Το κείμενο του Μιχαήλ Μητσάκη «Εκλογαί» είναι γραμμένο ενόψει των κοινοβουλευτικών εκλογών του Απριλίου του 1885[2] και πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Εβδομάς, τεύχος της 7ης/4/1885.
Το «Χαλασοχώρηδες Μικρά Μελέτη». του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, ο οποίος μάλλον γνώριζε το δημοσίευμα του Μητσάκη, γράφηκε ενόψει των εκλογών της 3ης Μαΐου 1892[3]. Πρωτοδημοσιεύτηκε σε συνέχειες στην Εφημερίδα Ακρόπολις, κατά την προεκλογική περίοδο.
Το επικριτικό των κοινοβουλευτικών εκλογών κείμενο του Παπαδιαμάντη είναι πολύ πιο γνωστό απ’ εκείνο του Μητσάκη. Βασίζεται σε προβλήματα που ενυπάρχουν (ακόμη και σήμερα) στην εκλογική διαδικασία. Τα αναδεικνύει, τα μεγιστοποιεί, τα γενικεύει, ενώ είναι καθολικά αρνητικό. Διαφαίνεται ότι ο συγγραφέας του δεν πιστεύει στη δημοκρατική οργάνωση της πολιτείας αλλά σε μια προνεωτερική δομή, οργανωμένη γύρω από την εκκλησία, αντίστοιχη με την Αριστοκρατία ή την Τιμοκρατία του Πλάτωνα. Ως αντικοινοβουλευτικό κείμενο χρησιμοποιήθηκε και προβλήθηκε από κάθε λογής εχθρούς της Δημοκρατίας, ιδιαίτερα από τους οπαδούς τιμημένων κομματικών οργανισμών.
Το κείμενο του Μητσάκη παρέμεινε σχετικά, ή μάλλον, παντελώς άγνωστο. Κι αυτό συζητά υπαρκτά προβλήματα της εκλογικής διαδικασίας, κι αυτός γνωρίζει ότι η Δημοκρατία έχει εγγενή προβλήματα, αλλά παίρνει αναφανδόν θέση υπέρ. Επειδή δεν είναι τυραννία, αποκλείει τη βία ως διαδικασία αναγόρευσης αρχόντων κι έχει συμβάλει στην οικονομική και πολιτική ανάπτυξη των κοινωνιών που την έχουν εφαρμόσει. Είναι ατελής αλλά ό,τι καλύτερο έχουν εφεύρει κι εφαρμόσει τα κράτη.
Η αντιπαράθεση για τη δημοκρατία και τις εκλογές ως μέσο ανάδειξης των διοικητικών αρχόντων μιας κοινωνικής οργάνωσης ξεκινά πολύ παλιά, από την Πολιτεία του Πλάτωνα, για τον οποίο η Δημοκρατία (την αποκαλεί κουρελού), παραπέμπει στην ευτέλεια, τη διαφθορά των εκλεγμένων αρχόντων, τη διάσπαση του κοινωνικού σώματος σε άρχοντες και αρχομένους και σε επακόλουθες αναταραχές.
Αντίθετα, ο φιλόσοφος Καρλ Πόπερ θεωρεί το αριστοκρατικό ή τιμοκρατικό πολίτευμα (με την έννοια που του προσδίδει ο Πλάτων) μια τεχνητή κατασκευή που μετατρέπει τους άρχοντες σε κοινωνικούς μηχανικούς για να δημιουργούν πολιτικά ανερμάτιστα οικοδομήματα ερήμην και προς δυστυχία των υποκειμένων.
Εξάλλου τα σχετικά πρόσφατα κοινωνικά πειράματα είχαν παταγώδη ιστορική αποτυχία, παρά τη μακροχρόνια επιμονή στην άσκησή τους και τη συγκέντρωση γύρω τους μεγάλων κοινωνικών, στρατιωτικών και πολιτικών δυνάμεων. Κάθε προσπάθεια δημιουργίας μιας δίκαιης και αδιάφθορης ηγεσίας κατέληξε εν τη γενέσει της σε δικτατορία, τυραννία, δυστυχία και, τελικά, σε κατάρρευση.
Αντίθετα, οι κοινωνίες με αντιπροσωπευτική κοινοβουλευτική Δημοκρατία, που στηρίζεται στη διάκριση των εξουσιών, σ’ ένα κοινωνικό και πολιτικό συμβόλαιο, το σύνταγμα, και στη διαδικασία έκφρασης της καθολικής πολιτικής βούλησης διά των εκλογών συνεχώς εξελίσσονται. Κατάφεραν και μείωσαν διαχρονικά την καταπίεση των αρχομένων (ιδιαίτερα των γυναικών και των μειονοτήτων) και διευκόλυναν την ειρηνική διευθέτηση των κοινωνικών συγκρούσεων, κάτω από τις αρχές της ελευθερίας και του κράτους δικαίου. Οι ηγεσίες μπόρεσαν και απορρόφησαν τα αιτήματα των «από κάτω» και τα ενσωμάτωσαν στην ενεργό πολιτική τους, ξεπερνώντας τις κρίσεις και κατακτώντας μια αξιοζήλευτη αντοχή. Παράλληλα, μεγάλες κοινωνικές τάξεις προόδευσαν και ανελίχθηκαν δημιουργώντας μια συνεκτική κοινωνία ελευθέρων ανθρώπων που οδηγεί σε συνεχή και περαιτέρω οικονομική και κοινωνική ανέλιξη.
Το ίδιο συνέβη και στη χώρα μας, η οποία, σημειωτέον, έχει μακρά κοινοβουλευτική ιστορία παρά τον διχασμό και τις κατά καιρούς εκτροπές.
Η τελευταία απόπειρα αυταρχικής διακυβέρνησης και τυραννίας έληξε δυστυχώς με καταστροφές πριν από 50 χρόνια. Έκτοτε η Δημοκρατία μας έδειξε αξιόλογη σταθερότητα και τελικά οικονομική και κοινωνική ευμάρεια.
Τα κείμενα του Παπαδιαμάντη και του Μητσάκη είναι διεισδυτικά, χιουμοριστικά και ειρωνεύονται ακραίες εκλογικές καταστάσεις. Παρακάτω, μικρά αποσπάσματα:
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης: τα πρακτορεία
Το κείμενο που παρατίθεται από τους «Χαλασοχώρηδες» αφορά τα τοπικά πρακτορεία των κομμάτων, σήμερα θα λέγαμε τους κομματάρχες και την εξαγορά ψήφων απ’ αυτούς:
Έξω, ου μακράν του τόπου της εκλογής, τα πρακτορεία ειργάζοντο δραστηρίως. Το πρακτορείον των Χαλασοχώρηδων έκειτο απέναντι ακριβώς του δημοτικού σχολείου και η μία θύρα αντίκρυζε με την θύραν του σχολείου, η άλλη ήτο κρυφή. Διά της δευτέρας εισήρχοντο οι εκλογείς, επλησίαζον, οδηγούμενοι υπό του Λάμπρου εις γραφείον τι με καινουργή κάγκελλα, αχρωμάτιστα, έσωθεν των οποίων εκάθητο εν μέσω καταστίχων και πλησίον ημιανοίκτου συρταρίου ο κυρ-Μανουήλος ο Στεριωμένος. Εκεί, οι εκλογείς ήκουον «τον κρυφό το λόγο», εφωδιάζοντο με δύο ή τρία «φυσέκια» και εξήρχοντο διά της άλλης θύρας, όπου ο Λάμπρος ο Βατούλας τους προέπεμπεν επιτηρών αυτούς, διά να βλέπη, αν θα μετέβαινον κατ’ ευθείαν εις τον τόπον της εκλογής. Οι πλείστοι, είτε διότι είχαν επισκεφθή ήδη και το άλλο πρακτορείον, είτε διότι δεν τους επέτρεπεν η συνείδησίς των να λάβωσι και από τα δύο μέρη «κουκουλόσπορο», επήγαιναν κατ’ ευθείαν· μερικοί όμως, ενώ εκαμώνοντο ότι επερίμεναν να εύρουν σειράν διά να εισέλθουν, με τρόπον «το έστριβαν». Τότε ο Λάμπρος ο Βατούλας προσεποιείτο γενναιοτέραν αγανάκτησιν παρ’ όσην πράγματι ησθάνετο. Διότι δεν ήτο και πολύ ευχαριστημένος κατά την ημέραν εκείνην της εκλογής. […]
Το πρακτορείον του άλλου κόμματος έκειτο επίσης ουχί μακράν του σχολείου, αλλ’ όπισθεν, εις ολιγώτερον κεντρικόν μέρος και η θύρα του δεν αντίκρυζε τον τόπον της εκλογής. Όθεν, επειδή ήτο δύσκολον απ’ αυτού του πρακτορείου να επιτηρώσι τους ψηφοφόρους, όσοι εξερχόμενοι μετέβαινον εις τον τόπον της εκλογής ίνα ψηφοφορήσωσιν, ο Μανόλης ο Πολύχρονος ένευε συνήθως εις δύο ή τρεις των στενωτέρων φίλων να τους συνοδεύωσιν, ενίοτε δε και αυτός ο ίδιος τους προέπεμπεν εις τας κάλπας. Ήτο δε λεπτόν και ακανθώδες το πράγμα. Ο συνοδεύων ώφειλε να μη δεικνύη ότι συνοδεύει. Όφειλε να τους εμβιβάζη με τρόπον εις τον τόπον της εκλογής, χωρίς να κάμνη ότι αυτός τάχα τους ωδήγησε και τους προέπεμψεν όπως ψηφοφορήσωσιν. Οι εντροπαλώτεροι των εκλογέων, σχεδόν όλοι, με όλην την μέθην ην είχον τινές αυτών, εστενοχωρούντο και διεμαρτύροντο λέγοντες ότι «τι, πρόβατα είμαστε, να μας πάν’ έτσι;». Εν τοσούτω ενομίζετο επάναγκες να τους επιτηρώσιν. Οι πονηρότεροι των ψηφοφόρων μη απαξιούντες να λάβωσι «βαμβακόσπορον» και από τα δύο κόμματα έβαινον μετά της υστεροβουλίας, όπως επισκεφθώσι και το άλλο πρακτορείον, το οποίον έκειτο κατέμπροσθεν του εκλογικού τμήματος. Τινές δε, αν και δεν το επεθύμουν χάριν του διπλού χορηγήματος, αλλ’ εφοβούντο τα μίση και τους κατατρεγμούς, και δεν ήθελον να εκτεθώσι και απέναντι του κόμματος των Χαλασοχώρηδων. Ολίγοι μόνον εκλογείς εφόρουν φανερά το σημείον του κόμματος, άσπρην κορδέλλαν ως Χαλασοχώρηδες ή κοκκίνην ως Ανδρογυνοχωρίστρες. Πολλοί δε, αν και εβιάζοντο υπό των κομματαρχών των δύο μερίδων να φορέσωσιν εις απόκεντρον μέρος το λευκόν ή ερυθρόν σήμα, ευθύς ως επρόβαλλαν εις την αγοράν, το απέσπων από της κομβιοδόχης των και το έκρυπταν εις το θυλάκιον. Ο «βαμβακόσπορος», τον οποίον έδιδαν τα δύο κόμματα εις τους ψηφοφόρους, ανεβοκατέβαινεν από δύο φυσέκια έως τέσσαρα και πέντε ή από μίαν σιχνάτσα[4] έως τρεις και τέσσαρας.
Μιχαήλ Μητσάκης: σαν σε γιορτή
Το απόσπασμα από το αφήγημα «Εκλογαί» του Μιχαήλ Μητσάκη αφορά τις εκλογές, ως εθνικής εορτής της Δημοκρατίας, τους αποτυχόντες, τους επιτυχόντες και τους εκλογείς.
Ας υποχωρήση προ του ύψους της αληθούς εθνικής εορτής οιονδήποτε άλλο θέαμα, οιαδήποτε εργασία. Οιαδήποτε σκέψις, οιαδήποτε ανάγκη﮲ ας καταλίπη ο γεωργός το άροτρον, ο εργάτης την δικέλλαν, ο λόγιος την γραφίδα, ο σιδηρουργός την πυράγραν, ο ιατρός την λαβίδα, ο δικηγόρος την δικογραφίαν. Ας κατέλθη από του υψηλού μεγάρου του ο ευγενής πλούσιος και ας ανέλθη από του ταπεινού υπογείου του ο πτωχός χειρώναξ. Όλοι όσους ανυψώνει η καταγωγή, η υλική κατάστασις, η ηθική θέσις, η διανοητική ισχύς ή η σωματική ρώμη ας έλθωσι πρώτοι διά να ίδωσι και να αισθανθώσι κατά πόσον δύνανται να τους ωφελήσωσιν εν δεδομένη στιγμή πάντα ταύτα. Ας διαγκωνισθώσι προς τον υποβεβρεγμένον οινοπώλην, ας ψαύσωσι την χείρα του οδοκαθαριστού, ας συνθλιβώσι παρά τον κυφόν γέροντα, ας προστριβώσιν εις την καπόταν του αγρότου. Τι έκαμαν την υπεροχήν και την δύναμίν των; Είνε ή μεγάλη ημέρα της απολύτου ισότητος. Εις τον σκοτεινόν της κάλπης μυχόν τα σφαιρίδια και τούτων και εκείνων συναναφύρονται εις αόριστον και ομογενή μάζαν. Όλα έχουσι το αυτό βάρος, την αυτήν διάμετρον, το αυτό χρώμα, την αυτήν υπόστασιν, την αυτήν αξίαν. Τις δύναται να διαχωρίση αυτά ή τι προς το αποτέλεσμα εις ποίον ανήκει το έν ή το άλλο, εκ τίνος χειρός ερρίφθη τούτο η εκ τίνος εκείνο, η τις λογισμός εκίνησε τον βραχίονα του ψηφοδότου;
Οι αρχαίοι Σπαρτιάται ουδέποτε ηρώτων πόσοι είνε οι εχθροί∙ άλλά τις ενδιαφερόμενος δεν θα ερωτήση τούτο πρώτον και μόνον μετά παλμών προκειμένου περί των εν τη κάλπη του σφαιριδίων; Και τις θα είνε εκείνος, όστις, επιτυχών ή αποτυχών, δεν θα κύψη την κεφαλήν προ της ισχυρότερας των βασιλισσών, της Αυτής Μεγαλειότητος της Καθολικής Ψηφοφορίας;
Θα κύψη, αλλ' αν είνε εκ των αποτυχόντων, η καμπύλη του αυχένος αυτού θα ομοιάζη εκείνην, ην διαγράφει ο αυχήν του καρατομουμένου, καθ’ ην στιγμήν καταπίπτει επ’ αυτού η ηκονισμένη μάχαιρα του νόμου. Εδώ λοιπόν επέπρωτο να καταλήξουν τόσων ημερονυκτίων η ακαταπόνητος εγρήγορσις, τόσαι ελπίδες, τόσαι προσπάθειαι, τόσοι ιδρώτες, τόσαι δαπάναι, τόσαι ταπεινώσεις; Τούτο λοιπόν προεδήλουν τόσων σπουδαίων κομματαρχών η έκθυμος υποστήριξις, τόσων συντεχνιών η σύμπραξις, της κυβερνήσεως η επιβολή, της αντιπολιτεύσεως το γόητρον, όλη η φαινομένη εκείνη ισχύς και η μεθύσκουσα δημοτικότης; Πώς εχάθη ούτως επί ματαίω κ’ εξητμίσθη διά μιας τόση μακρών ενιαυτών άπαυστος εργασία, τόσαι ατομικαί και φίλων αι κάλλιστα εσταθμημέναι ενέργειαι, των συντέκνων καί των αναδόχων η πληθύς, των επί δικαστηρίου υπερασπισθέντων, των εκ των φυλακών χάριν αυτού απολυθέντων ή των δωρεάν ιαθέντων αι εκατοντάδες; [….]
Και ο επιτυχών;… Ο ευδαίμων άνθρωπος! Θα πορευθή και αυτός εις την κλίνην του όχι βεβαίως εις καλλιτέραν κατάστασιν. Επίσης εξηντλημένος, επίσης απειρηκώς, επίσης ελεεινός, επίσης άθλιος. Και αυτός θα έχη ν’ άποζημιωθή δι’ άπειρους νύκτας αΰπνους, διά μακροτάτας και κοπιωδεστάτας πορείας, διά παρόμοιας στερήσεις, δι’ αναλόγους πόνους, δι’ ολόκληρον εποχήν βίου, καθ’ ην έζη όχι δι’ εαυτόν αλλά διά τους άλλους. Αλλά τα μέλη αυτού θα τανυσθώσιν εν ηδονική χαυνότητι επί των σινδόνων, η κεφαλή του θα κλίνη μαλθακώς επί των προσκεφαλαίων βεβαρημένη υπό των ευαρέστων ατμών του νεοκτήτου θριάμβου﮲ η νευρική έξαψις της ανησύχου προσδοκίας θα δώση τόπον εις την γλυκείαν μέθην της βεβαιωθείσης νίκης.
Και ο εκλογεύς; Αποκαλυφθείτε πάντες οι δυστυχείς οι μη αποκτήσαντες το χάρισμα τούτο, ότι ούτος εστί ο κύριος και ό βασιλεύς, ότι αυτός εστίν η εικών της αληθούς ευδαιμονίας, ότι απ’ αυτού εκπορεύεται πάσα δύναμις και δόξα! Εις αυτόν ανήκει η εκλογική κολυμβήθρα του Σιλωάμ, ή κάλπη, δι’ ης δύναται να κάμη τυφλούς να αναβλέψωσι, χωλούς να περιπατήσωσι, κυλλούς να κινήσωσι τας χείρας, βωβούς να λαλήσωσι, μωρούς να εμπλησθώσι πολιτικού πνεύματος. Αφ’ ότου, χάρις εις τον οργανισμόν των νεωτέρων πολιτειών και ιδία της συνταγματικής ημών διοικήσεως, του συμβούλου, του βουλευτού, του υπουργού ή οιουδήποτε άλλου άρχοντος κυρία φροντίς έπαυσε να είνε το γενικόν καλόν υποκατασταθείσα υπό της ιδιαιτέρας μερίμνης περί του ατομικού συμφέροντος ενός εκάστου των εκλεγόντων αυτούς […].
[1] Οι εκλογές του 1844 ήταν οι πρώτες κοινοβουλευτικές της Ελλάδας αποτέλεσμα της λαϊκής επανάστασης του 1843 και της περικύκλωσης των ανακτόρων, με αίτημα την παραχώρηση συντάγματος.
[2] 19 Απριλίου 1885 σχηματίστηκε κυβέρνηση υπό τον Θεόδωρο Δηλιγιάννη, νικητή των εκλογών του 1885.
[3] Σχηματίστηκε κυβέρνηση του νικητή Χαρίλαου Τρικούπη.
[4] Παλιό χαρτονόμισμα μηδαμινής αξίας.
