Ο συγγραφέας βασίζεται μόνο σε πηγές, προστατεύοντας την αξιοπιστία του βιβλίου του, καθώς το ζήτημα της λεηλασίας των ισραηλιτικών περιουσιών της Θεσσαλονίκης βρίθει μαρτυριών ή φημών που δεν μπορούν να αποδειχθούν και, συνεπώς, να παρουσιαστούν σε τόσο σοβαρή εργασία. Εξάλλου, αναπόδεικτες ονομαστικές αναφορές θα δημιουργούσαν ποινικές περιπλοκές τόσο στον συγγραφέα όσο και στον εκδοτικό οίκο. Βέβαια, αυτές οι φήμες εξακολουθούν να κυκλοφορούν και αφορούν κυρίως τις λίρες που εμπιστεύθηκαν εβραϊκές οικογένειες σε φίλους και γείτονες. Με το πέρασμα του χρόνου και καθώς φεύγουν από τη ζωή οι φορείς αυτών των αναμνήσεων, η ιστορική έρευνα εκ των πραγμάτων στρέφεται προς άλλες κατευθύνσεις.
Ο Γιάννης Καρατζόγλου έπρεπε να αντιμετωπίσει ένα ηθικό δίλημμα. Είναι δίκαιο σήμερα τα εγγόνια ή τα δισέγγονα να δουν γραμμένο το όνομα του παππού τους για όσα διέπραξε 80 χρόνια πριν; Είναι δίκαιο να το δουν, κυρίως αν αυτός αθωώθηκε σε όλους τους βαθμούς της ποινικής δικαιοσύνης; Τι εξυπηρετούν σήμερα αυτές οι αναφορές; Η έκδοση αυτού του βιβλίου μαρτυρά πως ο συγγραφέας απάντησε καταφατικά σε αυτά τα ηθικά διλήμματα. Ναι, στο βαθμό που τα όσα δημοσιεύονται μέσα στο βιβλίο προκύπτουν από επίσημα έγγραφα, όλα πρέπει να δημοσιοποιηθούν επειδή αφορούν μέρος της ιστορίας της Θεσσαλονίκης.
Λεηλασία της ύπαρξής τους
Τι πραγματεύεται το βιβλίο;
Τη λεηλασία των περιουσιών της εβραϊκής κοινότητας της πόλης της Θεσσαλονίκης. Ήταν ένα αριστοτεχνικό σχέδιο των ναζί που, πρωτίστως, απέβλεπε να εξαλειφθεί πλήρως κάθε ίχνος ισραηλιτικής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη. Σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Αυτό δηλοί και η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου, μοναδική σε όλη την Ευρώπη.
Ο στρατηγικός στόχος των ναζί, το σβήσιμο κάθε ίχνους που να θυμίζει ότι σε αυτή την πόλη κατοικούσαν επί σχεδόν πέντε αιώνες περίπου 55.000 Εβραίοι, είχε τρεις βραχίονες. Τη φυσική εξόντωση, τη λεηλασία των περιουσιών και την καταστροφή των μνημείων.
Όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, οι ναζί σε όλες τις ευρωπαϊκές πόλεις κατάσχεσαν όλα τα έπιπλα και τα σκεύη των Ισραηλιτών στη λεγόμενη επιχείρηση «mobel aktion». Για να εξαλειφθεί κάθε ίχνος που να συνδέει τις οικοσκευές με τους ιδιοκτήτες τους, ταξινομούσαν τα αντικείμενα στις τεράστιες αποθήκες ανά είδος, μετατρέποντάς τα σε εμπόρευμα χωρίς ιστορία και ταυτότητα. Τα έπιπλα και τα οικιακά σκεύη έπρεπε και αυτά ακόμα να χάσουν τη μνήμη του χώρου και των ανθρώπων που τα χρησιμοποιούσαν.
Η λεηλασία των περιουσιών των Εβραίων της Θεσσαλονίκης έγινε με ένα σχέδιο που εκπονήθηκε κεντρικά και εφαρμόστηκε χωρίς παρεκκλίσεις. Είχε χρονοδιάγραμμα, ξεκίνησε από τον Φεβρουάριο του 1943 και την υλοποίηση του οι ναζί την ανέθεσαν στις ελληνικές αρχές. Πρώτα αυτοί δήμευσαν τις περιουσίες και μετά ίδρυσαν έναν οργανισμό, που τελούσε υπό τον ασφυκτικό έλεγχό τους, με έλληνες υπευθύνους στη διοικητική διεκπεραίωση της διαχείρισης αυτών των περιουσιών. Μεσολάβησε όμως ένα μικρό αλλά κρίσιμο χρονικό διάστημα που κάποιες περιουσίες δόθηκαν απευθείας από τη γερμανική διοίκηση σε έλληνες συνεργάτες τους οι οποίοι είχαν «περίεργες» οικονομικές σχέσεις με υψηλόβαθμους ναζί. Και από εδώ αρχίζει να ξετυλίγεται το σχέδιο. Ο οργανισμός που διαχειριζόταν τις εβραϊκές περιουσίες, η Υπηρεσία Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών (ΥΔΙΠ), έπρεπε να τις μοιράσει σε δύο κατηγορίες. Στους πρόσφυγες από την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη, οι οποίοι λόγω της βουλγαρικής κατοχής εγκατέλειψαν τις εστίες τους. Και στους επιχειρηματίες που, λόγω του πολέμου, ατύχησαν. Πώς ατύχησαν; Επειδή επιτάχθηκαν οι περιουσίες τους, επιχειρήσεις ή ακίνητα, από τους Γερμανούς. Έτσι έκριναν σκόπιμο να τους αποζημιώσουν με εβραϊκές περιουσίες. Αυτές οι δύο κατηγορίες Ελλήνων συγκρότησαν το σώμα των μεσεγγυούχων.
Ας δούμε τώρα πώς κοινωνικοποιείται η λεηλασία. Πώς εισχωρεί μέσα στην κοινωνία της Θεσσαλονίκης, πώς τη διαβρώνει ηθικά και υπονομεύει την ιστορική της μνήμη. Αυτοί που πήραν τις επιχειρήσεις, οι μεσεγγυούχοι, οι περισσότεροι μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα ρευστοποίησαν το εμπόρευμα σε εξευτελιστικές τιμές, διότι οι ίδιοι δεν είχαν σχέση με το αντικείμενο. Με τα χρήματα που εισέπραξαν ξεκίνησαν άλλες δουλειές. Τα χρήματα αυτά αποτέλεσαν το αρχικό κεφάλαιο κίνησης. Έτσι έχουμε κάποιους οι οποίοι αγόρασαν σε πολύ χαμηλές τιμές το εμπόρευμα που εκποίησαν οι μεσεγγυούχοι και κάποιους άλλους οι οποίοι στη συνέχεια πούλησαν στους μεσεγγυούχους εμπορεύματά τους για να ξεκινήσουν οι μεσεγγυούχοι τις νέες δουλειές. Με βάση δηλαδή τις λεηλατημένες εβραϊκές περιουσίες κινείται ένα μέρος της αγοράς της Θεσσαλονίκης. Αν θέλουμε να μιλήσουμε με σύγχρονους όρους, αυτό λέγεται μόχλευση των εβραϊκών περιουσιών. Μόνο που ο όρος «μόχλευση» δεν έχει καμιά ηθική διάσταση, ενώ η λεηλασία των ισραηλιτικών περιουσιών είχε πρωτίστως ηθική διάσταση για την πόλη της Θεσσαλονίκης.
Έτσι, δεν είναι τυχαίο που, εν μέσω Κατοχής, βαρυχειμωνιάς και πείνας, ανοίγουν νέα κέντρα διασκέδασης, καζίνο, ταβέρνες λαϊκές αλλά και εστιατόρια πολυτελείας. Ο πλούτος που έχουν παραγάγει οι λεηλατημένες εβραϊκές περιουσίες, επειδή μοιράστηκε σε πάρα πολλούς, μπορεί και συντηρεί όλα αυτά τα μαγαζιά. Ο συγγραφέας τα καταγράφει αποτυπώνοντας μιαν άλλη όψη της ζωής στην κατοχική Θεσσαλονίκη. Για μεγάλο μέρος της πόλης η Κατοχή έχει δημιουργήσει μια κανονικότητα με την οποία έχουν συμβιβαστεί, για να μην πω την οποία έχουν αποδεχτεί.
Αυτό το σκηνικό έχει στηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε, μετά την απελευθέρωση, να δημιουργεί πλήθος νομικών και κυρίως κοινωνικών προβλημάτων, με πολιτική απόληξη. Αυτοί που ενεπλάκησαν σε αυτή τη λεηλασία είναι πολλοί, ένα υπολογίσιμο για κάθε πολιτική παράταξη κοινωνικό σώμα. Οι περισσότεροι επικαλούνται το γεγονός ότι ήταν είτε πρόσφυγες είτε ατυχήσαντες, άρα δεν υπήρξε σχέση συνεργασίας με τους ναζί, απλώς εκλήθησαν να παραλάβουν τις ισραηλιτικές επιχειρήσεις και άπαντες δήλωναν πως τις παραλάμβαναν ήδη λεηλατημένες και απαξιωμένες. Πριν κληθούν να τις παραλάβουν, τα εμπορεύματα είχαν γίνει «γιάγμα» από τους γείτονες, τους ανταγωνιστές, τους κοινούς κλέφτες.
Ο συγγραφέας με σαφήνεια παρουσιάζει όλο το πλέγμα των Συντακτικών Πράξεων και των νομοθετικών ρυθμίσεων που, προϊόντος του χρόνου, αφυδάτωναν όλο και πιο πολύ την έννοια της οικονομικής συνεργασίας. Ο εμφύλιος πόλεμος απαιτούσε κοινωνική σταθερότητα με αποτέλεσμα οι επιζήσαντες Εβραίοι και οι κληρονόμοι όσων είχαν εξοντωθεί στα στρατόπεδα να αναγκάζονται να βρουν το δίκιο τους μέσα από αστικές και ποινικές δίκες που κρατούσαν χρόνια. Πολλοί εξ αυτών μπόρεσαν και ανέκτησαν τις επιχειρήσεις τους κερδίζοντας τις αστικές δίκες ή κατόπιν εξωδικαστικού συμβιβασμού. Η συντριπτική πλειονότητα των μεσεγγυούχων, όμως, απαλλάχθηκε στο ποινικό σκέλος, καθώς δεν αποδείχθηκε ο δωσιλογισμός τους.
United States Holocaust Memorial Museum / American Jewish University
1946, Θεσσαλονίκη. Επιβιώσαντες Εβραίοι από τα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου επισκέπτονται το κατεστραμμένο και συλημένο νεκροταφείο της κοινότητάς τους. Ως γνωστόν, το εβραϊκό νεκροταφείο καταστράφηκε στη διάρκεια της Κατοχής, μάλιστα στην καταστροφή συνέβαλαν πεντακόσιοι έλληνες εργάτες αμειβόμενοι από τον τοπικό δήμο, οι οποίοι στις 6 Δεκεμβρίου 1943 κατεδάφισαν τους τάφους. Σύντομα, το κοιμητήριο μετετράπη σε ευρείας έκτασης λατομείο, όπου Έλληνες και Γερμανοί μετέβαιναν προκειμένου να παραλάβουν τις επιτύμβιες στήλες, οι οποίες, στη συνέχεια, χρησίμευσαν ως δομικό υλικό. Μεταπολεμικά, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο χτίστηκε εξ ολοκλήρου πάνω στην έκταση που ήταν κάποτε τα εβραϊκά μνήματα.
Τι έκανε η πόλη
Αμέσως μετά την απελευθέρωση ούτε η κυβέρνηση εθνικής ενότητας ούτε η ηγεσία του ΕΑΜ στη Θεσσαλονίκη γνώριζαν για την τύχη των Εβραίων και ως εκ τούτου είχαν πλημμελή εικόνα για την έκταση του προβλήματος. Όσο περνούσαν οι εβδομάδες και γινόταν γνωστό τι συνέβη, τόσο ανέκυπταν και τα προβλήματα για την τύχη των μεσεγγυούχων, των οικονομικών δωσιλόγων, για τις σχολάζουσες ισραηλιτικές περιουσίες και για όλα τα συναφή προβλήματα. Η Δικαιοσύνη για να καταδικάσει έπρεπε να καταλογίσει πρόθεση συνεργασίας, κάτι που οδήγησε εκατοντάδες υποθέσεις στο αρχείο. Γι’ αυτό και ο συγγραφέας στον τίτλο του βιβλίου του αναφέρεται σε μεσεγγυούχους και σε δωσίλογους. Δεν ταυτίζει τις δύο κατηγορίες, τηρώντας προσεκτικά τις αποστάσεις του.
Τελικά ο συγγραφέας υποστηρίζει πως η προπολεμική επιχειρηματική τάξη της Θεσσαλονίκης απέβαλε από τις τάξεις της τους πλουτίσαντες επί Κατοχής, καθώς ελάχιστοι εξ αυτών εμφανίζονται στη συνέχεια στο τοπικό επιχειρείν. Βέβαια, υπάρχει το μεγάλο ερωτηματικό για τις λίρες και τα άλλα τιμαλφή που δόθηκαν προς φύλαξη, αλλά είναι απολύτως λογικό ο Γιάννης Καρατζόγλου να μην εμπλακεί σε μια αδιέξοδη αναπαραγωγή φημών. Το βιβλίο περιέχει πληθώρα στοιχείων που το καθιστούν πέρα για πέρα αξιόπιστο και σημαντικό στη διερεύνηση αυτής της τόσο ταραγμένης εποχής.
*Τα βασικά σημεία του κειμένου παρουσιάστηκαν στην εκδήλωση για το βιβλίο του Γιάννη Καρατζόγλου που έγινε στον Ιανό Θεσσαλονίκης, στις 31 Ιανουαρίου 2024.
