Εκτός απ’ το ότι υπήρξα μαθητής του στη Γεωπονική, όπως και ο πατέρας μου μαθητής του στην Πάντειο, έχω και άλλους λόγους για να κάνω εδώ μια αναδρομή στη ζωή και το έργο του.
Το μάθημά του στη Σχολή διεξαγόταν σε κλίμα ελευθερίας, με διακοπές και συζητήσεις. Στην τελευταία μάλιστα συνάντηση της χρονιάς απευθυνόταν σ’ εμάς τους φοιτητές και επέτρεπε να γίνει διάλογος επί παντός επιστητού. Απαντούσε πρόθυμα σε κάθε είδους ερωτήσεις με ευρύτητα πνεύματος και κατανόηση, αλλά δεχόταν και κριτική των απόψεών του. Έχω συγκρατήσει την ερώτηση για ένα επίκαιρο θέμα εκείνης της εποχής: Την καταδίκη και εν συνεχεία τη δημόσια διαπόμπευση των τέντυ μπόυς.
Απάντησε συνοπτικά και πρόσθεσε ότι η άποψή του περιλαμβανόταν σε εκτεταμένο του δημοσίευμα στην εφημερίδα Ελευθερία. Εντόπισα εκείνο το άρθρο και παραθέτω τα σχετικά αποσπάσματα: «Από την καθημερινή επαφή μου με τη νεολαία έχω μορφώσει την πεποίθηση πως η μεγάλη πλειονοψηφία τους είναι βαθειά δυσαρεστημένη από την εγωιστική και συνήθως ανόητη συμπεριφορά των μεγάλων, αυτών που διευθύνουν την κοινωνία. Κατηγορούμε τη νεολαία πως είναι κακοκέφαλη, πως δε σέβεται τους μεγαλύτερούς της, και προ πάντων δεν παραδέχεται τις “παραδεδεγμένες αξίες”, χωρίς να εξετάσωμε αν οι αξίες αυτές είναι πραγματικά αξιοσέβαστες. Αρνούμαστε όμως να εξετάσωμε και τις απόψεις της νεολαίας, που θεωρούμε εκ των προτέρων ανόητες ή τουλάχιστον απροσάρμοστες στην κοινωνική μας πραγματικότητα.
Έτσι αποκλείουμε κάθε πνευματική και ψυχική επικοινωνία με τους νέους και τους καταδικάζουμε στη σιωπή και στην απώθηση για να τους σπρώξουμε στην περιφρόνηση ή στην εξέγερση. Μια επιπόλαιη εκδήλωσή της αποτελεί ο τεντυμποϋσμός, ενώ η βαθύτερη και πιο σοβαρή δράση της είναι η τάση στην κοινωνική ανατροπή» (Ελευθερία, 13/11/1958).
Τον Οκτώβριο του 1964, με αφορμή την πρωτοβουλία του Συλλόγου Φοιτητών της Σχολής να τιμήσει τον αείμνηστο καθηγητή της Φυτοπαθολογίας και καβαφιστή Γιάννη Σαρεγιάννη (1898-1962), συνεργάστηκα με τον, πρύτανη τότε, Χρυσό Ευελπίδη. Δέχτηκε να είναι ο ομιλητής και να αναφερθεί κυρίως στο κριτικό έργο του Σαρεγιάννη για τον Καβάφη. Ήταν γι’ αυτόν ευχάριστη έκπληξη, φοιτητές να τιμούν τον άρτι θανόντα καθηγητή τους. Ήταν η μοναδική εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε τα χρόνια εκείνα στην, απρόσιτη για τους φοιτητές, Αίθουσα Τελετών της Σχολής. Μεταξύ των παρευρεθέντων ήταν και ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, επιστήθιος φίλος του τιμωμένου.
Από τα βιβλία, τα άρθρα και τις αναρίθμητες δημοσιεύσεις του Χρυσού Ευελπίδη για θέματα Αγροτικής Οικονομίας σημείωσα την έκθεση από την περιήγησή του στη Μακεδονία με την ιδιότητα του Γενικού Γραμματέα του υπουργείου Γεωργίας (Ελεύθερον Βήμα, 20/1/1925). Συντόνιζε την αγροτική εγκατάσταση των προσφύγων, έργο τιτάνιο που συναντούσε σοβαρά εμπόδια. Η ελάχιστα γνωστή δραστηριότητά του στην κρίσιμη εκείνη εθνική περίοδο προκάλεσε αντιδράσεις, κυρίως από τη Γενική Ένωση Ιδιοκτησίας.
Στην έκθεσή του κατέγραψε ποσοτικούς δείκτες προσφυγικών πληθυσμών που αντιστοιχούσαν στις χώρες προέλευσης. Η μακεδονική τοπιογραφία του έχει ακρίβεια και ζωντάνια, όπως δείχνει ένα τυχαίο απόσπασμα των αλλαγών που είχαν συντελεστεί στην περιοχή: «Η αραιά κατοίκησις της χώρας ταύτης και η νωχέλεια του τουρκικού πληθυσμού της έδιδον την όψιν χώρας παραδιδομένης εις τον λήθαργον. Σήμερον παντού βλέπει κανείς την ζωήν, την τάσιν προς δημιουργίαν. Εκεί όπου μόλις ενεφανίζοντο αι αχυροσκεπείς καλύβαι των Τούρκων, προβάλλουν σήμερον απαστράπτοντα νέα οικήματα και τους σιωπηλούς μακεδονικούς κάμπους εζωπύρωσαν νέοι συνοικισμοί προσφύγων».
Από τα πολλά ταξίδια του, το πιο ενδιαφέρον ήταν εκείνο με τον Νίκο Καζαντζάκη στην Κίνα (1/7/1957), στο οποίο ο κρητικός συγγραφέας μολύνθηκε από τα εμβόλια και επέστρεψε εσπευσμένα στη Γερμανία όπου μετά από λίγες μέρες πέθανε. Ο Χρυσός Ευελπίδης συνέχισε την περιήγηση στην αχανή χώρα και δημοσίευσε τις εντυπώσεις του σε τέσσερις συνέχειες στην Ελευθερία (13/11-16/11/1957). Εξέφρασε τον θαυμασμό του διαπιστώνοντας «πνεύμα προόδου σ’ όλη τη χώρα»!
Η παράλληλη ενασχόλησή του με τη λογοτεχνία αρχίζει από τα χρόνια του μεσοπολέμου και συνεχίζεται στη μετέπειτα ζωή του, αν και όταν δίνει την εργογραφία του παραλείπει τα εκτός της επιστήμης βιβλία του (Who’s who 1965). Μια εκτενή αναφορά για την άλλη του συγγραφική δραστηριότητα υπογράφει ο Βάσος Βαρίκας με αφορμή την κριτική του για την Κλειώ: « Ό,τι περισσότερο χαίρομαι και εκτιμώ στην πνευματική παρουσία του Χρυσού Ευελπίδη στα γράμματά μας είναι η ευρύτητα των ενδιαφερόντων του ως πνευματικού ανθρώπου» (Το Βήμα, 11/1/1970).
Η διακεκριμένη βιολονίστρια σύζυγός του, Νέλλη Ασκητοπούλου, δεν στάθηκε απλή συνοδοιπόρος στην σαραντάχρονη κοινή ζωή τους. Το σπίτι τους λειτουργούσε σαν φιλόξενη εστία, όπου σύχναζαν αξιόλογοι άνθρωποι της τέχνης και του πνεύματος, μεταξύ των οποίων και ο Νίκος Σκαλκώτας, φίλος της οικοδέσποινας από τον καιρό των σπουδών του στη Γερμανία. «Η βιολονίστρια υπήρξε αφορμή να συνθέσει ο σπουδαίος μουσικός το 1942 τον θαυμαστό Κύκλο 16 τραγουδιών από το μυθιστόρημα του συζύγου της Όπως Όλοι» (πληροφορία του μουσικολόγου Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου, Τα Νέα, 19/1/1985).
Ο Χρυσός Ευελπίδης ακολούθησε την πορεία του «γενάρχη» του κλάδου μας Γρηγορίου Παλαιολόγου. Κι εκείνος είχε γεννηθεί στην Κωνσταντινούπολη εκατό χρόνια πριν, στα τέλη του 18ου αιώνα, σπούδασε και εργάσθηκε ως γεωπόνος, έβγαλε γεωργικά βιβλία και έγραψε μυθιστορήματα. Ένας επιπλέον λόγος που με παρακίνησε να τον μνημονεύσω.
