Ο Αναστάσιος Πεπονής έγραψε ένα συγκλονιστικό βιβλίο για τα νιάτα του, τη γενιά της Κατοχής: την Προσωπική μαρτυρία – ένα βιβλίο που περιγράφει τη δεκαετία 1941-1952. Και περιγράφει τη δική του γενιά ως μια γενιά που ηττήθηκε. Διότι αυτά που επακολούθησαν της Κατοχής ήταν γεγονότα τα οποία συνέτριψαν τα όνειρα των νέων ανθρώπων και στις δύο όχθες του ποταμού και επιβάρυναν βαρύτατα τη χώρα.
Στο τέλος αυτού του βιβλίου, που εξεδόθη το 1971, περιγράφοντας τη νεανική παρέα, τη φοιτητική παρέα, την πολιτική παρέα εκείνης της δεκαετίας, μέσα στην οποία ανήκουν ο Λουκής Ακρίτας, ο Γιώργος Κουμάντος, ο Γιώργος Καρτάλης και άλλοι αξιόλογοι νέοι τοτινοί, λέει πως «άλλοι στραφήκαμε στο επάγγελμα, άλλοι φύγαμε στο εξωτερικό, άλλοι συμβιβαστήκαμε, και όσοι επιμείναμε, τελικά, ματαιοπονούμε».
Μια σπουδαία μεταρρύθμιση
Νομίζω πως διαψεύστηκε ως προς το «ματαιοπονούμε» ο Αναστάσιος Πεπονής του 1971. Και διαψεύστηκε γιατί, με το νόμο 2190, στην ουσία κατάφερε να γκρεμίσει το μοναδικό, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς και όχι υποκριτές, ισχύον σύστημα στην Ελλάδα, το οποίο εγκαθιδρύθηκε από την επαύριον της Επαναστάσεως –προϋπήρχε με άλλη μορφή ως πατριαρχικό σύστημα και πατρωνία πριν από τον κοινοβουλευτισμό–, το σύστημα δηλαδή το πελατειακό.
Το πελατειακό σύστημα, για να παραφράσω τον Καβάφη, «με φαίνεται πως μεγάλως θα ηγαπήθη». Γιατί ουδέποτε υπήρξε κοινωνική ή άλλη αντίδραση εναντίον του και δεν είμαι βέβαιος ότι μπορώ να πω πώς ξεκίνησε, γιατί τα ίχνη του χάνονται –επαναλαμβάνω– στην πατριαρχία και στην πατρωνία η οποία προηγήθηκε του πελατειακού συστήματος.
Κατά τον Παναγιώτη Κονδύλη, μια από τις αιτίες της παρακμής της σύγχρονης Ελλάδος είναι το πελατειακό σύστημα, το οποίο μας ήρθε ως εξής: Όταν στην Ελλάδα εισήχθη, ίσως το σωστότερο θα ήταν να πούμε επεβλήθη, ο κοινοβουλευτισμός, τότε έγινε μια διασταύρωση που κατά τον Κονδύλη είχε στοιχεία τερατογένεσης, αλλά και ιλαροτραγικά! Αυτή η διασταύρωση ήταν μεταξύ ενός σύγχρονου τότε συστήματος, του κοινοβουλευτισμού και της καθολικής ψηφοφορίας, και του πατριαρχικού συστήματος το οποίο υπήρχε εντονότατο στην Ελλάδα. Αυτή η διασταύρωση μετέφερε την πατρωνία ως πελατεία στο πολιτικό σύστημα.
Ο Σάκης Πεπονής κατάφερε αυτό να το συγκρατήσει, να το αναχαιτίσει και να δρομολογήσει μέσω του ν. 2190 μια πραγματική μεταρρύθμιση, ανάλογης σημασίας με τη μεταρρύθμιση της δεδηλωμένης, με τη μεταρρύθμιση της αποκαταστάσεως των προσφύγων, με τη μεταρρύθμιση της καταπολεμήσεως της ελονοσίας. Έτσι και η καταπολέμηση του πελατειακού συστήματος, ισοπαλώς, φέρεται μέσα στον πάνθεον των μεταρρυθμίσεων που άλλαξαν την εικόνα της Ελλάδος.
Αυτός λοιπόν ο πολιτικός τιμάται από την ολομέλεια του ΑΣΕΠ, από την πολιτεία, από τα πολιτικά κόμματα και από τη Βουλή των Ελλήνων, η οποία είναι, εκτός από τη Δικαιοσύνη, ο άλλος πυλώνας ελέγχου της καλής πορείας του ΑΣΕΠ.
Ανεφέρθην στα πρώτα του χρόνια και στην πίκρα που έφερε εκείνη η γενιά για τη δεκαετή δοκιμασία της περιόδου του 1940. Ωστόσο δεν μπορώ, βλέποντας τη μετέπειτα εξέλιξή του, να μην του αναγνωρίσω ότι προσέφερε όχι μόνο στον τομέα της δημόσιας διοίκησης αλλά και στον ενεργειακό τομέα. Φανταστείτε, ήταν εκείνος ο οποίος ίδρυσε το Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας, ήταν εκείνος ο οποίος έκανε τον Οργανισμό Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας – και να μην τονίσω πως ήταν εκείνος ο οποίος ξεχώρισε στο θέμα των ενεργειακών ερευνών στο Αιγαίο το ζήτημα της εθνικής ασφαλείας και το ζήτημα των συμφερόντων των τεράστιων καναδικών και αμερικανικών εταιρειών οι οποίες, τα μέσα της δεκαετίας του 1970, είχαν συμβάσεις ερευνών στο Αιγαίο.
Δεν ήταν τυχαίος ο Πεπονής. Κι όταν ερωτήθηκε ποιο ήταν το μεγαλύτερο έργο του, πολύ σεμνά, δεν είπε, τον νόμο 2190. Είπε, τα ενεργειακά. Είναι αυτός που έφερε πρώτος φυσικό αέριο από την Αφρική στην Ελλάδα. Είπε τα ενεργειακά, και τον νόμο 2190 τον απέδωσε στο πρόγραμμα του κόμματός του, παραβλέποντας ότι τα προγράμματα δεν είναι απαραίτητο ότι υλοποιούνται κι ότι ήταν εκείνος που το υλοποίησε και, όπως πολύ σωστά ελέχθη, «η αναγνώριση του νόμου 2190 ως “νόμου Πεπονή” δεν έγινε για λόγους επαίνου, έγινε για λόγους αποφυγής της φθοράς που θα είχαν όλοι αν παρεδέχοντο ότι συνέβαλαν εις την κατάλυση της πολιτικής πρακτικής και της κοινωνικής προσδοκίας του ρουσφετιού». Ουσιαστικά ήταν ένα μπαλάκι που του πέταξαν για να έχει το κόστος· και είχε κόστος.
Οκτώ φορές βουλευτής, μετά το «νόμο Πεπονή» δεν κατάφερε να βγει βουλευτής. Είχε πάρει 30.000 σταυρούς στην Α΄ Αθήνας και, την τελευταία φορά, το 2000, που δεν κατάφερε να εκλεγεί, πήρε τις μισές ψήφους. Αυτό δεν τον πτόησε, συνέχισε τη δημόσια παρέμβαση. Και για να δείτε πόσο εφήμερα είναι όλα αυτά, η Βουλή των Ελλήνων τιμά τον Αναστάσιο Πεπονή γιατί ουσιαστικά χάραξε δρόμους και επέβαλε μια πορεία κανονικότητας σε ένα μέγιστο θέμα που ταλαιπωρούσε τη χώρα επί δύο αιώνες – και, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς, την ταλαιπωρεί ακόμη, ως ισχυρή νοσταλγία.
Το πελατειακό σύστημα σήμερα δεν είναι καθόλου στην έκταση που ήταν στο παρελθόν. Η χρεοκοπία της χώρας, η τελευταία, ήταν ίσως ένα ισχυρό πλήγμα στο πελατειακό σύστημα: καμία άλλη χρεοκοπία δεν είχε συμπαρασύρει και το πελατειακό σύστημα, η τελευταία το συμπαρέσυρε. Σήμερα όμως παραμένει ως ισχυρή νοσταλγία, ως ένα υπονοούμενο, ως μια υπόσχεση, ως ένα κλείσιμο ματιού.
Στη μνήμη του Αναστασίου Πεπονή, λοιπόν, εάν το εννοούμε, αυτή την ανίερη νοσταλγία πρέπει να την εξουθενώσουμε και να μη μείνει τίποτα όρθιο από ένα σύστημα το οποίο βασίλεψε αισίως και με μεγάλη απήχηση δύο αιώνες, το οποίο όμως τραβούσε πάντα την Ελλάδα προς τα πίσω. Πρέπει να είμαστε ειλικρινείς και άξιοι του ανθρώπου τον οποίον τιμούμε. Αυτό το σύστημα που πνέει τα λοίσθια, που πολλοί το νοσταλγούν, να μην το αφήσουμε να σηκώσει κεφάλι. Αυτή θα ήταν η μεγαλύτερη αναγνώριση.
Συνεπής ώς το τέλος
Σε αυτό το περίφημο βιβλίο της νιότης του, ο Αναστάσιος Πεπονής περιλαμβάνει έναν στίχο του Βάρναλη από τους Σκλάβους Πολιορκημένους που λέει: «Αχ, πού ’σαι, νιότη, που ’δειχνες, πως θα γινόμουν άλλος!»[1]. Είναι ένας στίχος που δείχνει ότι, συνήθως, οι άνθρωποι όταν μεγαλώνουν δεν έχουν σχέση με αυτό που ήταν στα νιάτα τους.
Ο Πεπονής διέψευσε αυτή την απογοήτευση που πηγάζει από αυτόν το στίχο, έγινε ο «άλλος» που προοιωνιζόταν η νιότη του. Έγινε αυτός που ήταν ως πρόεδρος της Νεολαίας της ΕΠΕΚ, ως γενικός διευθυντής του ΕΙΡ, ως μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Τραπέζης της Ελλάδος, ως νέος βουλευτής, ως δρων πολίτης.
*Κείμενο ομιλίας του Προέδρου της Βουλής των Ελλήνων στις 19 Ιουλίου 2022, στην τελετή ονοματοδοσίας της Αίθουσας Ολομελείας του Ανωτάτου Συμβουλίου Επιλογής Προσωπικού (ΑΣΕΠ) σε «Αίθουσα Αναστάσιος Πεπονής»
Αναστάσιος Ι. Πεπονής (1924-2011). Βιογραφικό σημείωμα
Ο Αναστάσιος Ι. Πεπονής ξεκίνησε την πολιτική του δράση ως φοιτητής στη διάρκεια της Κατοχής (1941-44). Υπήρξε μέλος των οργανώσεων ΠΕΑΝ και ΕΣΑΣ (Αθήνας) και είχε ενεργό συμμετοχή στον παράνομο αντιστασιακό Τύπο και σε άλλες εκδηλώσεις.
Από το 1952 ήταν δικηγόρος στην Αθήνα.
Το 1951-52 διετέλεσε εκλεγμένος γενικός γραμματέας και ύστερα πρόεδρος της Νεολαίας της ΕΠΕΚ (του Νικολάου Πλαστήρα). Αντιτάχθηκε στις εκτελέσεις των καταδικασμένων σε θάνατο Μπελογιάννη, Μπάτση, Καλούμενου και Αργυριάδη, με συνέπεια τη διαγραφή του από το κόμμα.
Το 1964 ανέλαβε τη γενική διεύθυνση του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας (ΕΙΡ). Καθιέρωσε τη δημοτική γλώσσα στο ραδιόφωνο, αποκατέστησε οργανική συνεργασία με το Ραδιοφωνικό Ίδρυμα Κύπρου (ΡΙΚ) και ίδρυσε τον Πειραματικό Σταθμό Τηλεόρασης, με τον οποίο ξεκίνησε η τηλεόραση του ΕΙΡΤ, μετέπειτα ΕΡΤ.
Τη νύχτα της 15ης Ιουλίου 1965, αντιτάχθηκε στο βασιλικό πραξικόπημα και μετέδωσε από το κρατικό ραδιόφωνο το μήνυμα του Γεωργίου Παπανδρέου, με το οποίο καταγγέλθηκε η κυβέρνηση των Ανακτόρων και ξεκίνησε ο Δεύτερος Ανένδοτος.
Το 1966 ήταν μέλος της συντακτικής ομάδας των Νέων Δρόμων, θεωρητικού οργάνου της τότε κεντροαριστερής πτέρυγας της Ένωσης Κέντρου, με εκφραστή τον Ανδρέα Παπανδρέου.
Αμέσως μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 συμμετείχε σε αντιδικτατορικές πρωτοβουλίες. Καταδικάστηκε από το Έκτακτο Στρατοδικείο. Αποφυλακίστηκε με την πρώτη μερική αμνηστία. Στη συνέχεια, εκτοπίστηκε δύο φορές. Συνελήφθη άλλες δύο από την ΕΣΑ και κρατήθηκε σε αυστηρή απομόνωση. Ήταν αιρετό μέλος του δ.σ. της Εταιρείας Μελέτης Ελληνικών Προβλημάτων (ΕΜΕΠ), την οποία διέλυσε η δικτατορία, καθώς επίσης της εκδοτικής ομάδας των Νέων Κειμένων, κατά την ίδια περίοδο.
Υπήρξε μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το 1981 και εξελέγη επί σειρά ετών βουλευτής Α' Αθηνών του ΠΑΣΟΚ (1977, 1981, 1985, 1989 δύο φορές, 1990, 1993, 1996). Διετέλεσε υπουργός Βιομηχανίας - Ενέργειας το 1981-1982. Άνευ χαρτοφυλακίου το 1984. Υπουργός Βιομηχανίας - Ενέργειας - Έρευνας το 1986-1989, το 1989-1990 και το 1995. Υπουργός Προεδρίας της Κυβέρνησης το 1989 και το 1993-1994. Δικαιοσύνης το 1995 και Υγείας-Πρόνοιας το 1996.
Ήταν ο γενικός σισηγητής κατά τη Συνταγματική Αναθεώρηση του 1985-1986.
Ως υπουργός αρμόδιος για την ενεργειακή πολιτική διαπραγματεύθηκε το 1987-1988 και συμφώνησε την εισαγωγή του φυσικού αερίου από την τότε ΕΣΣΔ και την Αλγερία και ξεκίνησε το αντίστοιχο έργο. Με την ίδια ιδιότητα εισηγήθηκε και χειρίστηκε τη μεθόδευση και τα μέτρα αποσύνδεσης των ερευνών ξένων εταιρειών για πετρέλαια στο Βόρειο Αιγαίο από ζητήματα εθνικής ασφάλειας και εξωτερικής πολιτικής.
Ως υπουργός Προεδρίας θέσπισε με τον ν. 2190/94 το Ανώτατο Συμβούλιο Επιλογής Προσωπικού (ΑΣΕΠ) και σύστημα προσλήψεων με αντικειμενικά κριτήρια. Ας σημειωθεί ότι, ύστερα από απόφαση του σημερινού ΑΣΕΠ, στις 19 Ιουλίου 2022, η Αίθουσα της Ολομέλειάς του έλαβε το όνομα του Αναστασίου Πεπονή.
Έχει γράψει τα ακόλουθα βιβλία: Προσωπική Μαρτυρία (εκδόσεις Κέδρος, 1970, επανέκδοση από τις εκδόσεις Προσκήνιο, 2001), Μεγάλη Επικοινωνία (εκδόσεις Ίκαρος, 1970 και 1984), Για τη Λαϊκή Κυριαρχία (εκδόσεις Νέα Σύνορα, 1976), Η Συνταγματική Αναθεώρηση 1985/1986 (εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1986), Ελλάδα, Δημοκρατία και Νέα Πραγματικότητα (εκδόσεις Α. Α. Λιβάνη, 2000), Τα Γεγονότα και Τα Πρόσωπα 1961-1981 (εκδόσεις Α. Α. Λιβάνη, 2002), Για το Ζήτημα του Αιγαίου (εκδόσεις Α. Α. Λιβάνη, 2008).
Σημείωση της σύνταξης: Οι προσεκτικοί αναγνώστες θα προσέξουν ότι ο Αναστάσιος Πεπονής, από μερικούς συγγραφείς, αναφέρεται ως Αναστάσης. Επιλέξαμε να κρατήσαμε τη διπλοτυπία, επειδή σε αυτή τη μικρή λεπτομέρεια φαίνεται ο βαθμός οικειότητας που είχαν αποκτήσει οι συγγραφείς μαζί του. Ακόμα και αυτή η οικειότητα μαρτυρεί για τη σχέση που δημιουργήθηκε, πέραν της πολιτικής και της επαγγελματικής.
[1] Ο τελευταίος στίχος του Προλόγου: Κώστας Βάρναλης, Σκλάβοι πολιορκημένοι, Κέδρος, Αθήνα 1991.
