Αν εν Ελλάδι συνεχίζουμε να συζητάμε με μηδενικές προοπτικές για το απώτερο ή για το απώτατο μέλλον του διαχωρισμού του Κράτους από την Εκκλησία, στη Γαλλία ο διαχωρισμός αποτελεί ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα από το τέλος του 1905. Βεβαίως, οι ιστορικές και πολιτικές προϋποθέσεις στη Γαλλία είναι εντελώς διαφορετικές από τις δικές μας και η πυκνή μελέτη της Ιφιγένειας Μποτουροπούλου έρχεται να δείξει ακριβώς πόσες δυσκολίες αντιμετώπισε το θέμα, καθώς και πόσος χρόνος χρειάστηκε για να φτάσει εις αίσιον πέρας, ακόμα και σε μια επί μακρόν επαναστατημένη κοινωνία. Όσο για τα καθ’ ημάς, αρκεί να κρατήσουμε τις παρατηρήσεις του Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη από τον πρόλογό του στο βιβλίο της Μποτουροπούλου: «Το ότι το συγκεκριμένο ζήτημα ανακύπτει κατά καιρούς στην Ελλάδα, τονίζει, ίσως χαρακτηριστικότερα από άλλα ζητήματα, τον ευρωπαϊκό χαρακτήρα της νεοελληνικής ιστορίας. Το ότι το ζήτημα εξακολουθεί να υφίσταται τον εικοστό πρώτο αιώνα ίσως να υπαινίσσεται κάποιες ελληνικές ιδιομορφίες, δεν περιστέλλει ωστόσο τον ευρωπαϊκό χαρακτήρα της ελληνικής ιστορίας».
Ο Διαφωτισμός, ο Καντ και ο Ζολά
Τι ακριβώς συνέβη στη Γαλλία μέχρι να γίνει αποδεκτός και να ισχύσει ο διαχωρισμός; Πόσο σοβαρές ήταν οι αντιστάσεις, πώς και πότε σημειώθηκαν παλινδρομήσεις και ανασχέσεις, αλλά και ποια ήταν τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του ιδεολογικού και του φιλοσοφικού πλαισίου εντός του οποίου κινήθηκαν οι αντίπαλες δυνάμεις; Το ζήτημα βυθίζει τις ρίζες του στα τέλη του 18ου αιώνα και στο πνεύμα του Διαφωτισμού: Βολταίρος, Ρουσσώ, Μοντεσκιέ και Ντιντερό αρχίζουν να απομακρύνονται με τον ένα ή το άλλον τρόπο από τη θρησκεία για να έρθουν πιο κοντά στην έννοια του δρώντος πολίτη. Η ιδέα του διαχωρισμού αρχίζει να εδραιώνεται κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης με τη συμβολή της Γερμανίας και του Καντ, παρά τη στροφή του Σλαϊερμάχερ προς τον ευσεβισμό. Προχωρώντας μέσα στο χρόνο, ο Ναπολέων θα προσφέρει την έμμεση ή την άμεση υποστήριξή του στην Εκκλησία ενώ, κατά την Παλινόρθωση, εφαρμόζεται μια μορφή συμμαχίας μεταξύ της αυτοκρατορικής και της εκκλησιαστικής εξουσίας, με τον Μπενζαμέν Κονστάν να υπερασπίζεται την ελευθερία του κάθε πολίτη να επιλέξει το θρήσκευμά του.
Κατά τη μοναρχία, η διαπάλη των ιδεών θα συνεχιστεί, αλλά η κατοπινή επικράτηση, από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά, διαφόρων επιστημονικών θεωριών, από τον Δαρβίνο και τον Ερνέστ Ρενάν μέχρι τον Ιπολίτ Ταιν, θα σημάνει μιαν αποφασιστική καμπή, με την υπόθεση Ντρέυφους και τον Εμίλ Ζολά να ενισχύουν τη διάχυση των αντικληρικαλιστικών νοοτροπιών. Τα γεγονότα έρχονται το ένα μετά το άλλο, οι μεταβολές τόσο των νοοτροπιών όσο και των ιδεών αποκτούν μια τρομακτική πυκνότητα και, στις 29 Δεκεμβρίου 1905, την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, ο διαχωρισμός Κράτους και Εκκλησιών αποτελεί νομικό θέσφατο ενόσω ο καθολικισμός χάνει όλα τα προνόμια τα οποία είχε αποκτήσει επί Ναπολέοντα. Ο κύκλος θα κλείσει το 1914 με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και το θάνατο του πάπα Πίου Ι’.
Λαϊκός και κοσμικός χαρακτήρας
Η έρευνα της Μποτουροπούλου για την ιστορία του διαχωρισμού του Κράτους και της Εκκλησίας, έρευνα που ενδιαφέρεται και για το βαθύτερο αποτύπωμα το οποίο άφησε στις συνειδήσεις η παρατεταμένη σύγκρουση, δεν θα μπορούσε παρά να ολοκληρωθεί με ένα συμπερασματικό και ερμηνευτικό κεφάλαιο, γραμμένο με τον λιτό και ταυτοχρόνως εξαιρετικά ακριβή τρόπο της μελετήτριας. Συνοψίζοντας τους σταθμούς αυτής της μεγάλης πορείας, καθώς και όσα συνέβησαν, και πάλι στο ιδεολογικό και στο φιλοσοφικό επίπεδο, μετά την καθιέρωση του επίμαχου νόμου και την ανάδειξη της laïcité, του λαϊκού και του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους, η Μποτουροπούλου υπενθυμίζει ότι στην Ευρώπη, εκτός πλέον Γαλλίας, ισχύει σήμερα για κάθε χώρα διαφορετικό καθεστώς. Κάπου υπάρχουν δεσμοί με μια ορισμένη Εκκλησία, αλλού αναγνωρίζονται πολλά θρησκεύματα. Όλες οι χώρες, ωστόσο, παραδέχονται το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας.
Η έκδοση συμπληρώνεται με πλούσιο εικονογραφικό υλικό από σκίτσα και αφίσες της εποχής, που δείχνουν πως ο διαχωρισμός δεν ήταν μόνο πόλεμος ιδεών, αλλά και πόλεμος εικόνων. Αξίζει επίσης τον κόπο να εγκύψουμε στον ίδιο τον νόμο περί διαχωρισμού, όπως αναπαράγεται στα παραστήματα του βιβλίου: θα καταλάβουμε πολλά, τόσο από τις πρόνοιές του όσο και από τις λεπτομέρειες στις οποίες εστιάζει την προσοχή του. Καλύτερα όμως είναι να κλείσω, δίνοντας τον λόγο στις ακροτελεύτιες επισημάνσεις της Μποτουροπούλου:
Σε έναν κόσμο που αλλάζει με γοργούς ρυθμούς, που ενοποιείται καθώς άνθρωποι με ανόμοιες θρησκείες και πολιτισμό μετακινούνται, μεταναστεύουν για πολλούς λόγους –κυρίως εξαιτίας των πολέμων, αλλά και της φτώχειας– τα εμπόδια για μια αρμονική συνύπαρξη είναι σήμερα μια πρόκληση για κάθε χώρα, και το ζητούμενο που παραμένει πάντα ανοιχτό είναι ο συγκερασμός αυτών των διαφορετικών πολιτισμικών αντιλήψεων και θρησκευμάτων ώστε οι άνθρωποι να συμβιώνουν ειρηνικά και με αλληλοσεβασμό.
