καλή όσφρηση».
Όσο μελετούμε ό,τι κατάφερε, τόσο εντυπωσιαζόμαστε. Ήταν υποταγμένος στον λογικό στοχασμό: «με ορίζει, ως άνθρωπο, αυτό που σκέφτομαι και ο τρόπος που το σκέφτομαι, όχι αυτό που κάνω ή αυτό που αισθάνομαι». Είχε πάντα μια πολύ καθαρή εικόνα του τι μπορεί να παρατηρηθεί και τι όχι. Πάντα έδινε ιδιαίτερη σημασία στην ενότητα της επιστήμης και στην προσεκτική ανάλυση των εννοιών, ήταν δε επιμελής αναγνώστης των έργων προηγούμενων επιστημόνων.
Ατίθασο παιχνιδιάρικο πνεύμα
Ο Αϊνστάιν δίνει απόλυτη προτεραιότητα στην ελευθερία και η σκέψη του βγάζει παιχνιδιάρικα τη γλώσσα σε απόλυτες κατεστημένες βεβαιότητες. Είναι άνθρωπος συμπαθητικός, όλο χιούμορ. Σε όλη του τη ζωή διατήρησε μια απέραντη παιδική καλοσυνάτη περιέργεια, ζητώντας να μάθει το γιατί των πραγμάτων. Κάπως έτσι ξεπετάχτηκε η ιδέα που ξεθεμελίωσε τις πιο βαθιές βεβαιότητες της ανθρώπινης διαίσθησης, αναγκάζοντάς μας σε οδυνηρή αμφισβήτηση των αυτονόητων εννοιών του χώρου και του χρόνου.
Τόσο στην επιστημονική όσο και στην προσωπική του δραστηριότητα απαιτούσε ελευθερία. Τέλος του 19ου αιώνα, έχει ως σπουδαστής ερωτική σχέση με τη φυσικό Μιλέβα Μάριτς, με την οποία συνεργάζεται στενά για την ανάπτυξη των ιδεών του. Ένα πρώτο παιδί γεννιέται πριν από το γάμο τους και δύο μετά. Λίγα χρόνια αργότερα, αναπτύσσει εξώγαμη ερωτική σχέση με την πρώτη εξαδέλφη του, Έλσα, που έγινε η δεύτερη σύζυγός του, και τον συντρόφευσε μέχρι το θάνατό της, το 1936.
Διατηρεί την εικόνα ονειροπόλου σοφού, αλλά είναι ο μόνος μεγάλος επιστήμων που η φάτσα του έγινε γνωστή και ως καρικατούρα. Πασίγνωστη είναι η περίφημη φωτογραφία του 1951, όπου βγάζει τη γλώσσα. Ο ίδιος λέει:
Αυτή η πόζα αποτυπώνει πολύ καλά τη συμπεριφορά μου. Πάντα είχα δυσκολία να δεχτώ την εξουσία και τις εντολές. Το να βγάλω τη γλώσσα σε ένα φωτογράφο που περιμένει προφανώς μία πιο πρέπουσα πόζα αντιπροσωπεύει την άρνησή μου να παίξω με τους κανόνες του παιχνιδιού, αφού αρνούμαι να χαρίσω μια εικόνα του εαυτού μου κλασική και σύμφωνη με τις νόρμες.
Μέριμνα εκλαΐκευσης
Σε κάποιες περιπτώσεις και επί πολλά χρόνια, οι ιδέες του ήταν τόσο προχωρημένες που μόνον αυτός τις πίστευε. Πενθώντας στενό του φίλο, έγραψε: «η διάκριση μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος έχει την αξία μιας αυταπάτης», ενσωματώνοντας στην ανθρώπινη ύπαρξη τις συνέπειες της θεωρίας του ότι ο χρόνος είναι αυταπάτη.
Επί δεκαετίες προσπάθησε να εκλαϊκεύσει τη Θεωρία της Σχετικότητας, ευσυνείδητα αλλά με αμφίβολη επιτυχία, αφού ακόμα και το περιορισμένο κοινό που έχει ικανότητες αφαιρετικής σκέψης δύσκολα παρακολουθεί τους έστω και απλουστευμένους συλλογισμούς του. Μόλις ολοκλήρωσε τη Γενική Σχετικότητα, μερικά χρόνια πριν το βραβείο Νόμπελ, φρόντισε να εκδώσει ένα μικρό, ενημερωτικό για το κοινό, βιβλίο. Στον πρόλογο αναφέρει (2η ελληνική έκδοση, 1925):
Σκοπός του μικρού τούτου βιβλίου είναι να κατορθώσωσιν οι ενδιαφερόμενοι περί της θεωρίας της σχετικότητος, από επιστημονικής και φιλοσοφικής απόψεως, να αποκτήσωσιν όσον ένεστιν ακριβεστέραν έννοιαν, ιδίως όταν δεν κατέχωσι το μαθηματικόν όργανον της θεωρητικής Φυσικής. Η ανάγνωσις αυτού απαιτεί πλήρη ωριμότητα πνεύματος και, μολονότι ολιγοσέλιδον, αξιοί εκ μέρους του αναγνώστου ποίαν τινα έντασιν υπομονής και θελήσεως. Μεγάλως εφρόντισα όπως διατυπώσω τας θεμελιώδεις ιδέας μετά της πλέον δυνατής διαυγείας και απλότητος, καθ’ ην τάξιν έλαβον αύται γένεσιν…
Τρεις δεκαετίες μετά, γράφει (πρόλογος 25ης αγγλικής έκδοσης, 1952):
Έχω προσθέσει ένα Πέμπτο Παράρτημα, παρουσίαση των απόψεών μου για το πρόβλημα του χώρου γενικώς και για τις σταδιακές μεταβολές των ιδεών μας περί χώρου που προκύπτουν από την επίδραση της σχετικιστικής οπτικής. Ήθελα να δείξω ότι ο χωροχρόνος δεν είναι απαραιτήτως κάτι στο οποίο μπορεί κανείς να αποδώσει διακεκριμένη ύπαρξη, ανεξαρτήτως των παρόντων αντικειμένων της φυσικής πραγματικότητας. Τα φυσικά αντικείμενα δεν υπάρχουν στο χώρο, αλλά αυτά τα αντικείμενα είναι χωρικά εκτεινόμενα. Έτσι, η έννοια «κενός χώρος» χάνει το νόημά της.
Ειρηνιστής, όχι θρήσκος
Ο Αϊνστάιν, μέχρι το τέλος της ζωής του, δραστηριοποιείται υπέρ των ανθρώπινων δικαιωμάτων και της ειρήνης στον κόσμο. Είναι ο μόνος από τους μεγάλους γερμανούς σοφούς της εποχής της Βαϊμάρης που δεν υποχώρησε στην εθνικιστική και πολεμική υστερία. Είναι ο ειρηνιστής που πνίγεται στον κόσμο της ανερχόμενης τεχνοεπιστήμης, αλλά ταυτόχρονα αναδεικνύεται ο συμβολικός της ήρωας (Jean-Marc Levy-Leblond). Τελευταία του πράξη, το μανιφέστο Ράσσελ-Αϊνστάιν, που παρουσιάστηκε στις 9 Ιουλίου 1955 στο Λονδίνο από τον Μπέρτραντ Ράσσελ και ενώ ο Ψυχρός Πόλεμος βρισκόταν στο απόγειό του. Πρόβαλλε την επικινδυνότητα των πυρηνικών όπλων και καλούσε τις κυβερνήσεις όλου του κόσμου να βρούν ειρηνικά μέσα για να διευθετήσουν τα επίμαχα ζητήματα. Το μανιφέστο υπέγραφαν έντεκα εξέχοντες διανοούμενοι και επιστήμονες, περιλαμβανομένου του Άλμπερτ Αϊνστάιν, ο οποίος το υπέγραψε μόλις μερικές ημέρες πριν από το θάνατό του (18 Απριλίου 1955).
Έχει γίνει προσπάθεια να εμφανισθεί αυτός ο ανήσυχος άνθρωπος σαν θρήσκος. Το επιχείρημα ξεκινά από την περίφημη φράση: «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια», με την οποία εξέφραζε τη μόνιμη αντίθεσή του στην πιθανοκρατική ερμηνεία της Κβαντικής Θεωρίας. Ωστόσο, η σχέση του ατίθασου πνεύματός του με τη θρησκεία δεν ήταν καλή. Σε χειρόγραφο γράμμα προς φίλο του φιλόσοφο, το 1954, ένα χρόνο πριν από το θάνατό του, έγραφε: «Η λέξη Θεός δεν σημαίνει για μένα τίποτα περισσότερο από την εκδήλωση και τη συνέπεια των ανθρώπινων αδυναμιών, η Βίβλος είναι μια συλλογή από σεβάσμιους αλλά μάλλον πρωτόγονους θρύλους. Καμιά ερμηνεία, όσο εκλεπτυσμένη και αν είναι, δεν μπορεί, κατά τη γνώμη μου, να την αλλάξει. […] Για μένα, η ιουδαϊκή θρησκεία, όπως και όλες οι άλλες θρησκείες, είναι ενσάρκωση της πιο παιδαριώδους προκατάληψης».
Επιμύθιο
Είναι θαυμάσιο το γεγονός ότι ο κόσμος μπορεί να γίνει κατανοητός, ωστόσο κάποιες όψεις του είναι κατανοητές μόνον από ιδιοφυΐες. Η περίπτωση Αϊνστάιν τονίζει ότι οι άνθρωποι είναι πνευματικά άνισοι και ότι κάποιοι εκλεκτοί καταλαβαίνουν πολύ περισσότερα από τους πολλούς. Μια χρήσιμη ελίτ, στην οποία η ανθρωπότητα αναθέτει να περιγράψει έγκυρα τον κόσμο. Οι ελίτ δεν γίνονται πάντοτε αποδεκτές, οΑϊνστάιν όμως, χωρίς να είναι τέλειος, χαίρει γενικής αναγνώρισης. Πιθανόν επειδή συμβολίζει αξίες που δεν αντιπροσωπεύουν πολλούς αλλά όλοι τις εκτιμούν κατά βάθος, όπως η δυνατότητα διεισδυτικής γνώσης, η ελευθερία, ο λογικός στοχασμός χωρίς όρια, η μέριμνα για την ανθρωπότητα. Αυτή είναι ίσως η απάντηση στη χαριτωμένη απορία του: «Πώς γίνεται κανένας να μη με καταλαβαίνει αλλά όλοι να με αγαπούν;».
Για να μάθετε περισσότερα:
Α. Αϊνστάϊν (1925). Η Θεωρία της Σχετικότητος. Χρήστος Σαλίβερος, Αθήνα
Albert Einstein (1961). Relativity. A popular exposition. Wings Books, New York
Τεύχοςμε 18 άρθρα (2005). “L’héritage Einstein. 1905-2005. Un siècle de Physique », Les Dossiers de la Recherche, 18, σ. 6-97
Τεύχοςμε 19 άρθρα (2015). “Einstein. De la relativité générale à la physique du XXe siècle », La Recherche Hors-Série, 16, σ. 6-98
