Διαφωτισμός

Ιφιγένεια Μποτουροπούλου, Διαχωρισμός των Εκκλησιών και του Κράτους στη Γαλλία. Χρονικό των ιδεολογικών ζυμώσεων που οδήγησαν στη θέσπιση ενός νόμου, πρόλογος: Πασχάλης Κιτρομηλίδης, μετάφραση από τα γαλλικά: Γιώργος Μπολιεράκης, Στερέωμα, Αθήνα 2022, 224 σελ.  

Από τον Διαφωτισμό, τον Βολταίρο, τον Ρουσσώ, τον Ντιντερό και τον Μοντεσκιέ μέχρι την ψήφιση του νόμου περί διαχωρισμού στις 29 Δεκεμβρίου 1905. Μια πυκνή  μελέτη για το περίπλοκο ιδεολογικό και φιλοσοφικό πλαίσιο εντός του οποίου κινήθηκαν οι αντίπαλες δυνάμεις του αντικληρικαλισμού και των οπαδών των θρησκευτικών ιδεών σε μια επί μακρόν επαναστατημένη κοινωνία και σε έναν κύκλο διαμάχης ο οποίος θα λάβει τέλος μόνο με τον Α’  Παγκόσμιο Πόλεμο.

Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, Σύγχρονα κάτοπτρα της ελληνικότητας. Ιδέες και ιδεολογήματα στον 21ο αιώνα, Αρμός, Αθήνα 2022, 362 σελ.

Μια επισταμένη έρευνα και μελέτη των αντίπαλων ιδεολογικών ρευμάτων που καταδυναστεύουν εδώ και δύο αιώνες τη διχασμένη («δυστυχισμένη» με εγελιανούς όρους) συνείδηση του ελληνισμού: από τη μια πλευρά ο εθνοκεντρισμός της ελληνικότητας και από την άλλη η δυτικοφροσύνη του διαφωτισμού και του εκσυγχρονισμού. Και οι δύο στάσεις αναβάλλουν επ’ αόριστον τη δυνατότητά μας να προσανατολιστούμε σε μια «ανθρωποκεντρική κριτική της αυτονομίας και της ελευθερίας».

Steven Pinker, Διαφωτισμός τώρα. Λογική, επιστήμη και ουμανισμός για μια καλύτερη ζωή, μετάφραση από τα αγγλικά: Παναγιώτης Δρεπανιώτης, Διόπτρα, Αθήνα 2021, 864 σελ.

Ο καναδο-αμερικανός, πολωνοεβραϊκής καταγωγής, γνωστικός ψυχολόγος και γλωσσολόγος Στίβεν Πίνκερ, καθηγητής στο τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, στο προτελευταίο του βιβλίο Διαφωτισμός τώρα. Λογική, επιστήμη και ουμανισμός για μια καλύτερη ζωή, κόντρα σε ένα δημοφιλές πνεύμα πολιτισμικής απαισιοδοξίας, μας προσφέρει ένα μέγα εναλλακτικό θετικό αφήγημα της ανθρώπινης προόδου. Τα τελευταία περίπου διακόσια πενήντα χρόνια, με σημείο εκκίνησης το κίνημα του Διαφωτισμού, και υπερήφανους χορηγούς τις επιστημονικές ανακαλύψεις και τον φιλελεύθερο ανθρωπισμό, ο ανθρώπινος βίος βελτιώθηκε αδιανόητα.

Ο ήλιος δεν ανατέλλει ποτέ. Ούτε δύει. Φωτίζει. Όλα τα κάνει η Γη που περιστρέφεται. Ο τίτλος του σημερινού σημειώματος προέρχεται από τα αγαπημένα μου μεσαιωνικά απομεινάρια που είναι, ευρύτερα, και το θέμα μου.

Η φράση εδραιώθηκε όταν ζητήματα όπως η κίνηση των ουράνιων σωμάτων ήταν στην δικαιοδοσία ανθρώπων που αντλούσαν γνώση από ένα μόνο βιβλίο, φορούσαν περίτεχνα άμφια και συνήθως τους έλεγαν Πίο. Και δεν σταματούσαν στα του ουρανού. Είχαν περισσότερη εξουσία στα επίγεια. Γιατί η ευλογία τους πολλές φορές καθόριζε τη νομιμοποίηση κάποιου εκπροσώπου της μοναρχίας, που είναι το δεύτερο μεσαιωνικό απομεινάρι της ιστορίας.

Τα δύο τους αυτά βάδιζαν χέρι χέρι για το μεγαλύτερο διάστημα της περιόδου των χιλίων ετών που έχουμε μάθει να λέμε «σκοτεινή». Από τους πιο διάσημους εναγκαλισμούς θρησκείας και μοναρχίας ήταν η περιώνυμη «Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία» που χρειάστηκε να περάσουν αιώνες ώσπου ο Βολταίρος να πει γι’ αυτήν πως «δεν ήταν ούτε Αγία, ούτε Ρωμαϊκή, ούτε Αυτοκρατορία». Ο Διαφωτισμός έκανε πολύ καλό και στο χιούμορ.

Το τελευταίο μεσαιωνικό απομεινάρι που επιμένει και ακόμη βρίσκει την θέση του στα μαζικά μέσα επικοινωνίας είναι τα ζώδια. Και, κατά τη γνώμη μου, μοιράζονται πολλά κοινά με τα προηγούμενα.

Όλα τους, στις μέρες μας, αποτελούν αναχρονισμό. Και τα τρία άνθησαν και υπερίσχυσαν όταν η λογική κοιμόταν, την αγαπημένη ώρα δηλαδή που συνέρχονται τα τέρατα, όπως κάποιος Ισπανός έχει ζωγραφίσει. Αλλά κανείς δεν τα πιστεύει πια στ’ αλήθεια. Κανείς δεν σχεδιάζει το μέλλον του βάσει των όσων συμβουλεύουν. 

Τα ζώδια είναι και τα πιο αθώα. Τα άλλα δύο εξακολουθούν να έχουν και να ασκούν σημαντική δύναμη, ακόμη και σήμερα. Ο λόγος λοιπόν που αποστρέφομαι τόσο τη μοναρχία όσο και τη θρησκεία είναι ότι, στον πυρήνα τους, είναι εχθροί της ελευθερίας και δυνάστες της αξιοπρέπειας και της ισότητας μεταξύ των ανθρώπων. Ποια είναι μεγαλύτερη προσβολή προς έναν  άνθρωπο ο οποίος πρέπει να αναγνωρίζει κάποιον ως ηγέτη του αποκλειστικά και μόνο λόγω του πατέρα του, και του πατέρα τού πατέρα του. Αλλά είναι έτοιμο να υποταχτεί το υποκείμενο του βασιλέως στον –λόγω προγονικού– πατέρα του έθνους επειδή είναι προπονημένο να πιστεύει στον επουράνιο πατέρα. Αυτόν με το κεφαλαίο «π».

Ίσως η μόνη διαφορά να είναι ότι για τους Ουίνδσορ μπορώ να πω “Princess Anne is a babe” – αλλά δεν μπορώ να πω το ίδιο για την Αγία Αικατερίνη...