Σύνδεση συνδρομητών

Aπολυταρχικά καθεστώτα πνίγουν τις δημοκρατίες

Τετάρτη, 25 Δεκεμβρίου 2024 23:44
Η Ανν Απλμπάουμ, την ημέρα απονομής του Βραβείου Ειρήνης των γερμανών εκδοτών, στην Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης 2024.
Elena Ternovaja
Η Ανν Απλμπάουμ, την ημέρα απονομής του Βραβείου Ειρήνης των γερμανών εκδοτών, στην Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης 2024.

Anne Applebaum, Autocracy, Inc: The Dictators Who Want to Run the World, Doubleday, 2024, 224 σελ.

Anne Applebaum, Απολυταρχία AE: Οι δικτάτορες που θέλουν να κυριαρχήσουν στον κόσμο, Παπαδόπουλος 2024, 240 σελ.

H παγκοσμιοποίηση λειτούργησε, αλλά όχι με τον τρόπο που οι φιλελεύθεροι υπέθεταν ότι θα λειτουργούσε, υποστηρίζει στο νέο βιβλίο της η Ανν Απλμπάουμ. Η υπόθεση ότι όλα τα καλά πράγματα θα πήγαιναν μαζί, ότι η Δύση θα αποκτούσε νέες αγορές και η Ανατολή θα αποκτούσε δημοκρατία –εμείς θα γινόμασταν πλούσιοι και αυτοί θα ήταν ελεύθεροι– απέτυχε παταγωδώς. Αντί για έναν περισσότερο ανοιχτό, διασυνδεδεμένο κόσμο, όπου η δημοκρατία και οι φιλελεύθερες ιδέες θα εξαπλώνονταν στα αυταρχικά κράτη, προέκυψε τελικά οι αυταρχικές και ανελεύθερες ιδέες να εξαπλώνονται στον δημοκρατικό κόσμο. Μπορούν να αντιδράσουν οι δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες; Και πώς;

«Δεν υπάρχει πλέον φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη και η φιλοδοξία να δημιουργηθεί μια τέτοια τάξη δεν φαίνεται πλέον πραγματική», γράφει η Ανν Απλμπάουμ στο νέο της βιβλίο, Autocracy, Inc: The Dictators Who Want to Run the World.

Η βραβευμένη με Πούλιτζερ ιστορικός, Ανν Απλμπάουμ, είναι μια από τις σημαντικότερες ερευνήτριες των σύγχρονων αυταρχικών καθεστώτων και της διάβρωσης των δημοκρατικών θεσμών. Μέσα από το τελευταίο πολύκροτο έργο της εξηγεί πώς η απολυταρχία διαμορφώνεται, επιβιώνει και ευδοκιμεί σε παγκόσμιο επίπεδο. Στο βιβλίο της, επικεντρώνεται στην άνοδο των σύγχρονων αυταρχικών ηγετών, όπως ο Πούτιν, ο Τραμπ και άλλοι, οι οποίοι, αν και φαινομενικά διαφορετικοί, μοιράζονται κοινές τακτικές εξουσίας και αντίδρασης απέναντι στις δημοκρατίες. Η ανάλυσή της συνοψίζεται σε μία και μοναδική πρόταση: οι σημερινοί δικτάτορες έχουν έναν μόνο κοινό εχθρό, τις φιλελεύθερες δημοκρατίες της Δύσης.

Στη μελέτη της εξετάζονται πολλές και διαφορετικές όψεις αυτού του ανησυχητικού φαινομένου. Στους σύγχρονους αυταρχικούς ηγέτες, η Απλμπάουμ παρατηρεί μια σημαντική αλλαγή σε σχέση με το παρελθόν: δεν προσπαθούν πλέον ούτε καν να (συγ-)καλύψουν τις ενέργειές τους, όπως συνέβαινε άλλοτε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, αλλά αντιθέτως, όπως φαίνεται με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, οι κανόνες της προηγούμενης εποχής έχουν ουσιαστικά ακυρωθεί.

 

Η κλεπτοκρατική οικονομία

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα θέματα που η Ανν Απλμπάουμ εξετάζει στο βιβλίο της είναι τα υβριδικά κράτη. Πρόκειται για τις χώρες που εντάσσονται κανονικά στο διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα, έχουν τυπικά δημοκρατικά χαρακτηριστικά, αλλά λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κόμβοι ξεπλύματος χρημάτων και ως κρυψώνες πλούτου, κλεμμένου ή προερχόμενου από εγκληματικές δραστηριότητες. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, όπου οι αγορές ρωσικών ακινήτων αυξήθηκαν μετά την εισβολή στην Ουκρανία.

«Στις μέρες μας, οι απολυταρχίες δεν διοικούνται από έναν κακό, αλλά από εξελιγμένα δίκτυα που βασίζονται σε κλεπτοκρατικές οικονομικές δομές», υποστηρίζει η Απλμπάουμ. Ο τρόπος συνεργασίας όλων αυτών των αυταρχικών καθεστώτων ξεδιπλώνεται στο βιβλίο της με συναρπαστικό και διαυγή τρόπο. Οι σύγχρονοι δικτάτορες, αντί να συνεργάζονται λόγω ιδεολογικής ευθυγράμμισης, όπως θα συνέβαινε άλλοτε, ενώνουν σήμερα τις δυνάμεις τους (ένα μείγμα αυτοαποκαλούμενων μαρξιστών, ανελεύθερων δημαγωγών, κλεπτοκρατών μαφιόζων, τυράννων της παλιάς σχολής και θεοκρατών της νέας σχολής) μέσω συμφωνιών και κλεπτοκρατικών οικονομικών δομών. Αυτοί ακριβώς οι νέου τύπου συνασπισμοί κοινών συμφερόντων  επιτρέπουν στα καθεστώτα να παραμείνουν στην εξουσία και να καταπολεμούν τις δημοκρατίες. Η Ανν Απλμπάουμ αναδεικνύει εντέλει πώς αυτά τα αυταρχικά καθεστώτα χρησιμοποιούν τη διεθνή οικονομική ολοκλήρωση προς όφελός τους, καθιστώντας την οικονομία μέσο ισχύος και καταπίεσης. Σε τέτοια συστήματα, γράφει, οι ελίτ λειτουργούν «όχι σαν ένα μπλοκ αλλά σαν μια συσσωμάτωση εταιρειών, που δεν δεσμεύονται από ιδεολογία αλλά μάλλον από μια αδίστακτη, μονοσήμαντη αποφασιστικότητα να διατηρήσουν τον προσωπικό τους πλούτο και την εξουσία». Χάρη σε μεγάλο βαθμό στην αδιαφάνεια της παγκόσμιας οικονομίας, απολαμβάνουν ένα ζωντανό εμπόριο τεχνολογιών παρακολούθησης, όπλων και πολύτιμων ορυκτών, ξεπλένοντας ο ένας το βρώμικο χρήμα του άλλου και συνεννοούμενοι για να αποφύγουν τις αμερικανικές κυρώσεις. Οι κλεπτοκράτες, με τη βοήθεια δυτικών δικηγόρων και τραπεζιτών, κρύβουν τεράστιες ποσότητες παράνομου πλούτου στις υβριδικές επικράτειες, έχοντας πλήρη επίγνωση ότι ο μηχανισμός για την αντιμετώπισή τους είναι εξαιρετικά ανίσχυρος.

Δεν αποτελεί ίσως έκπληξη ότι η Απλμπάουμ, ενώ επαινεί τον πατριωτισμό, φοβάται τον εθνικισμό και τον απομονωτισμό και, συνεπώς, θεωρεί το Brexit τεράστια αποτυχία για το Ηνωμένο Βασίλειο. Επισημαίνει, για παράδειγμα, ότι η έξοδος της Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση ούτε περισσότερη δύναμη έδωσε στους πολίτες της να διαμορφώσουν τον κόσμο ούτε απέτρεψε το ξένο χρήμα από το να συγκαθορίζει την πολιτική του Ηνωμένου Βασιλείου – και βέβαια δεν σταμάτησαν οι μετακινήσεις προσφύγων από τις εμπόλεμες ζώνες της Μέσης Ανατολής προς τη Βρετανία.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Ανν Απλμπάουμ στο τελευταίο της βιβλίο, όπως και στην ομιλία αποδοχής του βραβείου που δημοσιεύεται στη συνέχεια, παρουσιάζει μια μάλλον ζοφερή εικόνα του σύγχρονου πολιτικού τοπίου, όπου η δημοκρατία βρίσκεται υπό επίθεση και οι αυταρχικοί ηγέτες ενδυναμώνονται μέσω της διαφθοράς, της οικονομικής ανισότητας και της αδυναμίας των δυτικών θεσμών να αντισταθούν. Ο λόγος της λειτουργεί ως μια ισχυρή υπενθύμιση ότι ο δημοκρατικός κόσμος πρέπει να συσπειρωθεί και να αντιταχθεί σε αυτά τα καθεστώτα, αν θέλει να επιβιώσει. «Κανενός η δημοκρατία δεν είναι ασφαλής», τονίζει. Παρ’ όλα αυτά, σημειώνει, «υπάρχουν φιλελεύθερες κοινωνίες, ανοιχτές και ελεύθερες χώρες που προσφέρουν στους ανθρώπους περισσότερες πιθανότητες να ζήσουν χρήσιμες ζωές από ό,τι οι κλειστές δικτατορίες». Για τους δικτάτορες, η ελευθερία και η αυτονομία είναι ενοχλήσεις.  Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Πούτιν παρουσιάζει τον εαυτό του ως υπερασπιστή της πίστης και των παραδοσιακών αξιών, σε αντίθεση με τον φιλελεύθερο διεθνισμό που αποτελεί  το μέσο με το οποίο η Ουάσιγκτον και οι Βρυξέλλες επιβάλλουν τα συμφέροντα και τα «παρακμιακά πολιτιστικά τους ήθη» (ιδίως την ανοχή της L.G.B.T.Q. κοινότητας) στον υπόλοιπο κόσμο. Βέβαια, τo ζήτημα για την ίδια και για όλους τους υπερασπιστές των συνταγματικών καθεστώτων παραμένει ακανθώδες: η παγκοσμιοποίηση λειτούργησε, αλλά όχι με τον τρόπο που οι φιλελεύθεροι υπέθεταν ότι θα λειτουργούσε. Η υπόθεση ότι όλα τα καλά πράγματα θα πήγαιναν μαζί, ότι η Δύση θα αποκτούσε νέες αγορές και η Ανατολή θα αποκτούσε δημοκρατία –εμείς θα γινόμασταν πλούσιοι και αυτοί θα ήταν ελεύθεροι– απέτυχε παταγωδώς. Αντί για έναν περισσότερο ανοιχτό, διασυνδεδεμένο κόσμο, όπου η δημοκρατία και οι φιλελεύθερες ιδέες θα εξαπλώνονταν στα αυταρχικά κράτη, προέκυψε τελικά οι αυταρχικές και ανελεύθερες ιδέες να εξαπλώνονται στον δημοκρατικό κόσμο. Οι απολυταρχίες ενσωματώθηκαν περισσότερο μεταξύ τους, ενώ η εμπορική εξάρτηση των Αμερικανών και των Ευρωπαίων από τον απολυταρχικό κόσμο –από την κινεζική μεταποίηση και το ρωσικό πετρέλαιο, για παράδειγμα– έγινε όπλο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναντίον της Δύσης. Εν ολίγοις, το παγκόσμιο σύστημα εξυπηρέτησε τις ανάγκες της απολυταρχίας και οι απολυταρχικοί δεν χρειάστηκε καν να επέμβουν και να το αλλάξουν.  Η Ανν Απλμπάουμ έχει δίκιο όταν ισχυρίζεται ότι πολλές λανθασμένες πολιτικές αποφάσεις και διογκωμένα φαινόμενα απληστίας στη Δύση επέτρεψαν και ενδυνάμωσαν τους απολυταρχικούς επί δεκαετίες: η εξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό φυσικό αέριο γύρισε μπούμερανγκ. Η Μόσχα τη χρησιμοποίησε ως πηγή εκβιασμού μετά την εισβολή στην Ουκρανία. Επίσης, οι μεγάλες επενδύσεις των αμερικανικών επιχειρήσεων στην Κίνα βοήθησαν στην εξαιρετική οικονομική άνοδο της χώρας, αλλά δεν οδήγησαν στα επιθυμητά πολιτικά αποτελέσματα. Αντί να γίνει ένα πιο φιλελεύθερο, φιλικό προς τη Δύση καθεστώς, το Κομμουνιστικό Κόμμα έγινε ένας πιο ισχυρός αντίπαλος. Όταν οι αμερικανικές εταιρείες εξήγαγαν θέσεις εργασίας στην Κίνα, μείωσαν το εργατικό κόστος, αύξησαν τα κέρδη και μείωσαν τις τιμές για τους καταναλωτές. Αυτές όμως οι εμπορικές αποφάσεις κατέστρεψαν τις κοινότητες που είχαν χτιστεί γύρω από τις επιχειρήσεις, από εργοστάσια αυτοκινήτων μέχρι εργοστάσια επίπλων. Ο σπόρος για τη λαϊκιστική αντίδραση το 2016 που συνεχίζει να ταράζει τις ΗΠΑ προς όφελος των αυταρχικών αντιπάλων τους είχε βρει γόνιμο έδαφος.

 

Οι αξίες της Δύσης κινδυνεύουν

Το νέο στρατηγικό αφήγημα της Απλμπάουμ δεν είναι βέβαια τόσο αισιόδοξο και αυτή τη φορά θα απαιτηθούν σκληρές θυσίες. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες μεγάλες δημοκρατίες αντιμετωπίζουν το πιο δύσκολο γεωπολιτικό τοπίο των τελευταίων δεκαετιών. Οι κρίσεις περιλαμβάνουν μια αιματηρή μάχη για εδάφη στην Ανατολική Ευρώπη που αμφισβητεί την αρχή της εδαφικής κυριαρχίας, τον μελλοντικό κίνδυνο μιας κινεζικής εισβολής στην Ταϊβάν και έναν αδυσώπητο πόλεμο στη Γάζα που θα μπορούσε να προκαλέσει περαιτέρω αναφλέξεις. Ο στόχος των αυταρχικών, σύμφωνα με την Ανν Απλμπάουμ, δεν είναι να πειστούν οι λαοί ότι η απολυταρχία είναι η λύση αλλά κυρίως να ενθαρρυνθεί ο κυνισμός για την εναλλακτική λύση: «Μπορεί να μη σας αρέσει η κοινωνία μας, αλλά τουλάχιστον εμείς είμαστε δυνατοί, ενώ ο δημοκρατικός κόσμος είναι αδύναμος, εκφυλισμένος, διχασμένος και πεθαίνει».

Το στοίχημα για τους Δυτικούς ισχύει με άλλους όρους, η απώλεια σε οικονομική ηγεμονία μπορεί να αναπληρωθεί με ηθική αυτοπεποίθηση; Σίγουρα δεν υπάρχει εύκολη απάντηση.

Σημείωση: τα αποσπάσματα της Ανν Απλμπάουμ είναι μεταφρασμένα, από το αγγλικό κείμενο, από τον συγγραφέα.

 

crimea russia

Πάβελ Μοζάεφ

2 Μαρτίου 2014. «Δυνάμεις αυτοάμυνας της Κριμαίας», με ασπίδες, φρουρούν το μνημείο του Λένιν. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για ρώσους στρατιώτες. Χιλιάδες σαν αυτούς απλώθηκαν σε όλη τη χερσόνησο, ταξιδεύοντας με οχήματα χωρίς διακριτικά και φορώντας στολές χωρίς διακριτικά. Κατέλαβαν κυβερνητικά κτίρια, απομάκρυναν τους τοπικούς ηγέτες, τους απέκλεισαν από τα γραφεία τους. Ήταν μια ρωσική εισβολή στην Κριμαία, όμοια με τη σοβιετική εισβολή στην Πολωνία το 1944. Και αυτή, επίσης, περιλάμβανε σοβιετικούς στρατιώτες που φορούσαν πολωνικές στολές, ένα κομμουνιστικό κόμμα που υποστηριζόταν από τη Σοβιετική Ένωση και προσποιούνταν ότι μιλούσε για όλους τους Πολωνούς, ένα χειραγωγημένο δημοψήφισμα και μια σειρά από άλλες πράξεις πολιτικής απάτης που είχαν σχεδιαστεί για να προκαλέσουν σύγχυση, όχι μόνο στο λαό της Πολωνίας αλλά και στους συμμάχους της Πολωνίας στο Λονδίνο και την Ουάσιγκτον.

 

Δημήτριος Μποσνάκης

Καθηγητής κλασικής αρχαιολογίας στο τμήμα Ιστορίας - Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Βιβλία του: Ανέκδοτες Επιγραφές της Κω. Επιτύμβια μνημεία και όροι (2008), Eνθετταλίζεσθαι. Tεχνοτροπία και ιδεολογία των θεσσαλικών επιτυμβίων αναγλύφων του 5ου και 4ου αι. π.Χ. (2013), Το Ασκληπιείο της Κω. Το μνημείο και η επιγραφική συλλογή (2014), Κατηφείη και Όνειδος. Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι νεκροί (2020).

Τελευταία άρθρα από τον/την Δημήτριος Μποσνάκης

Προσθήκη σχολίου

Όλα τα πεδία είναι υποχρεωτικά. Ο κώδικας HTML δεν επιτρέπεται.