Κίμων Χατζημπίρος

Michael J. Sandel, Η τυραννία της αξίας. Τι έχει απογίνει το γενικό καλό;, μετάφραση από τα αγγλικά: Μιχάλης Μητσός, Πόλις, Αθήνα 2022, 464 σελ.

Η πρόοδος είναι ζητούμενο για τις μοντέρνες κοινωνίες. Για να είναι όμως πραγματική, χρειάζεται να απαλείφονται οι αρνητικές επιπτώσεις της ανάπτυξης, με κανόνες και τεχνολογίες. Η αποστροφή προς την τεχνολογία ισοδυναμεί με σαμποτάζ του βασικού εργαλείου που μπορεί να σώσει από τις περιβαλλοντικές παρενέργειες της ανάπτυξης. Αντιστοίχως, κανόνες και εργαλεία κοινωνικής οργάνωσης, όπως η αξιοκρατία, προωθούν την πρόοδο και απαλείφουν ορισμένες παρενέργειές της. Μια απόρριψη του ιδεώδους της αξίας θα κόψει το κλαδί που στηρίζει την πρόοδο, θα υπονομεύσει τη δυνατότητα καλύτερης ζωής για όλους, θα βλάψει κυρίως τους ασθενέστερους. Χωρίς αξιοκρατία, η παραγωγή καινοτόμων ιδεών και προϊόντων αναμφισβήτητα υπονομεύεται.

Θα ανακοπεί ο ιστορικός κύκλος που ξεκίνησε μετά το Μεσαίωνα, με Αναγέννηση και Διαφωτισμό; Ίσως, αν αρνητικά γεγονότα κάνουν την Ανθρωπότητα να απαρνηθεί πρόοδο και επιστήμη και να στραφεί σε στάσιμους θρησκευτικούς ολοκληρωτισμούς. Πάντως, εις πείσμα πολλών δοξασιών, σήμερα οδεύει προς ένα νέο τεχνολογικό κόσμο, που θα χαρακτηρίζεται από εκτεταμένη ψηφιοποίηση, αυτοματισμούς, πλήρη εξηλεκτρισμό με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ) κ.λπ. Πολλές διεργασίες θα γίνουν ταχύτερες, φθηνότερες και πιο πράσινες. Μήπως η πορεία σκοντάψει στην εξάντληση φυσικών πόρων, αφού βασίζεται σε σπάνια υλικά, που η παραγωγή τους από ορυχεία εγείρει γεωπολιτικά και περιβαλλοντικά προβλήματα; Η ανθρώπινη επινοητικότητα καλείται να φτιάξει βιώσιμες  εναλλακτικές πηγές, μέσω κυκλικής οικονομίας και νέων τρόπων ζωής. (Τεύχος 144)

Η επιστήμη της Οικολογίας, με τους κλάδους Δυναμική Πληθυσμών και Ανάλυση Οικοσυστημάτων, ερμηνεύει εύστοχα τη λειτουργία της φύσης, όπως εκδηλώνεται στα επίπεδα πληθυσμών, βιοκοινοτήτων και τοπίου. Είναι σε θέση να κάνει αξιόπιστες προβλέψεις και να προτείνει θεραπείες για περιβαλλοντικά προβλήματα. Ο κλάδος όμως της Ανθρώπινης Οικολογίας, βασισμένος στον ανθρώπινο πληθυσμό και στα οικοσυστήματα, δεν προχωρά διεπιστημονικά για να προσεγγίσει τις βιολογικές, δημογραφικές, περιβαλλοντικές και τεχνολογικές διαστάσεις των κοινωνικών συστημάτων. Κάνει προτάσεις για αειφορία, ποιότητα ζωής και περιβαλλοντική ευθύνη, βλέποντας τον άνθρωπο σαν ζωικό οργανισμό σε τεχνητό οικοσύστημα. Ασκεί κριτική στην ανάπτυξη και εξετάζει πολύπλοκα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά φαινόμενα, καλλιεργώντας ψευδαισθήσεις πως προβλέπει το ανθρώπινο μέλλον. (Τεύχος 138)

Η άνοδος των ενεργειακών τιμών επαναφέρει στο προσκήνιο την πυρηνική ενέργεια. Ζήτημα που προκαλεί κοινωνική πόλωση, ενώ αποκαλύπτει ορέξεις για προμήθειες και εξοπλισμούς. Η χρήση πυρηνικής ενέργειας σχάσης, ακόμα και για ειρηνική παραγωγή, συνιστά τεχνολογία επικίνδυνη από τη φύση της. Η προστασία από τη ραδιενέργεια απαιτεί αποκλεισμό μεγάλων ατυχημάτων, εγγυημένη διαχείριση ραδιενεργών αποβλήτων και ασφαλή αποσυναρμολόγηση των εργοστασίων στο τέλος της ζωής τους. Για κανένα από τα ζητήματα αυτά δεν έχει βρεθεί ικανοποιητική λύση έως σήμερα. Αντίθετα, παρά τη βελτίωση των συστημάτων προστασίας μετά το Τσερνόμπιλ, είναι γεγονός ότι στην ανεπτυγμένη και οργανωμένη Ιαπωνία συνέβη ένα «αδιανόητο» και, παρ’ ολίγον, πολύ καταστροφικό ατύχημα.

Τεύχος 128.

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, κακοσχεδιασμένη στρατιωτικά και πολιτικά, δεν είχε τα αναμενόμενα κεραυνοβόλα αποτελέσματα. Ανεξάρτητα από την τελική έκβαση των μαχών, η ανθρώπινη δυστυχία και η σθεναρή αντίσταση του πληθυσμού, συμπύκνωσαν τον πολιτικό χρόνο και πυροδότησαν μείζονες ανατροπές:

Η δαρβινική θεωρία της εξέλιξης, όπως ολοκληρώθηκε με τη μοριακή θεωρία του κώδικα κληρονομικότητας, ανήκει στις σπουδαιότερες συνεισφορές των δύο προηγούμενων αιώνων, έδωσε στον άνθρωπο την ικανότητα να γνωρίσει τον έμβιο κόσμο και τον εαυτό του. Ο βιολόγος Ζακ Μονό (Jacques Monod), βραβείο Νόμπελ 1965, εμπλούτισε το 1970, με το βιβλίο Η τύχη και η αναγκαιότητα, την παγκόσμια επιστημονική, φιλοσοφική και πολιτική συζήτηση. Αν και τεχνικό κατά ένα μέρος, το βιβλίο πραγματοποίησε πωλήσεις που ξεπέρασαν τα 200.000 αντίτυπα τον πρώτο χρόνο. Μια καίρια παρέμβαση που επηρεάζει την εξέλιξη της σκέψης, κατά την καταλυτική δεκαετία του 1960 έως και σήμερα. (τεύχος 127)

Η κλιματική απειλή και η ενεργειακή κρίση προσφέρονται για ποικίλες πρωτοβουλίες. Πολλοί απορρίπτουν την πράσινη πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), με το επιχείρημα ότι κινείται βιαστικά. Μερικοί σπεύδουν να προτείνουν επαναφορά της πυρηνικής ενέργειας. Κράτη παραγωγοί φυσικού αερίου επωφελούνται για να αυξήσουν την γεωπολιτική τους ισχύ. Όσοι έχουν επενδύσει στο φυσικό αέριο ζητούν να παραταθεί η μεταβατική περίοδος. Λαϊκιστές τρομοκρατούν τη μεσαία τάξη, με φόβητρο την ενεργειακή φτώχεια. Κάποιοι προσδοκούν υποθαλάσσιες εξορύξεις ορυκτών καυσίμων και αγωγούς. Ωστόσο, ο διεθνής χρηματοπιστωτικός τομέας, βλέποντας έναν νέο κόσμο ευκαιριών για πράσινους επενδυτές, κινητοποιεί τεράστια κεφάλαια, επιταχύνοντας αειφόρες δραστηριότητες. (τεύχος 126)

Πολύς λόγος γίνεται για τις ανισότητες, στις οποίες κάποιοι αποδίδουν τα δεινά του σημερινού κόσμου. Εκτεταμένη αρθρογραφία καταγγέλλει την υπερσυγκέντρωση ή την «παγκόσμια πρόκληση» του χρήματος. Πράγματι, περίπου το 1% του πληθυσμού κατέχει σχεδόν τον μισό παγκόσμιο πλούτο, ενώ οι πολύ πλούσιοι αυξάνονται. Ωστόσο, οι πολύ φτωχοί ελαττώνονται. Τo ποσοστό της ακραίας φτώχειας έχει μειωθεί πάνω από 50% τα τελευταία 30 χρόνια, αν και τα 800 εκατομμύρια ανθρώπων που ζουν με λιγότερα από 1,90 δολάρια την ημέρα αυξήθηκαν περίπου κατά 10% λόγω πανδημίας. Ο στόχος του ΟΗΕ  για εξάλειψη της ακραίας φτώχειας ώς το 2030 θεωρείται εφικτός. 

Η πραγματικότητα του τοπίου στην Ελλάδα απογοητεύει. Η κοινωνία γενικά το αγνοεί, μόνο όταν χρησιμοποιείται ως πρόσχημα από ομάδες κατά των ανεμογεννητριών αναδύεται στην κοινωνική μνήμη. Δεν συνιστά αντικείμενο περιβαλλοντικής πολιτικής που διέπεται από συντεχνιακές λογικές. Για πλείστα τοπία που συνδυάζουν φυσική και πολιτιστική όψη απαιτείται σύνθετη διεπιστημονική προσέγγιση, η οποία παραμένει άγνωστη λέξη στην πλειονότητα των πολιτών, στις κυβερνήσεις και στην Τοπική Αυτοδιοίκηση. Παρά την αξία του, το εξαίρετο και το «καθημερινό» (everyday landscape) ελληνικό τοπίο είναι η διάσταση του περιβάλλοντος που κινδυνεύει περισσότερο και προστατεύεται λιγότερο.

Winston Leonard Churchill, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, μετάφραση από τα αγγλικά: Αντώνης Σαμαράκης (πολυτονικό μείγμα καθαρεύουσας και δημοτικής). Ελληνική Μορφωτική Εστία, Αθήνα 1948, 4 τόμοι, 2956 σελίδες, περίπου 3000 φωτογραφίες, ανάλογος αριθμός πρωτότυπων τηλεγραφημάτων και μηνυμάτων.

 Το Νόμπελ Λογοτεχνίας του 1953 επιβράβευσε το εξαιρετικό ιστορικό και βιογραφικό έργο του Ουίνστον Τσόρτσιλ. Επιλεγμένα αποσπάσματα από το ευπώλητο βιβλίο του, που γράφτηκε το 1948 με την βοήθεια ομάδας βοηθών, δείχνουν πως ο ανυποχώρητος πολέμιος του ναζισμού διέβλεπε την αρνητική τελική έκβαση του πολέμου, ιδιαίτερα για τους κατοίκους των κρατών της Ανατολικής Ευρώπης, που απελευθερώθηκαν μόλις το 1989. Προσπάθησε αλλά δεν κατάφερε να αποτρέψει τις δυσοίωνες εξελίξεις, παρά μόνο στην Αθήνα (Δεκέμβριος 1944).