Υπό τη νέα διοίκησή τους το 2025, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν εμφανώς απομακρυνθεί από την προώθηση της δημοκρατίας σε διεθνές επίπεδο, την ευρωατλαντική ολοκλήρωση και την άμεση υλική υποστήριξη προς την Ουκρανία. Ως αποτέλεσμα, πολλαπλασιάζονται οι συζητήσεις σχετικά με τον νέο ρόλο της Ευρώπης – τόσο στην υπεράσπιση της Ουκρανίας όσο και στην αντιμετώπιση των αυταρχικών καθεστώτων και άλλων διεθνών προκλήσεων. Οι ευρωπαίοι εταίροι του ΝΑΤΟ δεν πρέπει μόνο να αναλάβουν μεγαλύτερη ευθύνη για την ασφάλειά τους. Η Ευρώπη πρέπει πλέον να αντιμετωπίσει και άλλα θεμελιώδη παγκόσμια ζητήματα χωρίς την υποστήριξη των ΗΠΑ – από την προστασία του περιβάλλοντος και των ανθρώπινων δικαιωμάτων έως την πολιτική και κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη.
Το πρόβλημα είναι ότι η «Ευρώπη» είναι μια ασαφής έννοια όσον αφορά τις εξωτερικές υποθέσεις και την άμυνα. Παρά τους στενούς δεσμούς και τη γεωγραφική εγγύτητα, οι ευρωπαϊκές χώρες έχουν διαφορετικές στρατηγικές κουλτούρες και γεωπολιτικές προοπτικές. Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, η άνοδος των ακροδεξιών και ακροαριστερών κομμάτων έχει οδηγήσει σε ακραία πόλωση την κοινή γνώμη – όχι μόνο για τις εσωτερικές αλλά και για τις εξωτερικές υποθέσεις.
Ο σημερινός γεωστρατηγικός πλουραλισμός της ηπείρου οδηγεί σε συχνά ασυμβίβαστες διατυπώσεις εθνικών συμφερόντων, καθώς και σε αποκλίνουσες απόψεις όσον αφορά σημαντικά διασυνοριακά ζητήματα μεταξύ των ευρωπαϊκών πρωτευουσών. Οι ιδεολογικές διαφορές χωρίζουν όχι μόνο την ΕΕ από τα μη φιλελεύθερα ευρωπαϊκά κράτη εκτός της Ένωσης, όπως η Λευκορωσία ή η Σερβία. Η κανονιστική πολυμορφία της Ευρώπης οδηγεί επίσης σε διαφωνίες εντός της Ένωσης σχετικά με τις προτεραιότητες και τους στόχους της εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ.
Παρά τις επιπλοκές αυτές, οι προκλήσεις και οι κίνδυνοι για την παγκόσμια δημοκρατία και ελευθερία αυξάνονται. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η ΕΕ θα ήταν απαραίτητη ως συντονιστής, διαμορφωτής και εκτελεστής μιας κοινής ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής – όπως η Ένωση καθορίζει μόνο τις ευρωπαϊκές εμπορικές πολιτικές. Για να εκπληρώσουν αυτό το καθήκον, τα κράτη μέλη της ΕΕ θα πρέπει είτε να επιστρέψουν στην προηγούμενη σχετική κανονιστική συναίνεση είτε να υιοθετήσουν μια νέα Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση με ισχυρότερες υπερεθνικές εξουσίες για τις Βρυξέλλες, ή, στην καλύτερη περίπτωση, να κάνουν και τα δύο. Κανένα από αυτά δεν είναι πιθανό να συμβεί στο εγγύς μέλλον.
Χωρίς γεωστρατηγική συμφωνία μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ και/ή μια νέα συνθήκη της Ένωσης, χρειάζονται άλλες θεσμικές λύσεις. Ένας τρόπος να προχωρήσουμε είναι η δημιουργία ad hoc συμμαχιών εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας μεταξύ ομοϊδεατών κρατών μελών της ΕΕ που ενώνουν τις δυνάμεις τους για να επιτύχουν τον έναν ή τον άλλο στόχο. Η Συνθήκη της Λισαβόνας επιτρέπει τη μερική συνεργασία εντός της Ένωσης και, συνεπώς, την κοινή δράση ομάδων ομοϊδεατών ευρωπαϊκών κυβερνήσεων. Ωστόσο, η αρχή της συναίνεσης και το δικαίωμα εθνικού βέτο σε θεμελιώδεις αποφάσεις περιορίζουν τον πιθανό ρόλο του Συμβουλίου της ΕΕ, της Επιτροπής και της Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης ως θεσμικών οχημάτων για μια ενοποιημένη εξωτερική πολιτική των αφοσιωμένων ευρωπαϊκών δημοκρατιών.
Σε κάθε περίπτωση, η ενδοευρωπαϊκή συνεργασία μπορεί να είναι αποτελεσματική μόνο σε κάποιο βαθμό. Μόνες τους, οι ευρωπαϊκές δημοκρατίες είναι πολύ αδύναμες για να επιβληθούν σε παγκόσμιες γεωπολιτικές, οικονομικές και στρατιωτικές συγκρούσεις. Για μια ευρύτερη διευρωπαϊκή συνεργασία, ένα μοντέλο διαδημοκρατικού σχεδιασμού και συντονισμού αναδύεται επί του παρόντος με τη «Συμμαχία των Προθύμων» για την Ουκρανία, η οποία βρίσκεται σε διαβούλευση από την άνοιξη του 2025.
Αυτή η άτυπη συμμαχία δημοκρατιών συγκεντρώνει 33 χώρες, οι κυβερνήσεις των οποίων συμφωνούν σε μεγάλο βαθμό ως προς τις γενικές αξίες, τα εθνικά συμφέροντα και τους εξωτερικούς στόχους τους. Η «Συμμαχία των Προθύμων», η οποία μέχρι στιγμής είναι ομολογουμένως χαλαρή, περιλαμβάνει χώρες που είναι ευρωπαϊκές αλλά δεν είναι μέλη της ΕΕ, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και η Νορβηγία, και ακόμη και χώρες μακριά από την Ευρώπη, όπως η Αυστραλία και η Ιαπωνία. Ενώ η τρέχουσα «Συμμαχία των Προθύμων» ασχολείται μόνο με την Ουκρανία, θα μπορούσε να επεκτείνει το ενδιαφέρον της στο μέλλον και σε άλλα ζητήματα που είναι σημαντικά για το μέλλον της δημοκρατίας σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Ο σημερινός παγκόσμιος ανταγωνισμός περιστρέφεται περισσότερο, σύμφωνα με τον καθηγητή του Στάνφορντ Michael McFaul, γύρω από τον άξονα αυταρχικά καθεστώτα εναντίον δημοκρατιών και λιγότερο γύρω από μια «σύγκρουση πολιτισμών», όπως το έθεσε ο αείμνηστος καθηγητής του Χάρβαρντ Σάμιουελ Χάντινγκτον πριν από περισσότερο από τρεις δεκαετίες. Η περίφημη θέση του Χάντινγκτον δεν εξηγεί την τρέχουσα συνεργασία μεταξύ της χριστιανικής ορθόδοξης Ρωσίας, του ισλαμικού φονταμενταλιστικού Ιράν και της παλαιοκομμουνιστικής Βόρειας Κορέας στον πόλεμο κατά της χριστιανικής ορθόδοξης Ουκρανίας. Η σύνθεση της Οργάνωσης Συνεργασίας της Σαγκάης ή της ομάδας BRICS δεν αντιστοιχεί στο σχήμα του Χάντινγκτον για διεθνή συνεργασία και σύγκρουση που καθορίζεται από τον πολιτισμό. Αντίθετα, ο τίτλος του επικείμενου βιβλίου Autocrats vs. Democrats: China, Russia, America, and the New Global Disorder του McFaul, πρώην πρέσβη των ΗΠΑ στη Μόσχα, αποτυπώνει καλύτερα τη βασική διάσταση της μελλοντικής διακρατικής συνεργασίας και αντιπαράθεσης.
Η κοινή προσπάθεια, στο πλαίσιο της «Συμμαχίας των Προθύμων», για την παροχή βοήθειας στην Ουκρανία από χώρες της ΕΕ και χώρες εκτός ΕΕ δεν είναι επομένως τυχαία, αλλά μάλλον συμπτωματική. Αποτελεί αναπόσπαστο μέρος μιας παγκόσμιας αναδιαμόρφωσης των γραμμών σύγκρουσης που προκύπτει από την αυξανόμενη παγκόσμια αντίθεση μεταξύ των τάξεων (orders) ανοικτής και κλειστής πρόσβασης. Αυτό πρέπει να έχει θεσμικές επιπτώσεις στις σχέσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών και μη ευρωπαϊκών δημοκρατιών που ενδιαφέρονται να υπερασπιστούν και να προωθήσουν τις φιλελεύθερες δημοκρατικές αξίες και τις αντίστοιχες ρυθμίσεις και θεσμούς.
Σήμερα, οι αυταρχικοί ηγέτες και οι διπλωμάτες τους, καθώς και ιδεολόγοι όπως ο ρώσος φασίστας Αλεξάντρ Ντούγκιν, ασχολούνται με τη δημιουργία και την επέκταση διακρατικών, κρατικών και μη κρατικών δικτύων και συμμαχιών. Αντιφιλελεύθερες κυβερνήσεις, κόμματα και διανοούμενοι από την Ασία, την Ευρώπη, την Αμερική και την Αφρική υποστηρίζουν και συντονίζονται όλο και περισσότερο μεταξύ τους. Για λόγους αυτοσυντήρησης, τα φιλοδημοκρατικά ευρωπαϊκά και μη ευρωπαϊκά κράτη, κόμματα και άλλες οργανώσεις πρέπει να πράξουν το ίδιο. Οι κυβερνήσεις και οι κοινωνίες των πολιτών στις φιλελεύθερες δημοκρατίες πρέπει να δημιουργήσουν παγκόσμιες συμμαχίες και θεσμούς που θα ξεπερνούν τα γεωγραφικά και πολιτισμικά σύνορα.
Η G7 και το ΝΑΤΟ, ως πιθανά κέντρα παγκόσμιας διαδημοκρατικής συνεργασίας, παρεμποδίζονται επί του παρόντος από την αντιφιλελεύθερη τάση, τον διοικητικό ερασιτεχνισμό και τη στρατηγική σύγχυση της νέας αμερικανικής κυβέρνησης. Η ΕΕ εξακολουθεί να μαστίζεται από εθνικές αντιφάσεις μεταξύ των κρατών μελών της και από δομικές περιπλοκές στη λήψη αποφάσεων. Σε αυτό το πλαίσιο, η ώς τώρα άτυπη «Συμμαχία των Προθύμων» που σχετίζεται με την Ουκρανία θα μπορούσε να προσφέρει μια λύση. Μαζί με άλλα δίκτυα, η «Συμμαχία των Προθύμων» μπορεί να χρησιμεύσει ως παράδειγμα ή ακόμη και πυρήνας για μελλοντική γενική διαπολιτισμική συνεργασία μεταξύ φιλοδημοκρατικών κυβερνήσεων και ομάδων.
μετάφραση: Βασίλης Α. Μπογιατζής
