«Οργάνωση στο στρατό; Εάν σας είχα στην Ισπανία θα σας εκτελούσα!»

Διάβασα για πρώτη φορά τις Ακυβέρνητες Πολιτείες το 1981, πρωτοετής του λυκείου.  Την πρώτη φορά διάβασα τα τρία βιβλία μονορούφι, μαγεμένος από τη γλώσσα, τις εικόνες, τα συναισθήματα, τις αναφορές στον Έλιοτ και τον Φλωμπέρ, τις εξωτικές τοποθεσίες και το κοσμοπολίτικο περιβάλλον. Ήταν η ιστορία ενός 28χρονου διανοούμενου που αγαπούσε και αγαπιόταν από υπέροχες γυναίκες ενώ γύρω τους μαινόταν ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Τι να μην αρέσει σε κάποιον που ήταν στην εφηβεία και ονειρευόταν μια ζωή κάτι μεταξύ Ιντιάνα Τζόουνς (κι ας μην είχε ακόμα επινοηθεί ως χαρακτήρας) και Ρεμπώ;

Μόλις τα τελείωσα, τα ξαναδιάβασα, αυτή τη φορά όμως με μολύβι στο χέρι, για να υπογραμμίζω λέξεις και φράσεις που φάνταζαν αριστουργηματικές:

Ω Άννα του φημισμένου οίκου των.  Υφαντουργοί τραπεζίτες και μαικήνες της Κολωνίας. Ήταν άλλοι καιροί.  Ετούτη η στριμένη κωλοσούσα θα σε σκάσει.

Ω πόσο αργεί να ξημερώσει. Καλογιάννος Καλογιάννος σπλαχνίσου την Άννα που παλεύει με τον ύπνο.

Μα, φράου Ρόζα, εσείς γνωρίζετε μόνο τ’ απάνθρωπα Μη του Μωυσή. Δεν καταλαβαίνετε...

Ένα ρολόι χτύπησε τις ώρες, αργά, επίσημα. Ψαλμωδίες απ’ τη Βασιλική.  Το ασημένιο φεγγάρι ψιχάλιζε κρύο φως.  Άλλο ουρλιαχτό στο βάθος της χαράδρας.

Και ούτω καθεξής. Μαγεία.

Εκείνη την εποχή διάβασα τον Γιούγκερμαν και τον Κίτρινο Φάκελλο του Καραγάτση, το Λεμονοδάσος του Κοσμά Πολίτη, την Αργώ του Θεοτοκά, τα βιβλία του Βενέζη για τη Μικρασία, τις Έξι Νύχτες στην Ακρόπολη του Σεφέρη. Τίποτα, κανείς δεν έφτανε τον Τσίρκα στο γράψιμο. Ό,τι είναι ο Φίλιπ Ροθ και ο Ντον ντε Λίλο για την αμερικανική και την αγγλόγλωσση λογοτεχνία του 20ού αιώνα είναι ο Τσίρκας για την ελληνική: il miglior fabbro del parlar materno. 

Τα (πολυτονικά, τότε) βιβλία του Τσίρκα τα πήρα μαζί μου στην Αμερική όταν πήγα να σπουδάσω και να εργαστώ και τα έφερα πίσω όταν επαναπατρίστηκα. Οι ράχες έχουν κιτρινίσει, τα λευκά εξώφυλλα δεν είναι πια λευκά.

Πρόσφατα αποφάσισα να τα ξαναδιαβάσω, γιατί ήταν άνοιξη και αυτή είναι η εποχή να τα διαβάσει κανείς, γιατί είναι γεμάτα έρωτες, βραδινές βόλτες δίπλα σε ποτάμια και κάτω από πεύκα, φεγγάρια που φωτίζουν τη Μεσόγειο και βίλες στα περίχωρα της Ιερουσαλήμ. Δεν είχα υπολογίσει τη διαφορά που θα έκαναν στην ανάγνωσή μου τα 20 χρόνια συστηματικής μελέτης της ελληνικής ιστορίας του 20ού αιώνα τα οποία είχαν μεσολαβήσει. Όσο τα διάβαζα, μεγάλωνε μέσα μου ένα αίσθημα δυσάρεστης έκπληξης.

Και όσο εξελισσόταν η προεκλογική εκστρατεία για τις εκλογές της 21ης Μαΐου, για λόγους που θα γίνουν προφανείς παρακάτω, αποφάσισα ότι ίσως να υπάρχουν αναγνώστες που θα τους ενδιέφερε να ακούσουν μια διαφορετική γνώμη για ένα λογοτεχνικό έργο το οποίο, κάποτε, θεωρήθηκε σπουδαίο. Κι αυτό γιατί ο τρόπος με τον οποίο αφηγείται ο Τσίρκας τα γεγονότα του 1943-44 στη Μέση Ανατολή θα μπορούσε να είναι το πρότυπο με το οποίο σχεδιάστηκε και εκτελέστηκε η προεκλογική εκστρατεία της αντιπολίτευσης στις εκλογές του Μαΐου: η ίδια εικονική πραγματικότητα, η ίδια διαστρέβλωση, απόκρυψη και επιλεκτική επίκληση γεγονότων, η ίδια δαιμονοποίηση πολιτικών αντιπάλων, η ίδια πεισματική άρνηση κατανόησης της πραγματικότητας… Τέλος, η ίδια εμφανής αυθυποβολή και αυτοεξαπάτηση. 

Ας ξεκινήσουμε απ’ την αρχή. Αν μου ζητούσε κάποιος να περιγράψω με λίγα λόγια την πλοκή της τριλογίας το 2023, να τι θα έλεγα: είναι η ιστορία ενός ψυχολογικά εύθραυστου και κακομαθημένου ανθυπολοχαγού του ελληνικού στρατού στη Μέση Ανατολή, ο οποίος λιποτακτεί για να οργανώσει κομμουνιστική εξέγερση στις ένοπλες δυνάμεις και κυλιέται σε διάφορα κρεβάτια στα Ιεροσόλυμα, στο Κάιρο και στην Αλεξάνδρεια, με κάθε είδους μοιχαλίδες. Στο τέλος του έργου, σκοτώνεται στην Ελλάδα γιατί συμμετέχει στην ένοπλη απόπειρα του ΚΚΕ να κατακτήσει την εξουσία με τη βία το 1946-49.

Περί αυτού πρόκειται. Σε πρώτη ανάγνωση.

Βέβαια, στην ουσία, η Τριλογία είναι η προσπάθεια του Τσίρκα να δικαιωθεί για το ρόλο του ως ιδρυτικού μέλους της ομάδας που οργάνωσε το κίνημα των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στη Μέση Ανατολή το 1943-44. Αυτή η κρίσιμη λεπτομέρεια και όλο το ιστορικό υπόβαθρο που περιβάλλει την πλοκή της Τριλογίας μού ήταν άγνωστα όταν την πρωτοδιάβασα και για πολλά χρόνια μετά. Είμαι σίγουρος ότι είναι κατά πολύ άγνωστα και στη συντριπτική πλειονότητα όσων έχουν διαβάσει το έργο του Τσίρκα.

Όμως, χωρίς να γνωρίζει κανείς την ιστορία, η Τριλογία δεν έχει νόημα παρά μόνο ως άσκηση παραγωγής μαγευτικού, λυρικού γραπτού λόγου. Και όταν λέω «ιστορία» δεν εννοώ το φαντασιακό μεταπολιτευτικό αφήγημα της Αριστεράς. Εννοώ την Ιστορία – με κεφαλαίο γιώτα:  όλα τα γεγονότα, θεωρημένα όχι από τη σκοπιά της Αριστεράς αλλά από τη σκοπιά της πραγματικότητας.

Για να κατανοήσει κάποιος τα γεγονότα που συγκλόνισαν τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις Μέσης Ανατολής το 1943 και το 1944 είναι αναγκαίο να ανατρέξει στα πολιτικά γεγονότα στην Ελλάδα τα προηγούμενα δεκαπέντε χρόνια.

Η ταραγμένη δεκαετία του 1930

Η δεκαετία του 1930 βρίσκει την Ελλάδα βαθύτατα διχασμένη από τη σύγκρουση βασιλικών και βενιζελικών, που ξεκίνησε το 1915 από τη διαφωνία του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου και του βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄ σχετικά με τη στάση που έπρεπε να κρατήσει η χώρα στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Το 1923 εκδιώχθηκε η βασιλική οικογένεια από την Ελλάδα και το 1924 η χώρα ανακηρύχθηκε αβασίλευτη δημοκρατία. Στις εκλογές του 1928, που διεξήχθησαν με πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα, οι Φιλελεύθεροι του Βενιζέλου και τα συνεργαζόμενα αντιβασιλικά κόμματα παίρνουν 46% και 178 από τις 250 έδρες της Βουλής. 

Μετά 12 μήνες, ξεσπάει η μεγάλη χρηματοοικονομική κρίση στις ΗΠΑ και ο κόσμος μπαίνει στην εποχή του Μεγάλου Κραχ (Great Depression). Το 1932 η Ελλάδα, όπως και ο υπόλοιπος κόσμος, βρίσκεται στο μάτι του κυκλώνα της οικονομικής κρίσης.  Η δραχμή αποχωρεί από το σύστημα συναλλαγματικών ισοτιμιών με βάση τον χρυσό και η κυβέρνηση Βενιζέλου επιβάλλει στάση πληρωμών του δημόσιου χρέους της χώρας. Η οικονομία έχει καταρρεύσει. Στις εκλογές του Σεπτεμβρίου 1932, η κυβέρνηση Βενιζέλου αποτυγχάνει να επανεκλεγεί. 

Στις 5 Μαρτίου 1933 επαναλαμβάνονται οι εκλογές και οι Φιλελεύθεροι ισοδυναμούν με το Λαϊκό Κόμμα αλλά αδυνατούν πάλι να σχηματίσουν κυβέρνηση.  Τα ξημερώματα της επόμενης μέρας, ο Νικόλαος Πλαστήρας, με προτροπή του Βενιζέλου, κάνει πραξικόπημα για να εμποδίσει την άνοδο στην εξουσία του Λαϊκού Κόμματος. Μετά τέσσερις ημέρες, το πραξικόπημα εκφυλίζεται και ορκίζεται κυβέρνηση των αντιβενιζελικών υπό τον Παναγή Τσαλδάρη. Ένας σημαντικός αριθμός των βενιζελικών αξιωματικών που συμμετείχαν στο κίνημα του Πλαστήρα αποστρατεύονται.  Ο Πλαστήρας αυτοεξορίζεται στη Γαλλία. Τον Ιούνιο γίνεται απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου.

Η κυβέρνηση Τσαλδάρη δεν είχε πρόθεση να παλινορθώσει τη μοναρχία, όμως βενιζελικοί αξιωματικοί, με έγκριση του Βενιζέλου, κάνουν νέα απόπειρα πραξικοπήματος, την 1η Μαρτίου 1935, με σκοπό να εμποδίσουν την επιστροφή του Γεωργίου Β΄. Πραγματικός ηγέτης του κινήματος ήταν πάλι ο Πλαστήρας, ο οποίος βρισκόταν στη νότια Γαλλία και, εν τω μεταξύ, είχε προσεγγίσει ιδεολογικά τον Μουσολίνι και πρέσβευε φασιστικές λύσεις για την Ελλάδα. Το πραξικόπημα απέτυχε και είχε αποτέλεσμα την πλήρη εκκαθάριση των ενόπλων δυνάμεων από βενιζελικούς αξιωματικούς.

Παρά το κίνημα του Μαρτίου, ο Τσαλδάρης, ηγέτης του Λαϊκού Κόμματος, συνέχισε να αρνείται να παλινορθώσει τη μοναρχία με κοινοβουλευτική πράξη γιατί ήθελε να κάνει δημοψήφισμα. Οι ακραίοι φιλοβασιλικοί, όμως, ήθελαν άμεση επιστροφή του Γεωργίου Β΄. Στις 10 Οκτωβρίου, οι αρχηγοί των Ενόπλων Δυνάμεων ανέτρεψαν την κυβέρνηση του Λαϊκού Κόμματος και ανέθεσαν την πρωθυπουργία στον Γεώργιο Κονδύλη. Η κυβέρνηση Κονδύλη παλινόρθωσε τη μοναρχία στα τέλη Νοεμβρίου 1935.

Μια από τις πρώτες ενέργειες του Γεωργίου ήταν να δώσει αμνηστία σε όλους τους βενιζελικούς αξιωματικούς που είχαν αποπεμφθεί από το στράτευμα μετά τα κινήματα του 1933 και του 1935 και είχαν καταδικασθεί από στρατοδικεία για εσχάτη προδοσία και άλλα αδικήματα.  Όμως, ελάχιστοι επωφελήθηκαν της βασιλικής χειρονομίας για να επανέλθουν στα καθήκοντά τους.

Στα τέλη Ιανουαρίου 1936 γίνονται εκλογές με απλή αναλογική και οι δύο μεγάλες παρατάξεις κερδίζουν 143 και 142 έδρες, αντίστοιχα.  Ο Γεώργιος δίνει την εντολή στον Θεμιστοκλή Σοφούλη, ηγέτη των Φιλελευθέρων, ο οποίος αποτυγχάνει να σχηματίσει κυβέρνηση ευρέως συνασπισμού, γιατί τα δεξιά κόμματα δεν συμφωνούσαν με την επιστροφή στις ένοπλες δυνάμεις των βενιζελικών αξιωματικών που αποπέμφθηκαν μετά το κίνημα του 1935.

Ο βασιλιάς, με σύμφωνη γνώμη των περισσότερων κομμάτων της Βουλής, δίνει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον φιλελεύθερο Κωνσταντίνο Δεμερτζή, που ήταν ο υπηρεσιακός πρωθυπουργός μεταξύ Νοεμβρίου 1935 και Ιανουαρίου 1936.  Αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Εθνικής Αμύνης ορίζεται ο Ιωάννης Μεταξάς, το κόμμα του οποίου είχε κερδίσει 4% στις εκλογές του Ιανουαρίου. Μετά ένα μήνα, ο Δεμερτζής πεθαίνει από ανακοπή καρδιάς και ο Μεταξάς γίνεται πρωθυπουργός.

Όλη την άνοιξη και το καλοκαίρι, η χώρα συγκλονίζεται από ταραχές μεταξύ απεργών εργατών και της αστυνομίας, ως αποτέλεσμα της βαθιάς οικονομικής κρίσης που συνεχιζόταν. Υπήρξαν νεκροί και τραυματίες διαδηλωτές σε εκτεταμένα επεισόδια στη Θεσσαλονίκη και στον Βόλο, τον Μάιο και τον Ιούνιο. Φοβούμενο γενικευμένη εξέγερση υποκινούμενη από το ΚΚΕ, μεγάλο μέρος της αστικής πολιτικής τάξης έδωσε σιωπηρή συγκατάθεση για την επιβολή δικτατορίας από την κυβέρνηση Μεταξά στις 4 Αυγούστου 1936.

Η εποχή της απολυταρχίας και του φασισμού

Η εξέλιξη αυτή δεν ήταν ακραία.  Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο βενιζελικός Νικόλαος Πλαστήρας είχε ασπασθεί τον ιταλικό φασισμό και είχε σκοπό να τον εφαρμόσει στην Ελλάδα εάν επικρατούσε το κίνημα του 1935. Τα άλλα αστικά κόμματα (όπως τα αντίστοιχα κόμματα σε όλες τις δυτικές χώρες) ήταν τρομοκρατημένα από την επικράτηση των μπολσεβίκων στη Ρωσία και την ένταση και τη διάρκεια της οικονομικής κατάρρευσης που διαρκούσε από το 1929.

Το ΚΚΕ απεργαζόταν την ανατροπή της δημοκρατίας και την επιβολή της «δικτατορίας του προλεταριάτου», σύμφωνα με τις οδηγίες της Κομιντέρν. Ο ηγέτης του ΚΚΕ, απόφοιτος σοβιετικής κομματικής σχολής, στάλθηκε από το σοβιετικό ΚΚ στην Ελλάδα, χωρίς εσωκομματικές διαδικασίες, για να υπονομεύσει την καθεστηκυία τάξη με στόχο την επιβολή της μπολσεβίκικης επανάστασης.

Δεν υπήρχαν δημοκρατικές δυνάμεις στην Ελλάδα τον Αύγουστο του 1936, όπως δεν υπήρχαν σχεδόν πουθενά στον κόσμο. Ο Μεταξάς απλώς πρόλαβε όλους τους άλλους που σχεδίαζαν και επιδίωκαν την κατάλυση της δημοκρατίας και έφτασε στο νήμα του τερματισμού πρώτος.

Με τους Χίτλερ, Μουσολίνι και Στάλιν να κυριαρχούν πολιτικά στην Ευρώπη και την προπαγάνδα των καθεστώτων αυτών να δουλεύει υπερωρίες για να προβάλλει τα «επιτεύγματά» τους, το 1936 η ανελευθερία και ο φασισμός ήταν σχεδόν συνώνυμα του μοντερνισμού.

Πόλεμος και Μέση Ανατολή

Τον Οκτώβριο του 1940, ο Μεταξάς, αριστούχος απόφοιτος της Πρωσικής Αυτοκρατορικής Στρατιωτικής Ακαδημίας του Βερολίνου, συμμαχεί με τη Βρετανία και, ουσιαστικά, απορρίπτει την προσχώρηση της Ελλάδος στον Άξονα μέσω «συγχώνευσης» με την Ιταλία.

Τον Απρίλιο 1941, ο Γεώργιος κάλεσε τους απόστρατους βενιζελικούς αξιωματικούς να ενταχθούν στις ένοπλες δυνάμεις, με τους βαθμούς που είχαν όταν αποστρατεύτηκαν. Η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση που δημιουργήθηκε στο Κάιρο με πρωθυπουργό τον Κρητικό Εμμανουήλ Τσουδερό, στέλεχος των Φιλελευθέρων και υπουργό του Βενιζέλου, κάλεσε τους απόστρατους να αναλάβουν καθήκοντα στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις που είχαν καταφύγει στη Μέση Ανατολή.

Όμως, οι αντιβενιζελικοί αξιωματικοί αντέδρασαν έντονα στην επανένταξη των βενιζελικών συναδέλφων τους στο στράτευμα και πολλοί από αυτούς παραιτήθηκαν διαμαρτυρόμενοι. Σε όλη τη διάρκεια της παραμονής των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στη Μέση Ανατολή επικράτησε κλίμα καχυποψίας, διχασμού και δυσλειτουργίας. Ο Εθνικός Διχασμός συνέχιζε να συγκλονίζει τον ελληνισμό, ακόμη και στις αφιλόξενες ερήμους της Αιγύπτου και της Συρίας.

Αυτές οι κινήσεις εθνικής ενότητας και οι αντιδράσεις τις οποίες προκάλεσαν ήταν το υπόβαθρο των γεγονότων που αφηγούνται, από τη σκοπιά του Τσίρκα, οι Ακυβέρνητες Πολιτείες. Η Ελλάδα ατύχησε στη διάρκεια του πολέμου, και ειδικά μετά το θάνατο του Μεταξά, να μην έχει ισχυρές ηγετικές φυσιογνωμίες. Όσοι πρωταγωνίστησαν στα πολιτικά δρώμενα στη Μέση Ανατολή δεν διέθεταν την πολιτική αίγλη και τις ηγετικές ικανότητες που απαιτούσε η στιγμή. Αρκεί να διαβάσει κανείς τα προσωπικά τους ημερολόγια της περιόδου και τα απομνημονεύματα τρίτων παριστάμενων για να καταλάβει το κενό ηγεσίας. Αυτή η πραγματικότητα ήταν που δημιουργούσε το κλίμα «ραδιουργιών» και «μηχανορραφιών» και «συναλλαγής» που περιγράφει ο Τσίρκας: φιλόδοξοι πολιτικοί, χωρίς πρόσφατη εκλογική νομιμοποίηση, που επί της ουσίας είχαν περιορισμένη εξουσία και ήταν «υπηρεσιακή κυβέρνηση στον προθάλαμο» (government-in-waiting) εν αναμονή της απελευθέρωσης.

Φυσικά, τα μέλη της κομμουνιστικής «οργάνωσης» που περιγράφει ο Τσίρκας είχαν ακόμη λιγότερη νομιμοποίηση από τους εξόριστους πολιτικούς των αστικών κομμάτων.  Οι φαντάροι και τα στελέχη του ΚΚΕ που μηχανορραφούσαν στα παρασκήνια και προκάλεσαν τη διάλυση των ελληνικών ταξιαρχιών δεν εκπροσωπούσαν παρά το 5,76% του εκλογικού σώματος το οποίο ψήφισε ΚΚΕ το 1936.

Μια άβολη αλήθεια

Αξίζει να σημειωθεί εδώ κάτι το οποίο έχει κρίσιμη σημασία για το θέμα αυτού του άρθρου: ο ελληνικός στρατός που πολέμησε στα βουνά της Ηπείρου, της Αλβανίας, της κεντρικής Μακεδονίας και στην Κρήτη το 1940-41 στελεχωνόταν αποκλειστικά από μοναρχικούς αξιωματικούς. Αυτοί απέκρουσαν την επίθεση της φασιστικής Ιταλίας, πολέμησαν στο Κιλκίς και στις Σέρρες και στα Τέμπη για να αποκρούσουν τη Βέρμαχτ και κατέφυγαν τον Μάιο 1941 στη Μέση Ανατολή επικεφαλής μερικών χιλιάδων στρατιωτών που διέφυγαν μέσω Τουρκίας και από την Κρήτη.

Ούτε οι Βενιζελικοί αλλά ούτε και οι κομμουνιστές ηγήθηκαν των ελληνικών όπλων στην Αλβανία και στο Ρούπελ. Φυσικά, όχι από επιλογή τους. Οι βενιζελικοί είχαν αποταχθεί από τις ένοπλες δυνάμεις μετά τα κινήματα που οργάνωσαν το 1933 και το 1935. Κομμουνιστές αξιωματικοί δεν υπήρχαν το 1940-41 – ή, εάν υπήρχαν, μετριούνταν στα δάχτυλα των δύο χεριών.

Αυτή η λεπτομέρεια είναι σημαντική για δυο λόγους. Πρώτον, επειδή η προπαγάνδα του ΚΚΕ στη διάρκεια του πολέμου και τα μεταπολεμικά χρόνια υποστήριζε ότι οι αξιωματικοί του ελληνικού στρατού στη Μέση Ανατολή ήταν «φασίστες» και έπρεπε να αποταχθούν γιατί επηρέαζαν αρνητικά το ηθικό του στρατεύματος. Δεύτερον, επειδή αυτές οι ανοησίες αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του αφηγήματος του Τσίρκα: η κομμουνιστική οργάνωση στην οποία συμμετέχει ο Σιμωνίδης και οργανώνει το κίνημα στις Ταξιαρχίες έχει κύριο αίτημα την απομάκρυνση των «φασιστών» αξιωματικών από το στράτευμα.

Οι «φασίστες», κατά τον Τσίρκα, ήταν οι αξιωματικοί που οδήγησαν τον ελληνικό στρατό στις νίκες εναντίον του Μουσολίνι, που συγκρούστηκαν με τη Βέρμαχτ στη Γραμμή Μεταξά, που ηγήθηκαν της 1ης Ελληνικής Ταξιαρχίας στη Μάχη του Ελ Αλαμέιν και οδήγησαν τα ελληνικά υποβρύχια στις περιπολίες στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο το 1941 και το 1942 βυθίζοντας γερμανικά μεταγωγικά που μετέφεραν εφόδια για το Afrika Korps.

Ενώ «δημοκράτες», κατά τον Τσίρκα, ήταν αυτοί που καλούσαν την ελληνική κυβέρνηση, από τον Νοέμβριο 1940 έως τον Απρίλιο 1941, να σταματήσει να πολεμάει εναντίον της φασιστικής Ιταλίας και να ζητήσει από τη Σοβιετική Ένωση να μεσολαβήσει στον Μουσολίνι και να συνάψει συνθήκη συμμαχίας μαζί της, δηλαδή αυτοί που ζητούσαν την είσοδο της Ελλάδος στον Άξονα Χίτλερ-Μουσολίνι-Στάλιν – φυσικά, ώς τις 22 Ιουνίου 1941, γιατί μετά όλα άλλαξαν και ο ήλιος άρχισε να ανατέλει από τη δύση...

 ΓΑΚ – Γενική Γραμματεία Τύπου & Πληροφοριών

Άνδρες της 3ης Ελληνικής Ορεινής Ταξιαρχίας στη Βόρεια Αφρική. 

Οι ανταρσίες του 1943-44

Τα κινήματα των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στη Μέση Ανατολή έγιναν σε τρεις φάσεις:  τον Μάρτιο 1943, τον Ιούλιο 1943 και, το αποκορύφωμα, τον Απρίλιο 1944, με την ανταρσία του Ναυτικού.

Καθόλου τυχαία, το πρώτο κίνημα σημειώθηκε τον Μάρτιο 1943, δηλαδή ταυτόχρονα με την έναρξη των εμφύλιων συγκρούσεων στην Ελλάδα. Η επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον των άλλων αντιστασιακών οργανώσεων με αίτημα την ενσωμάτωση ή την εξουδετέρωσή τους εξαπολύθηκε αμέσως μετά την παράδοση της 6ης Στρατιάς της Βέρμαχτ και τη, νικηφόρα για την ΕΣΣΔ, λύση της πολιορκίας του Στάλινγκραντ.  Ήταν η πρώτη φορά που έγινε σαφές ότι η ζυγαριά του πολέμου γέρνει εναντίον της Γερμανίας και η νίκη των Συμμάχων ήταν πλέον θέμα χρόνου. 

Αμέσως, το ΚΚΕ ξεκίνησε εμφύλιο πόλεμο για την εξάλειψη οποιασδήποτε αμφισβήτησης της κυριαρχίας του στον ελλαδικό χώρο. Παράλληλα, αποπειράθηκε να εξουδετερώσει τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις που δρούσαν στη Μέση Ανατολή.  Η κομμουνιστική οργάνωση Α.Σ.Ο. («Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση»), στην οποία συμμετείχαν κυρίως στρατιώτες και ελάχιστοι υπαξιωματικοί και αξιωματικοί, ζήτησε τον Μάρτιο 1943 την αποπομπή των «φασιστών» αξιωματικών (δηλαδή των μη αποταχθέντων μετά τα κινήματα του 1933 και του 1935, καθώς και των αντικομμουνιστών βενιζελικών) από τις Ταξιαρχίες. 

Ο λόγος που το έκανε αυτό δεν ήταν για να καταστήσει τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις στη Μέση Ανατολή «αξιόμαχες», όπως υποστηρίζει ο Τσίρκας. Το ηθικό και το αξιόμαχο του στρατού δεν επηρεαζόταν αρνητικά από τις πολιτικές πεποιθήσεις των αξιωματικών του. Το μόνο που επηρεαζόταν από τις πολιτικές πεποιθήσεις των αξιωματικών ήταν αν το ΚΚΕ θα είχε ή όχι το μονοπώλιο της βίας στην Ελλάδα όταν θα τελείωνε ο πόλεμος ή αν θα είχε να αντιμετωπίσει έναν έμπειρο και ισχυρό τακτικό στρατό στην προσπάθειά του να κυριαρχήσει πολιτικά.

Η ανταρσία του Μαρτίου 1943 είχε αποτέλεσμα την παραίτηση του υπουργού Αμύνης Παναγιώτη Κανελλόπουλου και την απομάκρυνση 40 μοναρχικών αξιωματικών από τις Ταξιαρχίες. Τον Ιούλιο, οι ταραχές επαναλήφθηκαν με ανταρσίες στα πλοία Ιέραξ και Μιαούλης και στη 2η Ταξιαρχία. Η στάση καταπνίγηκε ύστερα από αγγλική επέμβαση και δύο στασιαστές δικάστηκαν, καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν. 

Η ανταρσία του Ιουλίου συνέβη την ίδια στιγμή που στις πεδιάδες του Κουρσκ, στη δυτική Ρωσία, εξελισσόταν η μεγαλύτερη μάχη τεθωρακισμένων της ιστορίας (5 Ιουλίου - 23 Αυγούστου 1943) και ενώ οι Σύμμαχοι πατούσαν για πρώτη φορά στο ευρωπαϊκό έδαφος, με την απόβαση στη Σικελία (9 Ιουλίου). Την ίδια εκείνη στιγμή, οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις, εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων, θα αδρανοποιηθούν και θα αφοπλιστούν γιατί είχαν μετατραπεί σε πεδία επίλυσης των πολιτικών διαφορών της δεκαετίας του 1930 και των στόχων του ΚΚΕ.

Τον Μάρτιο 1944, το ΕΑΜ σχηματίζει στα βουνά της Ευρυτανίας την Προσωρινή Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης («ΠΕΕΑ») ή «Κυβέρνηση του Βουνού». Στις αρχές Απριλίου στασιάζει το Ναυτικό. Ναύτες των πλοίων που είναι ελλιμενισμένα στην Αλεξάνδρεια πετάνε στη θάλασσα τους αξιωματικούς τους, καταλαμβάνουν τα πλοία, ανεβάζουν στα κατάρτια τους σημαίες που γράφουν «ΕΑΜ» και αξιώνουν τη συγχώνευση της εξόριστης κυβέρνησης του Καΐρου με την ΠΕΕΑ. Ο αρχηγός του αγγλικού στόλου δίνει στην ελληνική κυβέρνηση 48 ώρες να καταπνίξει την ανταρσία, αλλιώς θα διέτασσε τη βύθιση του ελληνικού στόλου.

Η ανταρσία του Απριλίου 1944 και ο παροπλισμός του ελληνικού στόλου σημειώνεται δύο μήνες πριν από την απόβαση στη Νορμανδία...

Από τη «Λέσχη» στη «Νυχτερίδα»

Και τώρα, στην ουσία. Η πραγματική ιστορία που αφηγείται η Τριλογία του Τσίρκα είναι η εξής:

Πέντε τύποι –ένας ανθυπολοχαγός του Πεζικού, τρεις φαντάροι και ένας ναυτεργάτης– αποτελούν την «οργάνωση» του ΚΚΕ στη Μέση Ανατολή.  Αυτόκλητοι και αυτοδιορισθέντες. Δεν υπάρχει καμμιά ένδειξη ή αναφορά ότι καθοδηγούνται από το ΕΑΜ ή ότι έχουν οποιαδήποτε επαφή με την Ελλάδα. Βρίσκονται, δε, στη Μέση Ανατολή κατά παράβαση των οδηγιών του ΚΚΕ, που, όπως γράφει ο Τσίρκας, είχε δώσει εντολή «κανείς να μη φύγει» από την Ελλάδα. 

[Η κομμουνιστική οργάνωση που προκάλεσε τη στάση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στη Μέση Ανατολή το 1943-44 αποτελούνταν κυρίως από Αιγυπτιώτες Έλληνες και ένας από τους ιδρυτές και ηγέτες της ήταν ο ίδιος ο Τσίρκας, το πραγματικό όνομα του οποίου ήταν Ιωάννης Χατζηανδρέας.]

Οι τύποι αυτοί «οργανώνουν» τους άντρες των δύο Ελληνικών Ταξιαρχιών, έχουν συνεργάτες μέσα στη διοίκηση που τους βγάζουν φύλλα πορείας, κανονικές άδειες, αναρρωτικές άδειες και τους καλύπτουν όταν είναι αδικαιολογήτως απόντες. Όσοι μπορεί να τους αναγνωρίσουν και να τους αναφέρουν στις αρχές, ενώ είναι αδικαιογήτως απόντες, είναι «φασίστες» και «αντίδραση». Με τα ίδια επίθετα χαρακτηρίζονται όλοι όσοι δεν συμπαρατάσσονται με το ΕΑΜ και έχουν διαφορετικές πολιτικές θέσεις. 

Οι τύποι αυτοί, ό,τι κάνουν το κάνουν για το «καλό του λαού». Οι ίδιοι είναι οι εκφραστές της «λαϊκής θέλησης» και η «πρωτοπορία του λαϊκού κινήματος». Οι αντίπαλοί τους, δε, είναι «πράκτορες της Ιντέλιτζενς» και «φιλοβασιλικοί/μεταξικοί φασίστες». Ας θυμηθούμε εδώ ότι η λαϊκή απήχηση του ΚΚΕ, στις τελευταίες εκλογές πριν από τον πόλεμο, τον Ιανουάριο 1936, ήταν 5,76%. Όμως, κατά τον Τσίρκα, το ΕΑΜ και οι πέντε πρωταγωνιστές της ιστορίας του εκπροσωπούν το «λαό» και τα «λαϊκά στρώματα».

Ο ανθυπολοχαγός, και πρωταγωνιστής της Τριλογίας, Μάνος Σιμωνίδης, στους 15 μήνες που εξιστορούνται στα τρία βιβλία, είναι ζήτημα εάν φόρεσε τη στολή του συνολικά 15 ημέρες. Στη Λέσχη, έχει θυμώσει με έναν από τους άλλους τέσσερις, τον αποκαλούμενο Ανθρωπάκι, και κρύβεται σε μια πανσιόν στα Ιεροσόλυμα. Δηλαδή, έχει λιποτακτήσει, λόγω ενός καβγά που δεν έχει καμία σχέση με το βαθμό του, τις ένοπλες δυνάμεις, τον πόλεμο εναντίον του Χίτλερ ή τις, κατά τον Τσίρκα, «μηχανορραφίες» των Άγγλων: απλώς τσακώθηκε με τον επικεφαλής του στην παράνομη οργάνωση, θεώρησε ότι δεν μπορεί να βρει το δίκιο του και έβγαλε τη στολή του, εγκατέλειψε τη μονάδα του, νοίκιασε μια σοφίτα σε μια βίλα στη γερμανική συνοικία των Ιεροσολύμων και ερωτεύτηκε μια νυμφομανή Αυστριακιά, σύζυγο εξόριστου πρώην υπουργού.

Εν καιρώ πολέμου. Με τον Ρόμελ 70 χιλιόμετρα από τα σύνορα της Αιγύπτου. Και όσοι μπορεί να τον ανακαλύψουν και να στείλουν τη στρατονομία να τον συλλάβει είναι «φασίστες» και «αντίδραση».

Αυτή είναι η υπόθεση της Λέσχης.

Όταν πέφτει το Τομπρούκ στα χέρια του Ρόμελ, ύστερα από πολιορκία 7,5 μηνών που στοίχισε έξι χιλιάδες νεκρούς και τραυματίες των συμμαχικών δυνάμεων, ο τύπος που λιποτάκτησε γιατί δεν του άρεσε το ύφος του κομματικού προϊσταμένου του αποκαλεί την ήττα των Συμμάχων «προδοσία». «Ποιοι έκαναν την προδοσία;», αναρωτιέται... Μα, οι «φασίστες», φυσικά: αυτοί που πολεμούσαν επί 7,5 μήνες για να φράξουν το δρόμο του Ρόμελ προς την Αίγυπτο με τίμημα έξι χιλιάδες νεκρούς και τραυματίες...

Στην αρχή της Αριάγνης, ο Σιμωνίδης έχει μετανιώσει που πέρασε τέσσερις μήνες στην Ιερουσαλήμ ως λιποτάκτης, χολωμένος που τον στραβοκοίταξαν οι σύντροφοί του και συντετριμμένος επειδή η γυναίκα που ερωτεύτηκε ήταν μια νυμφομανής που την έπιασε στο κρεβάτι με τον Αδάμ, έναν κοντοπίθαρο, τριχωτό Έλληνα των Ιεροσολύμων, νταβατζή και μαχαιροβγάλτη. Πηγαίνει λοιπόν να παρουσιαστεί στην υπηρεσία του, γύρω στα Χριστούγεννα του 1942, αλλά, στο δρόμο, τραυματίζεται βαριά στη διάρκεια αεροπορικού βομβαρδισμού. Και περνάει σχεδόν όλο το 1943 πάλι λιποτάκτης, κρυμμένος στο πατρικό σπίτι ενός αιγυπτιώτη φαντάρου που ανήκει στην «οργάνωση», πάλι θυμωμένος και καταπιεσμένος από τους συντρόφους του...

Αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες ειρωνείες της Τριλογίας ότι αυτοί που αυτοδιορίσθηκαν ηγέτες του «αντιφασιστικού αγώνα» στη Μέση Ανατολή και κήρυκες της μη χρήσης των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων για πολιτικούς σκοπούς είναι όλοι εκτός στρατεύματος και εργάζονται υπερωρίες να δημιουργήσουν πολιτική οργάνωση μέσα στο στρατό για να πιέσουν την κυβέρνηση, με την πειθώ των όπλων, να πάρει συγκεκριμένες πολιτικές αποφάσεις (δηλαδή την είσοδο του ΕΑΜ στην κυβέρνηση).

Είναι απίστευτο το πώς ο Τσίρκας δεν συνειδητοποίησε ότι οι συζητήσεις που κάνουν οι ήρωές του κατ’ ιδίαν και η επαναλαμβανόμενη πρόθεσή τους να χρησιμοποιήσουν το στρατό για να αποτρέψουν την παλινόρθωση του Γεωργίου διαψεύδει τις διακηρύξεις τους ότι μόνος στόχος τους είναι η ενίσχυση του αξιόμαχου του στρατού, η αποστολή των Ταξιαρχιών στα πεδία των μαχών και η απελευθέρωση της Ελλάδος.  Όταν τα μόνα αιτήματα που έχουν σε όλες τις ενέργειες ανταρσίας τις οποίες διαπράττουν το 1943 και το 1944 είναι πολιτικά και πολιτειακά – όχι στρατιωτικά και υπηρεσιακά.

Η τραγωδία του Τσίρκα

Πώς μπορούν να συνυπάρχουν στον ίδιον άνθρωπο ένα τόσο μεγαλοφυές λογοτεχνικό ταλέντο, τέτοια μοναδική λυρική ευαισθησία μαζί με τέτοια ιδιοτέλεια, κομματικό φανατισμό και ικανότητα για τόσο εκτεταμένη διαστρέβλωση της πραγματικότητας;

Γιατί πρέπει να θυμάται ο αναγνώστης ότι η τριλογία εκδόθηκε από το 1961 έως το 1965. Δηλαδή, πέντε χρόνια μετά την ομιλία του Χρουστσώφ στο 20ό Συνέδριο του ΚΚ της ΕΣΣΔ, με την οποία κατήγγειλε τον Στάλιν και τα εγκλήματά του. Επίσης, πέντε χρόνια μετά την αιματηρή εισβολή των σοβιετικών τανκς στη Βουδαπέστη, που κατέπνιξαν τη λαϊκή εξέγερση η οποία είχε αίτημα την ελευθερία και τις δημοκρατικές εκλογές.  Και, τέλος, τέσσερα χρόνια μετά τη δημοσίευση του μυθιστορήματος Δόκτωρ Ζιβάγκο του Μπόρις Πάστερνακ, στον οποίον το επόμενο έτος (1958) απονεμήθηκε το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Το πραγματικό πρόσωπο των κομμουνιστικών καθεστώτων είχε αποκαλυφθεί σε όλη τους την οργουελική φρίκη. Για όλους, εκτός από τους κομμουνιστές.  Δεν είναι εύκολο πράγμα να απαρνηθεί κανείς τη θρησκεία του, ειδικά όταν συνδέεται με μια συντριπτική ήττα...

Κι όμως, ο λογοτέχνης Τσίρκας περνάει το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1950 και το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 γράφοντας τις Ακυβέρνητες Πολιτείες, εν είδει αιτήματος προσωπικής δικαίωσης προς την Ιστορία (και το Κόμμα...) για τα όσα έγιναν το 1943-44 στη Μέση Ανατολή.  Ο κόσμος, από το 1956 και μετά, βούιζε για τα εγκλήματα και τους ποταμούς αίματος που είχαν τις υπογραφές του Στάλιν και του Μπέρια και ο Τσίρκας έγραφε στην Αριάγνη (σελ. 124): «Με προκαλέσατε ήδη βάζοντας τη Μόσχα δίπλα στον Χίτλερ και τον Μουσολίνι».

Επειδή, όμως, ο Θεός αγαπάει τον νοικοκύρη περισσότερο απ’ τον κλέφτη, άθελα του, φυσικά, στη σελίδα 244 της Αριάγνης, ο Τσίρκας μας αποκαλύπτει από τι γλίτωσε η Ελλάδα τον Δεκέμβριο του 1944.  Ο ίδιος, βέβαια, νομίζει ότι τα λόγια που βάζει στο στόμα του Σιμωνίδη είναι απαύγασμα επαναστατικής ωριμότητας. Όμως, περιγράφει τη φρίκη που ζούσε εκείνη την εποχή η Ρωσία και αυτό που θα γινόταν στην Ελλάδα εάν επικρατούσε το ΚΚΕ. Όταν ο Γαρέλας λέει στον Σιμωνίδη ότι πρέπει να έχει αποδείξεις για να κατηγορήσει το Ανθρωπάκι στην επόμενη κομματική συνεδρίαση, ο διανοούμενος και σπουδαγμένος στο Παρίσι Σιμωνίδης του λέει:

Δεν έχουμε να κάνουμε με αστικό δικαστήριο. Θα μας σταματήσει ο φορμαλισμός των αποδείξεων; Εμείς έχουμε νιονιό και πάμε στην ουσία.

Και ο αναγνώστης του 2023 συνταράσσεται από την ανατριχίλα που διαπερνά τη σπονδυλική του στήλη, αναλογιζόμενος πώς θα ήταν η Ελλάδα το 1989 εάν επικρατούσε ο Σιμωνίδης και η συμμορία του το 1944 και η ελληνική δικαιοσύνη λειτουργούσε χωρίς «τον φορμαλισμό των αποδείξεων» και αποτελούνταν από δικαστήρια επανδρωμένα από Σιμωνίδηδες που θα «πήγαιναν στην ουσία»... 

Ο διάλογος αυτός, κατά τη γνώμη μου, σφραγίζει την παντελή ηθική απαξίωση της Τριλογίας. Και να γιατί:

Ίσως το σπουδαιότερο ντοκιμαντέρ που γυρίστηκε ποτέ και η ταινία που επηρέασε όσο λίγες άλλες την κινηματογραφική τέχνη ήταν ο Θρίαμβος της Θέλησης (Triumph des Willens) της Λένι Ρίφενσταλ. Από τεχνικής απόψεως είναι ένα αριστούργημα. Είναι η παλέτα, η εργαλειοθήκη που χρησιμοποίησε ο Όρσον Ουέλς για να γυρίσει τον Πολίτη Κέιν. Όμως, το θέμα του Θριάμβου της Θέλησης είναι η ετήσια γιορτή του Ναζιστικού Κόμματος στη Νυρεμβέργη το 1935 και ο θρίαμβος του Χίτλερ και της ναζιστικής ιδεολογίας.  Όσο τεχνικά αριστουργηματικό και να είναι το έργο της Ρίφενσταλ, δεν μπορούμε παρά να το απορρίψουμε γιατί το θέμα που πραγματεύεται είναι τόσο φρικιαστικό και απάνθρωπο ώστε μόνο την αποστροφή μας και την άρνησή μας μπορεί να προκαλεί.

Το ίδιο ακριβώς ισχύει, κατά τη γνώμη μου, και για την Τριλογία του Τσίρκα. Ειδωμένα υπό το φως της ιστορικής αλήθειας, η ερμηνεία του των γεγονότων που παρουσιάζει και οι χαρακτήρες που ηρωοποιεί είναι σχεδόν τόσο αποκρουστικοί όσο και οι πρωταγωνιστές του ντοκιμαντέρ της προσωπικής κινηματογραφίστριας του Χίτλερ. Πρόκειται για ανθρώπους που διαπράττουν εσχάτη προδοσία εν καιρώ πολέμου, που απεργάζονταν την κατάργηση της ελευθερίας του ελληνικού λαού, η συντριπτική πλειοψηφία του οποίου τους είχε απορρίψει στις κάλπες (επαναλαμβάνω το ποσοστό του ΚΚΕ στις εκλογές του 1936: 5,76%...), και σχεδιάζουν την επικράτηση μιας αιματηρής, σταλινικού τύπου, κομμουνιστικής δικτατορίας. Πώς είναι δυνατόν να αποδίδει κανείς στους ανθρώπους αυτούς αγαθές, φιλολαϊκές προθέσεις και να τους περιβάλλει με φωτοστέφανο ηθικής ανωτερότητας; 

Δεν μπορεί, είναι η απάντηση.  Εξ ου και η γνώμη μου για την Τριλογία του Τσίρκα που εξελίχθηκε από λατρεία σε απέχθεια, σε διάστημα 40 ετών και υπό το πρίσμα της ιστορικής γνώσης και της εμπειρίας της Μεταπολίτευσης.

«Στην Ισπανία θα σας εκτελούσα!»

Ευτυχώς, αν και πάλι χωρίς να το καταλάβει, ο Τσίρκας δίνει μόνος του το πραγματικό κλειδί κατανόησης και ερμηνείας των όσων εξιστορεί. Στα μέσα της Αριάγνης, επισκέπτεται το Κάιρο κάποιο μέλος του Πολιτικού Γραφείου του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας, ονόματι Ριγκώ. Ο «γραμματέας της οργάνωσης», ο Φάνης, μαζί με τον Σιμωνίδη, πάνε για να τον συναντήσουν και να πάρουν «γραμμή» για τη «γενικότερη κατάσταση του κινήματος». 

Ο Ριγκώ ζητάει τα διαπιστευτήριά τους και, όταν διαπιστώνει ότι δεν τους γνωρίζει, τους αποπέμπει ζητώντας να συναντηθεί με το άλλο στέλεχος, αυτόν που αποτελεί τη Νέμεση του Σιμωνίδη, τον λεγόμενο Ανθρωπάκι. Ο Σιμωνίδης εξανίσταται και λέει στον Ριγκώ: «Μα ο σύντροφος [εννοεί τον Φάνη] είναι ο γραμματέας της οργάνωσης». Και ο Ριγκώ απαντάει κοφτά και μας δίνει το κλειδί των όσων εξιστορούνται στις Ακυβέρνητες Πολιτείες:

Ποιας οργάνωσης; Οργάνωση στον στρατό; Εάν σας είχα στην Ισπανία [εννοεί στη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου] θα σας τουφέκιζα.

Ο Τσίρκας, σε μια φαντασμαγορική επίδειξη ομφαλοσκόπησης και παντελούς αδυναμίας απεμπλοκής από τον φαντασιακό κόσμο στον οποίο κατοικεί, κατατάσσει το επεισόδιο αυτό στην κατηγορία: «Τα ανώτερα στελέχη του παγκόσμιου κινήματος αποτελούν μια μυστικοπαθή μασονία που αντιμετωπίζει εμάς, τους απλούς, αγνούς αγωνιστές με έπαρση και αυταρχισμό και δείτε πόσο μας πληγώνουν...»

Στην πραγματικότητα, ο Ριγκώ, ανώτατο στέλεχος του Γαλλικού ΚΚ, δίνει «γραμμή» στον Φάνη και στον Σιμωνίδη, αλλά όχι αυτή που προσδοκούν. Γι’ αυτό ερμηνεύουν τα όσα τους λέει και τον τρόπο που τους αποπέμπει ως ελάττωμα του χαρακτήρα του και αδυνατούν να εκλάβουν αυτό που τους λέει κυριολεκτικά:

Οργάνωση στον στρατό; Εάν σας είχα στην Ισπανία θα σας τουφέκιζα. 

Τυφλωμένοι από την αυθυποβολή την οποία τους έχει δημιουργήσει το αφήγημα που συντηρεί την κομματική τους δράση, ούτε αυτοί αλλά ούτε και ο Τσίρκας είναι σε θέση να αντιληφθούν ότι όλες οι ενέργειές τους αποτελούν εσχάτη προδοσία εν καιρώ πολέμου και ότι η μόνη ποινή που αρμόζει στις πράξεις τους είναι η εσχάτη.  Και αυτό δεν το λέει ο Ταγματάρχης Πίτερ της Ιντέλιτζενς.  Το λέει το μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚ Γαλλίας, βετεράνος του Ισπανικού Εμφυλίου, την καθοδήγηση του οποίου επιδίωξαν.  Αλλά, φυσικά, τι κομμουνιστές θα ήταν εάν επέτρεπαν στην πραγματικότητα να επηρεάσει την ιδεολογία;

Η Τριλογία και οι εκλογές του 2023

Και φτάνουμε στις εκλογές του 2023, στις συγγένειες και στους παραλληλισμούς με το έργο του Τσίρκα. Η σκέψη και η θεώρηση του κόσμου που έχουν οι πρωταγωνιστές της Τριλογίας δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτε από τη σημερινή αντιπολίτευση, που βλέπει «καθεστώτα Κούλη» σε μια χώρα που παίρνει τα εύσημα από το Ινστιτούτο Μπέρτελσμαν της Ουάσιγκτον για την ποιότητα και την ανθεκτικότητα της δημοκρατίας της. Που προσπαθεί να πείσει το εκλογικό σώμα ότι ζει σε μια κόλαση φτώχειας και εκμετάλλευσης, όταν ο λονδρέζικος Economist ανακηρύσσει την ελληνική οικονομία παγκόσμια πρωταθλήτρια του 2022 και οι εργαζόμενοι στα ναυπηγεία του Σκαραμαγκά και της Ελευσίνας επευφημούν τον «ακροδεξιό» υπουργό Ανάπτυξης, που κατάφερε να τα ενεργοποιήσει ύστερα από αργία δεκαετιών.

Με λίγα λόγια, όπως η αντιπολίτευση το 2023 προσπάθησε να πουλήσει στο εκλογικό σώμα μια εικονική πραγματικότητα και συνετρίβη στις κάλπες, έτσι και ο Τσίρκας προσπάθησε να εξιλεωθεί για τη δράση του στη Μέση Ανατολή το 1943-44 γεμίζοντας τις Ακυβέρνητες Πολιτείες με ακούσια ψέματα, τόσο εξόφθαλμα και κραυγαλέα που, στο τέλος, προκαλούν μόνο θυμηδία ή και αίσθημα συμπάθειας για κάποιον που πάσχει από βαριά ψυχοπαθητική διαταραχή.

Η κοινή συνισταμένη Τσίρκα και σημερινής αντιπολίτευσης είναι ότι ανήκουν και οι δύο στην Αριστερά (με κεφαλαίο άλφα). Στην παράταξη που, για παράδειγμα, μάχεται για τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων και πάει στις παρελάσεις gay pride φορώντας t-shirts με την εικόνα του Τσε Γκεβάρα, δηλαδή του τύπου που μόλις ανετράπη το καθεστώς Μπατίστα στην Κούβα το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να δημιουργήσει στρατόπεδα συγκέντρωσης όπου μάντρωσε όλους τους ομοφυλόφιλους του νησιού. 

Έτσι, ενδεικτικά, στην Αριάγνη μαθαίνουμε ότι «οι Σύμμαχοι δεν ανοίγουν δεύτερο μέτωπο λίγο μετά τη νίκη στο Στάλινγκραντ γιατί νοιάζονται για την επόμενη μέρα παρά να νικήσουν τον Χίτλερ γρήγορα» (σ. 116), ότι «δεξιοί αξιωματικοί δωροδοκούσαν στρατιώτες να λιποτακτήσουν κατά τη διάρκεια της μάχης του Ελ Αλαμέιν» (σ. 117) και ότι «η πτώση του Τομπρούκ ήταν προδοσία» (σ. 283). Και τρίβουμε τα μάτια μας για να βεβαιωθούμε ότι διαβάσαμε σωστά...

Στη σ. 88 της Αριάγνης, μαθαίνουμε ότι «η νίκη στο Ελ Αλαμέιν οφείλεται στους αντιφασίστες αξιωματικούς και φαντάρους» και στη σ. 89 ότι «ο Ιερός Λόχος είναι αντιμπολσεβικική λεγεώνα». Στη σ. 123, άγγλος δανδής, φίλος του Σιμωνίδη, του «εξομολογείται» ότι «[η Ιντέλιτζενς Σέρβις ξέρει] πως η μαχητικότητα του [Ελληνικού στρατού της Μέσης Ανατολής] οφείλεται στην προπαγάνδα των αριστερών»...

Στη σ. 21 της Νυχτερίδας, ο Σιμωνίδης, μιλώντας για τους λόγους που οι κομμουνιστές προχώρησαν στα κινήματα του 1943 στο στρατό, αποφαίνεται: «Θέλανε χωροφύλακες, πραιτωριανούς, δε θέλανε μαχητές». Αυτοί που το ήθελαν αυτό, θυμηθείτε, ήταν η κυβέρνηση της «Δεξιάς» (που, φυσικά, είχε βενιζελικό πρωθυπουργό και βενιζελικούς βασικούς υπουργούς, αλλά ποιος ασχολείται πια με τέτοιες ασήμαντες λεπτομέρειες;). Ήταν, δε, οι ίδιοι που πίεσαν επιτυχημένα τους Βρετανούς να επιτρέψουν τη δημιουργία ανεξάρτητων ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στη Μέση Ανατολή και να στείλουν τις ελληνικές ταξιαρχίες να ενωθούν με τις δυνάμεις του Μοντγκόμερι στο Ελ Αλαμέιν.  Οι ίδιοι που δημιούργησαν την 3η Ορεινή Ταξιαρχία και την έστειλαν στην Ιταλία όπου διακρίθηκε στη μάχη του Ρίμινι.  Οι ίδιοι που δημιούργησαν τη μονάδα ειδικών δυνάμεων με την ονομασία Ιερός Λόχος, η οποία πολέμησε μαζί με τους βρετανούς κομάντος της SAS στη Βόρεια Αφρική. Οι ίδιοι που μετέφεραν με μεταγωγικά πλοία του ελληνικού στόλου το πεζικό των ΗΠΑ στις ακτές της Νορμανδίας στις 6 Ιουνίου 1944. Αυτοί, δηλαδή, που πολεμούσαν τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι διαρκώς, από τον Οκτώβριο 1940 έως τον Οκτώβριο 1944.  Αυτοί ήταν που δεν ήθελαν ο ελληνικός στρατός να πολεμήσει τους ναζί αλλά τον ήθελαν «χωροφύλακα»....

Στη σ. 159 της Νυχτερίδας μαθαίνουμε ότι «ο [πρέσβης της Βρετανίας στην ελληνική κυβέρνηση] Λήπερ είπε στον Ρούσο ότι σε έναν τρίτο πόλεμο θα χρειαστούν την Ελλάδα για να ελέγχουν τη Μεσόγειο [...].  Άρα ο αφοπλισμός της Ταξιαρχίας αφαίρεσε δυνάμεις απ’ το αντισοβιετικό στρατόπεδο». Το αντιληφθήκατε αυτό, αγαπητή αναγνώστρια; Ο Τσίρκας βάζει τους πρωταγωνιστές του, συνεπείς με τα όσα γνωρίζουμε σχετικά με τις ικανότητες που έχουν οι κομμουνιστές, να εξωραΐζουν τις ήττες και τα «λάθη» τους, να λένε στους εαυτούς τους ότι ναι μεν οι ελληνικές ταξιαρχίες αφοπλίστηκαν από τους Άγγλους ύστερα από την κομμουνιστική εξέγερση, όμως στην πραγματικότητα η καταστροφή αυτή είναι... νίκη! Γιατί έτσι «αποδυναμώνεται» το «μεταπολεμικό αντισοβιετικό μέτωπο», το οποίο είχαν, προφανώς, την πληροφόρηση, τις αναλυτικές ικανότητες και τη συνολική επισκόπηση του κόσμου για να αντιληφθούν και να προβλέψουν οι τέσσερις φαντάροι με απολυτήριο δημοτικού ή γυμνασίου και ο γαλλομαθής φιλόλογος-ανθυπολοχαγός...

Φυσικά, η πιθανότητα να έχει γίνει αυτός ο διάλογος είναι μηδέν: ο Γεώργιος Ρούσος, επιφανής αιγυπτιώτης δικηγόρος, ήταν κομμουνιστής και εκπρόσωπος του ΕΑΜ στην Αλεξάνδρεια και το Κάιρο, και αποκλείεται ο Λήπερ, ο πρέσβης της Βρετανίας στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση, να του είπε ποτέ κάτι τέτοιο.  Ούτε εάν ήταν μεθυσμένος.

Κάτι παρόμοιο διαδραματίζεται στη σ. 241 της Αριάγνης: «Η αντίδραση κέρδισε μια μάχη με τον Μερτάκη αλλά κι εμείς βγαίνουμε πιο δυναμωμένοι». Πάλι υπέστησαν ήττα αλλά, εάν το εξετάσει κανείς καλύτερα, στην πραγματικότητα... νίκησαν! Η «αντίδραση» είναι οι πολιτικές δυνάμεις που αντιτίθενται στην κυριαρχία του ΕΑΜ στα βουνά της Ελλάδος. Ο «Μερτάκης» είναι ένας, φανταστικός, βουλευτής του Λαϊκού Κόμματος ο οποίος βρέθηκε στο Κάιρο και μπήκε στην κυβέρνηση που σχηματίσθηκε μετά την παραίτηση Τσουδερού. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες μπήκε στην κυβέρνηση αποτελούν από μόνες τους σπαρταριστή κωμωδία και δείχνουν πόσο αστεία και παιδιάστικη είναι όλη αυτή η ιστορία που προσπαθεί να περιβάλλει ο Τσίρκας με τον μανδύα του επαναστατικού μεγαλείου, της ηθικής υπεροχής και της τραγωδίας της προδοσίας. Όμως, το ενδιαφέρον στην περίπτωση Μερτάκη είναι αυτό:  είναι «ιντελιτζενσερβίτης». Με άλλα λόγια, πράκτορας των μυστικών υπηρεσιών της Βρετανίας. Ενεργεί, δε, ως «πράκτορας» με την ιδιότητα του βουλευτή μιας χώρας κατεχόμενης από τους Γερμανούς και συμμάχου της Βρετανίας. Και είναι «πράκτορας» γιατί αντιτίθεται στην προσπάθεια του ΕΑΜ να καταλάβει την εξουσία με τη βία στην Ελλάδα και στην απόπειρα του Σιμωνίδη και της παρέας του να εξουδετερώσουν τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις στη Μέση Ανατολή για να μην υπάρχει αντίπαλο δέος στο ΕΑΜ.  Και το κάνει αυτό ανταλλάσσοντας πληροφορίες με τη βρετανική διοίκηση στο Κάιρο, η οποία, επίσης, όπως και το 94,24% του ελληνικού λαού, αντιτίθεται στα κομμουνιστικά σχέδια...

Στη σ. 152 της Νυχτερίδας μαθαίνουμε ότι ο Ιερός Λόχος, η μονάδα ειδικών δυνάμεων του Ελληνικού Στρατού που δημιουργήθηκε στη Μέση Ανατολή από αξιωματικούς και υπαξιωματικούς και διακρίθηκε σε επιχειρήσεις εναντίον του Afrika Korps σε όλη τη διάρκεια του πολέμου στο πλευρό της SAS, λίγο-πολύ αποτελούνταν από καθάρματα – χωρίς όμως να γίνουμε κοινωνοί λεπτομερειών σχετικά με τα φημολογούμενα εγκλήματά τους.

Στη σ. 369 της Νυχτερίδας, εν μέσω της ανταρσίας στο πολεμικό ναυτικό, ενώ ναύτες και δίοποι είχαν καταλάβει τα καράβια του ελληνικού στόλου στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας και είχαν πετάξει στη θάλασσα τους αξιωματικούς τους, ο Σιμωνίδης αναλύει ως εξής τη νέα πραγματικότητα: «Εμείς είμαστε κράτος πια. Η επανάσταση επικράτησε σε όλα τα όπλα, στις υπηρεσίες, στο εμπορικό ναυτικό. Δίχως τα εγγλέζικα κανόνια, δηλαδή την ξένη επέμβαση, δεξιά δεν υπάρχει». Μετά δύο ημέρες, αξιωματικοί και υπαξιωματικοί του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, χωρίς αγγλική συνδρομή, έκαναν καταδρομική επιχείρηση και κατέλαβαν εντός δύο ωρών όλα τα πλοία που ήλεγχαν οι στασιαστές, αφού οι άνδρες των πληρωμάτων, στην πλειονότητά τους, δεν συμμετείχαν στην ένοπλη ανταρσία και δεν προέβαλαν αντίσταση...

Στη σ. 169 της Νυχτερίδας ο Τσίρκας δίνει τα ρέστα του: σύμφωνα με τη σύζυγο ενός βρετανού πράκτορα, ή «πράκτορα», στη διάρκεια του πολέμου, η Ιντέλιτζενς Σέρβις σκότωνε αγγλίδες νοσοκόμες και στρατιωτίνες στο Κάιρο και στην Αλεξάνδρεια και έκανε να φαίνεται ότι τα εγκλήματα τα διέπρατταν αιγύπτιοι εθνικιστές ή εγκληματίες για να «αφυπνίζονται» οι άγγλοι στρατιώτες κατά των ντόπιων. Των «αραπάδων», όπως αποκαλεί τους Αιγύπτιους ο Τσίρκας σε όλα τα γραπτά του. Γιατί; Για να μπορέσουν οι Βρετανοί να ασκήσουν σκληρή βία μετά τον πόλεμο ώστε να καθυποτάξουν εκ νέου την Αίγυπτο...

Και τα λοιπά.  Από τον Τσίρκα μέχρι τον Σώρρα, τους αντιεμβολιαστές και όσους «γεννήθηκαν 17 Νοέμβρη» ένα τσιγάρο δρόμος....

Αυτό είναι το αφήγημα της Αριστεράς. Και υπήρξε πάντα το αφήγημα της Αριστεράς. Από τότε που ο Μαρξ απεφάνθη ότι η οικονομική αξία δημιουργείται μόνο από την εργασία έως τις προάλλες που ακούσαμε ότι μια συντριπτική νίκη του κυβερνώντος κόμματος στις εκλογές της 25ης Ιουνίου θα αποτελούσε απειλή για τη δημοκρατία, η πρόταση διακυβέρνησης της Αριστεράς, παντού και πάντα, βασίζεται στην εικονική πραγματικότητα, στη διαστρέβλωση των γεγονότων και σε αυτό που οι Αμερικανοί ονομάζουν gaslighting: δηλαδή στην προσπάθεια να πεισθεί ο συνομιλητής ότι αυτό που αντιλαμβάνεται για την πραγματικότητα που είναι μπροστά στα μάτια του είναι λάθος και ότι η αλήθεια έγκειται αλλού, εκεί που δείχνει το Κόμμα. Σε τι διαφέρει αυτό από την οποιαδήποτε θεωρία συνωμοσίας; Προφανώς, σε τίποτε.

Το κρίμα, το μεγάλο κρίμα είναι ότι εάν αφαιρέσει κανείς τα κεφάλαια που αναφέρονται στον Σιμωνίδη και την παρέα του και κρατήσει μόνο εκείνα που αναφέρονται στην Άννα Ρόζενταλ-Φέλντμαν, στην Έμμα Μπόμπρετσμπεργκ, την Αριάγνη Μακρίδη, τον Δρα Ρίτσαρντς, τον Παράσχο και την Μπατ, οι Ακυβέρνητες Πολιτείες θα ήταν ίσως το κορυφαίο λυρικό αριστούργημα της ελληνικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Δυστυχώς, ο Τσίρκας ήταν κομμουνιστής και δεν μπόρεσε να συγκρατηθεί. Χρησιμοποίησε το ταλέντο που του έδωσε η φύση για να προωθήσει την ιδεολογία του. Με αποτέλεσμα το έργο του, μοιραία, να καταδικαστεί στη λήθη.

*Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στις σελίδες του Διαλόγου, στο Books' Journal 144, Ιουλίου-Αυγούστου 2023. Στο τχ. 145, που κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία και στα περίπτερα, φιλοξενούνται εκτενείς απαντητικοί σχολιασμοί από τον καθηγητή Γιάννη Παπαθεοδώρου και τον Γιώργο Σίμο.