Γιώργος Ναθαναήλ

Ο Παναγιώτης Κονδύλης έγραφε, στη Θεωρία του πολέμου, ότι «πίσω από κάθε μηχανή και κάθε τεχνική, όσο εκλεπτυσμένη και προηγμένη κι αν είναι, βρίσκεται πάντα ένας άνθρωπος —ακόμα κι αν ο άνθρωπος αυτός αποτελεί την άκρη μιας μακράς αλυσίδας, πάντως είναι η αποφασιστική άκρη, και μόλις εξουδετερωθεί, η οποιαδήποτε τεχνική παραλύει». Παραλύει – ή τρελαίνεται.

Η ομίχλη τότε

Δεν πρόλαβε να το δει τυπωμένο. Το Περί του Πολέμου (Vom Kriege), το αριστούργημα του Καρλ Κλαούζεβιτς, πρώσου στρατιωτικού και συγγραφέα για τη θεωρία και την πρακτική του πολέμου, εκδόθηκε από τη χήρα του και κυκλοφόρησε το 1832· ένα χρόνο μετά το θάνατό του. Σε αυτό, ο Κλαούζεβιτς αναλύει διεξοδικά την εξέλιξη της θεωρίας, της στρατηγικής, της τακτικής και της φιλοσοφίας του πολέμου.

Η επίδραση του Περί του πολέμου υπήρξε τεράστια, διαμορφώνοντας την εξέλιξη της θεωρίας του πολέμου – κυρίως στα δυτικά κράτη. Το βιβλίο διδάσκεται μέχρι σήμερα όχι μόνο στις στρατιωτικές ακαδημίες, αλλά και σε σχολές διοίκησης επιχειρήσεων και μάρκετινγκ.

Ο Κλαούζεβιτς περιέγραψε τον πόλεμο ως «το βασίλειο της αβεβαιότητας». Οι τρεις κύριοι πυλώνες της αβεβαιότητας του πολέμου είναι:

1. Η Ομίχλη, η οποία εικονογραφεί την αβεβαιότητα που προκύπτει από την έλλειψη ή την αναξιοπιστία των πληροφοριών. Ο Κλαούζεβιτς ήταν ιδιαίτερα επιφυλακτικός απέναντι στις στρατιωτικές πληροφορίες, επισημαίνοντας ότι «πολλές αναφορές πληροφοριών στον πόλεμο είναι αντιφατικές, ακόμη περισσότερες είναι ψευδείς, και οι περισσότερες είναι αβέβαιες... Εν συντομία, οι περισσότερες πληροφορίες είναι ψευδείς». Τίποτα δεν μπορεί να προβλεφθεί πλήρως.
2. Η Τριβή, η οποία αφορά τα αμέτρητα μικρά συμβάντα που κάνουν το (φαινομενικά) απλό εξαιρετικά δύσκολο. Σε αυτά συγκαταλέγονται: η κόπωση των εμπολέμων, οι καιρικές συνθήκες, οι παρεξηγήσεις, η αναποφασιστικότητα και χιλιάδες άλλοι μη προβλέψιμοι ή μη δυνάμενοι να ελεγχθούν πλήρως παράγοντες. Ακόμη και σήμερα γίνεται αποδεκτό ότι «στον πόλεμο όλα είναι απλά, αλλά το πιο απλό είναι δύσκολο».
3. Η Τύχη, η οποία εκφράζει τις απρόβλεπτες περιστάσεις που μπορεί να εμφανιστούν ανά πάσα στιγμή στο πλαίσιο ενός πολέμου. Όπως σημειώνει ο Κλαούζεβιτς, «η φύση των αλληλεπιδράσεων είναι τέτοια που ο πόλεμος είναι δέσμιος του απρόβλεπτου». Αυτό περιλαμβάνει τόσο την περίπτωση της «καλοτυχίας» –όπως το επιτυχημένο πλήγμα που εξουδετερώνει πλήρως τον στόχο– όσο και την περίπτωση της «κακοτυχίας» – όπως η βλάβη κρίσιμου εξοπλισμού τη χειρότερη δυνατή στιγμή.

Αν και η ακριβής φράση «Nebel des Krieges» (Η ομίχλη του πολέμου) δεν εμφανίζεται στο κείμενό του, είναι σαφές ότι η έννοια της αβεβαιότητας που διατρέχει τον πόλεμο αποτελεί κεντρικό άξονα της φιλοσοφίας του. Η διάσημη διατύπωσή του, ότι «ο πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα», αποκτά νέα διάσταση υπό το πρίσμα της αβεβαιότητας αυτής. Η πολιτική, ως ανθρώπινη δραστηριότητα, εμπερικλείει τις δικές της αβεβαιότητες και απρόβλεπτες στροφές. Αυτό δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο αβεβαιότητας: οι πολιτικοί στόχοι μπορεί να αλλάξουν κατά τη διάρκεια του πολέμου, ενώ οι στρατιωτικές εξελίξεις μπορεί να καταστήσουν αναγκαία  την αναθεώρηση των πολιτικών στόχων. Το βλέπουμε κάθε μέρα.

Η ομίχλη τώρα

Ο Ρόμπερτ ΜακΝαμάρα ήταν ο απόλυτος τεχνοκράτης της δεκαετίας του 1960 στις ΗΠΑ. Εργάστηκε  στην αυτοκινητοβιομηχανία,  αναμόρφωσε τη Ford και έγινε πρόεδρός της. Κατόπιν δέχτηκε  το διορισμό του, από τον πρόεδρο Κένεντι, ως υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ, και παρέμεινε σε αυτή τη θέση για 7 χρόνια. Έζησε  εκ των έσω  την πυραυλική κρίση της Κούβας το 1962 και τη σταδιακά αυξανόμενη εμπλοκή των Αμερικανών στον πόλεμο του Βιετνάμ επί προεδρίας Λίντον Τζόνσον, γνωστού και ως  LBJ («Hey, hey, LBJ — how many kids did you kill today?», φώναζαν στις αντιπολεμικές διαδηλώσεις στις ΗΠΑ). Είδε την αρχική ευφορία και σιγουριά  να τη διαδέχεται  η απογοήτευση και η αβεβαιότητα, παρά τη συντριπτική τεχνολογική υπεροχή των Αμερικανών.  Είδε ιδίοις όμμασι και έψαυσε ιδίαις χερσί την ομίχλη του πολέμου.

Η ομίχλη του πολέμου: Έντεκα μαθήματα από τη ζωή του Ρόμπερτ Σ. ΜακΝαμάρα είναι ένα βραβευμένο με Όσκαρ ντοκιμαντέρ (διαθέσιμο στο διαδίκτυο), για τη ζωή και την εποχή του ΜακΝαμάρα, που παρουσιάζει γλαφυρά τις διαπιστώσεις  του σχετικά με  τη φύση του σύγχρονου πολέμου. Σκηνοθετήθηκε από τον Έρολ Μόρις και περιλαμβάνει πρωτότυπη μουσική του Φίλιπ Γκλας. Ο τίτλος προέρχεται, φυσικά,  από την έννοια της «Ομίχλης του πολέμου» του Κλαούζεβιτς. Αναφέρεται και εδώ στην αβεβαιότητα του πολέμου και στη δυσκολία λήψης αποφάσεων εν μέσω πολεμικών συγκρούσεων. Μερικά από τα έντεκα μαθήματα που διδάχτηκε και μας μεταφέρει ο ΜακΝαμάρα, χρήσιμα και σήμερα, είναι τα ακόλουθα:

Η λογική από μόνη της δεν θα μας σώσει: Ο ΜακΝαμάρα τονίζει ότι ο πυρηνικός πόλεμος απετράπη από τύχη  — λογικοί άνθρωποι, όπως ο Κένεντι, ο Χρουστσόφ και ο Κάστρο έφτασαν κοντά στο να καταστρέψουν τους εαυτούς τους. Πιστεύει ότι η πιθανότητα πυρηνικής καταστροφής εξακολουθεί να υπάρχει. Οι ατελείωτοι συνδυασμοί της ανθρώπινης αδυναμίας και των πυρηνικών όπλων θα οδηγήσουν στην καταστροφή του κόσμου.

Η αναλογικότητα πρέπει να αποτελεί κατευθυντήρια γραμμή στον πόλεμο: Ο ΜακΝαμάρα μιλάει για τις ιαπωνικές πόλεις που καταστράφηκαν από τις ΗΠΑ πριν από τη ρίψη της ατομικής βόμβας. Το Τόκιο, περίπου το μέγεθος της Νέας Υόρκης, καταστράφηκε κατά 51%. Η Ναγκόγια, μεγέθους παρόμοιου με το Λος Άντζελες, καταστράφηκε κατά 40%. Η Οσάκα, μεγέθους παρόμοιου με το Σικάγο, καταστράφηκε κατά 35%. Σημειώνει δε ότι ο διαβόητος πτέραρχος Κερτις ΛεΜέι –υπεύθυνος γι’ αυτούς τους βομβαρδισμούς– είχε πει κάποτε ότι, αν οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν χάσει τον πόλεμο, θα είχαν δικαστεί για εγκλήματα πολέμου, εκτίμηση που τον βρίσκει απόλυτα σύμφωνο.

Η πεποίθηση και η αντίληψή μας είναι συχνά λανθασμένες: «Βλέπουμε αυτό που θέλουμε να πιστέψουμε» επισημαίνει, αναφερόμενος στις γνωστικές προκαταλήψεις της ηγεσίας και στην αξιολόγηση των πληροφοριών — μια σύγχρονη διάσταση της ομίχλης του πολέμου, όπου η αντίληψη διαμορφώνει την πραγματικότητα, συχνά με επικίνδυνο τρόπο.

Να είστε έτοιμοι να επανεξετάσετε τη συλλογιστική σας: Ο ΜακΝαμάρα λέει ότι, παρ’ όλο που οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι η ισχυρότερη χώρα στον κόσμο, δεν πρέπει ποτέ να χρησιμοποιούν αυτή τη ισχύ μονομερώς: «αν δεν μπορούμε να πείσουμε χώρες με παρόμοιες αξίες για την ορθότητα του αγώνα μας, καλά θα κάνουμε να επανεξετάσουμε τη συλλογιστική μας».

Για να κάνετε το καλό, μπορεί να χρειαστεί να εμπλακείτε στο κακό: «Αναγνωρίστε ότι μερικές φορές πρέπει να εμπλακείτε στο κακό, αλλά ελαχιστοποιήστε το».

Ποτέ μη λέτε ποτέ: Ο ΜακΝαμάρα πίστευε ότι η τελική ευθύνη για τον πόλεμο του Βιετνάμ βαρύνει τον πρόεδρο των ΗΠΑ και υποστηρίζει ότι, αν ο Κένεντι ζούσε, η κατάσταση θα είχε εξελιχθεί διαφορετικά. Όσοι είπαν ότι δεν θα εμπλακούν ποτέ στο Βιετνάμ, διαψεύστηκαν οικτρά.

Η ευθύνη των ηγετών: Ο πρόεδρος Κένεντι πίστευε ότι η πρωταρχική ευθύνη ενός προέδρου είναι να κρατήσει τη χώρα του μακριά από τον πόλεμο, αν αυτό είναι δυνατό. Πρέπει δηλαδή να είναι ορατό ότι προσπαθεί και να μην εμπλέκεται σε μπλόφες.

Η ομίχλη μπροστά μας

Μια από τις έννοιες που εισήγαγε ο Κλαούζεβιτς ήταν «ο περιορισμένος  πόλεμος», στον οποίο  οι εμπόλεμοι δεν εξαντλούν όλους τους πόρους που έχουν στη διάθεσή τους είτε πρόκειται για ανθρώπινους, στρατιωτικούς,  βιομηχανικούς, φυσικούς, τεχνολογικούς ή άλλους  σε μια συγκεκριμένη σύγκρουση. Ο Κριμαϊκός πόλεμος, ο πόλεμος της Κορέας, ο πόλεμος του Βιετνάμ, ακόμη και ο πρόσφατος ισραηλινο-ιρανικός πόλεμος είναι παραδείγματα περιορισμένου πολέμου. Αλλά εδώ πρέπει να διαλύσουμε την αντάρα μιας μεγάλης χίμαιρας: ένας πυρηνικός πόλεμος, από τη φύση του, δεν μπορεί ποτέ να είναι (ή να παραμείνει) περιορισμένος. Η ομίχλη που θα τον καλύψει θα είναι η πηχτότερη δυνατή: Στην κρίση που θα προηγηθεί του πολέμου τα λάθη, οι παρανοήσεις, η ελαττωμένη ευθύνη των ηγετών, οι ψευδαισθήσεις εκατέρωθεν και εντέλει η ασταθής και ματαιόδοξη ανθρώπινη φύση θα βρίσκονται στο ζενίθ. Αν ξεσπάσει πυρηνικός πόλεμος θα τελειώσει με τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους και του πολιτισμού του. Μόνο καυτή ραδιενεργή στάχτη θα περιστρέφεται ατέρμονα γύρω από τον ήλιο – ο οποίος θα παύσει να είναι ο ήλιος ο ηλιάτορας.

Όταν έρθει η ώρα μου δεν θέλω να «φύγω», με η χωρίς εισαγωγικά. Θέλω να πεθάνω και να το γοδέρω, να το φχαριστηθώ, όπως λένε οι υπόλοιποι Έλληνες πλην Επτανήσου. Θέλω να την κάμω, όπως λέμε στην ίδια ιδιόλεκτο – είτε με ένα σάλτο μορτάλε (το προτιμώ ασυζητητί, αλλά δεν το ορίζω) είτε με μικρά πηδηματάκια (πολύ λιγότερο ελκυστικό, διότι κατά πάσα βεβαιότητα  θα  αρχίζω να διαβρώνομαι σταδιακά, ίσως θα πάψω να είμαι πλέον εγώ ή και  να ξέρω ποιος είμαι, οπότ  τα αγαπημένα μου πρόσωπα θα  μου προκαλούν το ίδιο ενδιαφέρον με μία ανθοστήλη).

Ιωάννα Καρυστιάνη, Κορνιζωμένοι. Μυθιστόρημα, Καστανιώτη, Αθήνα 2024, 277 σελ.

Η ελληνική επαρχία είναι συχνά σκληρή και ασυνάρτητη, σαν καθετί της να είναι μισοχωμένο μες στη γη, που τραγούδαγε και ο Σαββόπουλος. Στο νέο της βιβλίο, η Ιωάννα Καρυστιάνη στήνει μια πλοκή σε ένα φανταστικό χωριό της Θεσσαλίας, μοναδικό αλλά και αντιπροσωπευτικό της ελληνικής επαρχίας. Τοποθετεί σ’ αυτό συγκροτημένους χαρακτήρες και οργανώνει στο κοινωνικό πλαίσιό του μια ιστορία που την ορίζουν τα τραύματα και οι κρυμμένες επιθυμίες. Το σκηνικό της ζωής ενός κορνιζοποιού, που θα αναζητεί συνεχώς νόημα στα πράγματα, είναι έτοιμο. Και είναι γερή πεζογραφία.

«Τα τελευταία χρόνια, η μετα-αλήθεια έχει γίνει η λέξη στην οποία καταφεύγουμε όταν προσπαθούμε να κατανοήσουμε μια αποπροσανατολιστική πραγματικότητα: τις ψευδείς ειδήσεις, τις θεωρίες συνωμοσίας, την άρνηση του φαινομένου του κλίματος, τα προεκλογικά ψεύδη, και την ακατάσχετη όπως φαίνεται παραπληροφόρηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο όρος, επινοήθηκε πριν από δεκαετίες αλλά διαδόθηκε στον απόηχο των πολιτικών αναταραχών της δεκαετίας του 2010 και στέφθηκε το 2016 λέξη της χρονιάς στα λεξικά της Οξφόρδης. Ορίζεται ως σχετιζόμενος με «περιστάσεις στις οποίες τα αντικειμενικά γεγονότα έχουν μικρότερη επιρροή στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης από τις επικλήσεις στο συναίσθημα και την προσωπική άποψη».

Η Κίνα, με ένα ασυνήθιστα φλογερό βίντεο εναντίον των ΗΠΑ, επικρίνει τους υπέρογκους δασμούς και τον εμπορικό πόλεμο που ξεκίνησε ο Ντόναλντ Τραμπ. Και υπενθυμίζει στους Κινέζους, αλλά και στην ανθρωπότητα, πώς η Αμερική διεξάγει τους οικονομικούς πολέμους.

Jonathan Haidt, Η γενιά του άγχους. Πώς η απορρύθμιση της παιδικής ηλικίας συνδέεται με την επιδημία ψυχικών νόσων, Παπασωτηρίου, Αθήνα 2024, 414 σελ.

Ο Μπιλ Γκέιτς δεν πέρασε την παιδική του ηλικία κολλημένος σε μια οθόνη. «Καθώς μεγάλωνα, πάντα έμπαινα σε λαγούμια για να εξερευνήσω οτιδήποτε μου τραβούσε το ενδιαφέρον. Όταν ένιωθα ανήσυχος ή βαριόμουν […] εξαφανιζόμουν στο δωμάτιό μου και χανόμουν σε βιβλία ή ιδέες, συχνά για ατελείωτες ώρες. Αυτή η ικανότητα να μετατρέπω τον χρόνο της αδράνειας σε βαθιά σκέψη και μάθηση έγινε θεμελιώδες κομμάτι του εαυτού μου». Και της επιτυχίας του. Σήμερα όμως τα βιβλία, τουλάχιστον για τις νεότερες γενιές, έχουν περιπέσει σε αχρηστία. Οι τεχνολογικές αλλαγές, ιδίως τα κινητά και τα κοινωνικά δίκτυα, έχουν κερδίσει τις προτιμήσεις των νέων. Kαι, μαζί, έχουν αλλάξει εκ βάθρων το ψυχολογικό τοπίο μιας ολόκληρης γενιάς.

Ο Τζόναθαν Χάιντ (Jonathan Haidt) είναι κοινωνικός ψυχολόγος και καθηγητής ηθικής διακυβέρνησης στο Stern School of Business του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης. Είναι αναγνωρισμένος επιστήμονας για την έρευνά του σχετικά με την ηθική, την πολιτική και τα ψυχολογικά θεμέλια των πολιτισμικών διαφορών. Το έργο του αμφισβητεί σταθερά τη συμβατική λογική, προσφέρει οξυδερκείς προοπτικές σε πολύπλοκα κοινωνικά ζητήματα και είναι σημαντικό, καθώς όχι μόνο ρίχνει φως στις ψυχολογικές προεκτάσεις της σύγχρονης παιδικής ηλικίας αλλά προσφέρει επίσης ιδέες για το πώς οι κοινωνικές αλλαγές μπορούν να επηρεάσουν την ψυχική υγεία. Τα προηγούμενα βιβλία του, Η υπόθεση της ευτυχίας, Ο δίκαιος νους και Το κανάκεμα του αμερικανικού νου, έχουν θέσει τις βάσεις για την κατανόηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ ηθικής, πολιτικής και ψυχικής ευημερίας.

Οι μεγάλοι διαβάζουν πλέον λιγότερο, οι μικροί ελάχιστα ή καθόλου. Ακούν όμως, και είναι διαρκώς καλωδιωμένοι. Γι’ αυτό και η πρωτοβουλία του υπουργείου Παιδείας (αναμφίβολα της προηγούμενης ηγεσίας του, γιατί αυτά τα πράγματα δεν υλοποιούνται εν μια νυκτί ) να φτιάξει μια εφαρμογή ακρόασης ηχοβιβλίων –audiobooks δηλαδή–, το eVivlio, να το εφοδιάσει με περιεχόμενο και να τη διαθέσει δωρεάν στο κοινό είναι σημαντική. Εξαιρετική, για να μην τσιγκουνευόμαστε τα λόγια μας. Είναι μια ευκαιρία που δεν πρέπει να πάει χαμένη.

Διονύσης Σαββόπουλος, Γιατί τα χρόνια τρέχουν χύμα, Αυτοβιογραφία, Πατάκη, Αθήνα 2024, 334 σελ.

Η αυτοβιογραφία του Διονύση Σαββόπουλου, που μόλις κυκλοφόρησε, είναι ένα βιβλίο με τις σκέψεις και τις μνήμες ενός μουσικού και τραγουδιστή, ενός τροβαδούρου, που έχει επηρεάσει βαθιά τους Έλληνες με τα τραγούδια και τη στάση του. Τα τραγούδια του ενσωματώθηκαν στην ποιητική της ελληνικής γλώσσας την οποία εμπλούτισαν με εκφράσεις και ποιητικούς ιδιωματισμούς, η στάση του ήταν ανέκαθεν γενναία, ακόμα κι όταν αποδοκιμάστηκε, στοιχίζοντάς του συχνά τη δημοτικότητά του – και οι μνήμες του, ευρύχωρες, ίσως σε κάποιες γωνιές να χωράνε και εμάς τους ίδιους, που δεν είναι εύκολο πάντα να είμαστε αυστηροί κριτές του, επειδή είμαστε οπαδοί του. Και παλιά και σήμερα και πάντα.

Την Πέμπτη, 23 Ιανουαρίου, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, ο Διονύσης Σαββόπουλος με εκλεκτή παρέα (Σώτη Τριανταφύλλου, Γιώργος Σκαμπαρδώνης, Γιάννης Βακαρέλης) και ελεύθερη είσοδο παρουσιάζει το βιβλίο του Γιατί τα χρόνια τρέχουν χύμα (εκδ. Πατάκη). Με αυτή την αφορμή, αναδημοσιεύεται ένα απόσπασμα από το κείμενο κριτικής του Γιώργου Ναθαναήλ, που δημοσιεύεται στο τεύχος 160 του Βοοks' Journal, που μόλις κυκλοφόρησε: πώς ο Σαββόπουλος έκανε τους Αχαρνής και πώς πολύ νωρίς διείδε την ανάγκη να σταθεί απέναντι στην πολιτική ορθότητα.