Η φροντίδα της δημιουργίας και η οικολογική ευαισθησία που προβάλλει η Laudato Si’ δεν είναι αποκομμένες από το ευρύτερο όραμα του Πάπα Φραγκίσκου για μια Εκκλησία που στέκεται στο πλευρό των πιο ευάλωτων. Όπως η κλιματική κρίση πλήττει δυσανάλογα τους φτωχούς, έτσι και η κοινωνική δικαιοσύνη βρίσκεται στον πυρήνα της ποιμαντικής του μέριμνας, αποτυπώνοντας την πεποίθησή του ότι η αλληλεγγύη και η φροντίδα του «κοινού μας σπιτιού» είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Η κοινωνική διδασκαλία του Πάπα Φραγκίσκου έχει τις ρίζες τις στη θεολογική του συγκρότηση κατά την νεανική του ηλικία και στη συνέχεια την ποιμαντική του εμπειρία στην Αργεντινή, όπου υπάρχει έντονο το αποτύπωμα της λεγόμενης «θεολογίας της λαού» (teología del pueblo), μια παραλλαγή της «θεολογίας της απελευθέρωσης» (teología de la liberación) που αποφεύγει τη μαρξιστική ανάλυση και επικεντρώνεται στην πίστη, την πολιτιστική ταυτότητα και την ιστορική εμπειρία των λαών[1]. Η προσέγγιση του αργεντίνου Πάπα συνδυάζει την έντονη κριτική στο μοντέλο του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού με όραμα για μια οικονομική δημοκρατία, το οποίο εκφράζεται μέσα από κοινωνική συμπερίληψη, δικαιοσύνη και αλληλεγγύη[2]. Αυτή η θεώρηση διατυπώνεται στο προγραμματικό του κείμενο Εvangelii Gaudium και φαίνεται να υπερβαίνει την έως τώρα καθιερωμένη Ρωμαιοκαθολική κοινωνική διδασκαλία, καθώς προτείνει δομικές αλλαγές στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Στόχος του είναι να δώσει εκ νέου έμφαση στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τη συμμετοχικότητα όλων των ανθρώπων, ανεξαρτήτως καταγωγής ή κοινωνικής θέσης.
Ο Πάπας Φραγκίσκος έχει ασκήσει σφοδρή κριτική στη σύγχρονη οικονομική τάξη, υποστηρίζοντας ότι η παγκοσμιοποίηση και ο νεοφιλελευθερισμός έχουν δημιουργήσει ένα «σύστημα που σκοτώνει[3]». Η φράση αυτή από την Evangelii Gaudium έχει προκαλέσει πολλές αντιδράσεις, καθώς συχνά ερμηνεύεται ως απόρριψη του καπιταλισμού στο σύνολό του. Ωστόσο, μια πιο προσεκτική ανάλυση δείχνει ότι ο Φραγκίσκος δεν απορρίπτει την ελεύθερη αγορά ως τέτοια αλλά επικρίνει τις δομικές αδικίες και τις ανισότητες που αυτή παράγει[4]. Στην ίδια αποστολική προτροπή επισημαίνεται επίσης ότι η οικονομική ανάπτυξη από μόνη της δεν αρκεί αν δεν συνοδεύεται από κοινωνική δικαιοσύνη και ανθρώπινη αξιοπρέπεια[5]. Θα ήταν λάθος, ωστόσο, να παρασυρθεί κάποιος στη βεβιασμένη διαπίστωση ότι ο ποντίφικας λαμβάνει ιδεολογικές θέσεις. Το ενδιαφέρον του Πάπα παραμένει ποιμαντικό και εδραιώνεται στη διαπίστωση ότι το σύγχρονο οικονομικό σύστημα ευνοεί το κέρδος εις βάρος των ανθρώπων.
Ένας επιπλέον άξονας της κοινωνικής διδασκαλίας του Πάπα Φραγκίσκου είναι η προτεραιότητα των φτωχών, την οποία αντιλαμβάνεται όχι τόσο ως ηθική επιταγή αλλά περισσότερο ως θεολογική κατηγορία. Σύμφωνα με την Αποστολική Προτροπή Evangelii Gaudium:
Η επιλογή υπέρ των φτωχών συνιστά πρωτίστως μια θεολογική κατηγορία πάνω από οποιαδήποτε πολιτισμική, κοινωνιολογική, πολιτική ή φιλοσοφική διάσταση. [...] Για το λόγο αυτό επιθυμώ μια Εκκλησία φτωχή για τους φτωχούς. Έχουν πολλά να μας διδάξουν. Εκτός από τη συμμετοχή τους στην εκκλησιαστική συνείδηση (sensus fidei), μέσω των παθημάτων τους γνωρίζουν τον πάσχοντα Χριστό. Είναι απαραίτητο όλοι μας να ευαγγελιστούμε απ’ αυτούς. Ο επανευαγγελισμός είναι ένα κάλεσμα να αναγνωρίσουμε την λυτρωτική δύναμη της ύπαρξής τους και να τους θέσουμε στο κέντρο της πορείας της Εκκλησίας[6].
O Πάπας Φραγκίσκος επιμένει ότι οι φτωχοί δεν είναι απλά αντικείμενα ελεημοσύνης αλλά υποκείμενα πίστης, φορείς θεολογικής γνώσης και αυθεντικής χριστιανικής ζωής. Με αυτή την έννοια η Εκκλησία καλείται όχι μόνο να υποστηρίξει τους φτωχούς αλλά επιπλέον, το πιο σημαντικό, να ευαγγελιστεί μέσω αυτών, αντικρίζοντας στα πρόσωπα του καθένα απ’ αυτούς τους πρωταγωνιστές της κοινωνικής και εκκλησιαστικής ζωής και όχι τους αποδέκτες βοήθειας.
Η κοινωνική διδασκαλία του Πάπα Φραγκίσκου σηματοδοτεί μια τεκτονική μετατόπιση στη Ρωμαιοκαθολική θεολογική παράδοση, καθώς προτείνει δομικές αλλαγές που αφορούν τόσο την οικονομία όσο και τη σχέση της Εκκλησίας με τον κόσμο. Αντλώντας από τη στιβαρή παράδοση της «θεολογίας του λαού» αναδεικνύει την πίστη των φτωχών, το αίτημα για κοινωνική δικαιοσύνη και την ανάγκη για συμπερίληψη των περιθωριοποιημένων. Μέσα από τα επίσημα παπικά έγγραφα, ο Φραγκίσκος δεν περιορίζεται σε μια ηθική καταδίκη του καπιταλισμού, αλλά προσφέρει μια θετική πρόταση για ένα νέο κοινωνικό και οικονομικό μοντέλο. Η κουλτούρα της συνάντησης, η κοινωνική συμμετοχή και η οικονομική δημοκρατία συνιστούν κεντρικά στοιχεία της κοινωνικής του διδασκαλίας και προωθούν την ιδέα μιας Εκκλησίας ανοιχτής στον κόσμο με προτεραιότητα την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την αλληλεγγύη.
[1] Για τη «θεολογία του λαού» και την επίδρασή της στη σκέψη του Πάπα Φραγκίσκου, βλ. J. C. Scannone, La teologia del popolo. Radici teologiche di papa Francesco, Queriniana, 2019.
[2] Για την έννοια της οικονομικής δημοκρατίας στην κοινωνική διδασκαλία του Πάπα Φραγκίσκου, βλ. S. Braun, «Pope Francis and Economic Decocracy: Understanding Pope Francis’s Radical (yet) Practical Approach to Political Economy», Theological Studies 81 (2020), σ. 203-224.
[3] Evangelii Gaudium, §53.
[4] Για την εν λόγω φράση αλλά και τη γενικότερη στάση του Πάπα Φραγκίσκου απέναντι στο οικονομικό σύστημα του καπιταλισμού, βλ. Α. Tornielli – G. Galeazzi, Papa Francesco: Questa economia uccide, Piemme Milano 2015.
[5] Evangelii Gaudium, §202.
[6] Εvangelii Gaudium, §198.
