Γράμματα

Ο Θωμάς Γκόρπας υπήρξε μια από τις πιο ιδιότυπες και αντισυμβατικές φωνές της ελληνικής ποίησης του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Το έργο του, ελάχιστα συμβατό με τις επιταγές του επίσημου λογοτεχνικού κανόνα, εγγράφεται ως μια sui generis παρέμβαση στην ελληνική μεταπολεμική γραμματεία. Στο ιστορικό χρονικό πλαίσιο που διαμορφώθηκε μετά τον εμφύλιο (1950-1980), μιας περιόδου κοινωνικών, πολιτικών και ιδεολογικών ανατροπών, ο Γκόρπας υψώνει μια φωνή ασυντόνιστη προς τους κυρίαρχους λογοτεχνικούς ρυθμούς: όχι επειδή αρνείται το βάρος της ιστορίας, αλλά γιατί επιλέγει να το αφηγηθεί από χαμηλά, με βλέμμα πλάγιο και επίμονα γειωμένο.

Ο Νάσος Βαγενάς είναι μια πολυσχιδής προσωπικότητα των ελληνικών γραμμάτων: ποιητής, λογοτεχνικός κριτικός, φιλόλογος, θεωρητικός της λογοτεχνίας, πολιτισμικός κριτικός, πανεπιστημιακός καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης (1980-1991) και της Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από το 1992 ώς το 2012, οπότε αφυπηρέτησε ως ομότιμος. Στην ερώτηση που του υποβλήθηκε σε μια συνέντευξή του, αν υπάρχει κάποια από τις ιδιότητές του με την οποία προτιμά να αυτοπροσδιορίζεται περισσότερο, ο Βαγενάς απαντά ότι δηλώνει φιλόλογος. «Τα κείμενά μου τα υπογράφω μόνο με τ’ όνομά μου», απαντά. «Αν χρειάζεται  οπωσδήποτε να δηλώσω κάποια ιδιότητά μου τα τελευταία τριάντα πέντε χρόνια, όπως στις επιφυλλίδες μου στην εφημερίδα, εμφανίζομαι με τη βιοποριστική μου ιδιότητα,  αυτή του πανεπιστημιακού φιλολόγου. Θεωρώ αυτάρεσκο, αν όχι αστείο» συνεχίζει, «να αυτοπροσδιορίζεται δημοσίως κάποιος ως ποιητής. Την ιδιότητα του ποιητή δεν την απονέμει κάποιος στον εαυτό του αλλά οι άλλοι, οι επαρκείς αναγνώστες της ποίησης, και της λογοτεχνίας γενικότερα».

Από τη Μικρασιατική Καταστροφή και μετά, η Κομοτηνή υιοθετεί τον Γεώργιο Μ. Βιζυηνό, μεταμορφώνεται σχεδόν με μυθοπλαστικό τρόπο σε φασματική Βιζύη και αντικαθιστά επάξια τον ρόλο του γενέθλιου τόπου του στη συνείδηση των μελετητών και του αναγνωστικού κοινού. Ο Δήμος και το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης στην Κομοτηνή οργανώνουν τα τρία μέχρι στιγμής επιστημονικά συνέδρια για τον εξέχοντα λογοτέχνη και διανοούμενο του ύστερου 19ου αιώνα από την Ανατολική Θράκη.^[i] Το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο προγραμματίζει και τέταρτο συνέδριο το 2026 για τα 130 χρόνια από το θάνατό του. Στην ίδια πόλη, ο Μισέλ Φάις συνομιλεί με τον «βαρίλυπο» και «εξόριστο» ομότεχνό του στο  πολυεπίπεδο μυθιστόρημά του Ελληνική αϋπνία.^[ii] Στην Κομοτηνή και πάλι, πρόσφατα, έρχονται στο φως αρχειακά τεκμήρια του Βιζυηνού που έως τώρα λάνθαναν και είχαν θεωρηθεί χαμένα.

Γνώρισα τη νεοζηλανδή συγγραφέα Κάθριν Μάνσφιλντ (1888-1923) διαβάζοντας για τις σημαντικές επιρροές της Κλαρίσε Λισπέκτορ. Πρωτοσυναντήθηκα με το εκπληκτικό διήγημα «Το Γκάρντεν πάρτυ» στην ωραία μετάφραση της Μίνας Δαλαμάγκα, που κυκλοφόρησε το 1982 από τις εκδόσεις Οδυσσέας. Πολύ σύντομα, στην προσπάθειά μου να μάθω περισσότερα για το βιβλίο και τη συγγραφέα του, συνειδητοποίησα πως και η Μαρία Λαϊνά είχε μεταφράσει «Το Γκάρντεν πάρτυ» ─ η μετάφρασή της κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2006 από τις εκδόσεις Σμίλη. Μάνσφιλντ, Λαϊνά, Λισπέκτορ… Σκέφτομαι το προφανές: «ανάμεσα σε σπουδαίες γυναίκες»∙ και νιώθω, βέβαια, τυχερή.

Το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας για το 2024 απονεμήθηκε, σύμφωνα με ανακοίνωση της Επιτροπής, στη λογοτέχνη από τη Νότια Κορέα, Χαν Κανγκ, που γεννήθηκε το 1970, «για τη βαθιά ποιητική της πρόζα που αναμετράται με ιστορικά τραύματα και εκθέτει το εύθραυστο της ανθρώπινης ζωής».

Το πιο ευδιάκριτο γνώρισμα του Ελύτη, ακόμα και για έναν επιπόλαιο αναγνώστη, είναι ένα ιδιότυπο όραμα του κόσμου, όπου ανατρέπεται η λογική τάξη της πραγματικότητας.  Αυτό που ίσως διαφεύγει στον απροειδοποίητο αναγνώστη είναι  πως ο Ελύτης πατάει με το ένα πόδι στον υπερρεαλισμό και με το άλλο στον Ηράκλειτο, που υποστήριζε πως οι αντιθέσεις είναι όψεις της ίδιας πραγματικότητας, πως «οδός άνω και κάτω μία και αυτή». Πιστεύουμε πως στην ποίηση του Ελύτη απολήγει κι ένα άλλο ρεύμα, αντίρροπο στον υπερρεαλισμό, και πως αυτό είναι ο κυβισμός του Πάμπλο Πικάσο, του οποίου ο Ελύτης πραγματοποιεί την ποιητική εκδοχή.

Έπλασε τον εαυτό του στην εντέλεια, και μετά η ποίησή του τον ξεπέρασε

Από τις 10 Νοεμβρίου του 1816, ο 28χρονος Μπάιρον, έχοντας ρίξει μαύρη πέτρα πίσω του και περάσει ένα διάστημα στην Γενεύη (όπου θα συναναστραφεί τον Σέλεϊ και τη συντροφιά του), βρίσκεται στη Βενετία. Προς το τέλος του έτους, δημοσιεύεται το Γ’ Άσμα του Τσάιλντ Χάρολντ.

Από τον Μιχαήλ Μπαχτίν. Εισαγωγή - μετάφραση: Γιώργος Πινακούλας

Το καλοκαίρι του 1944, ο Μιχαήλ Μπαχτίν επανεπεξεργάστηκε την πρώτη, ανέκδοτη μορφή του βιβλίου του Ο Ραμπελαί και ο κόσμος του, με την ελπίδα να εκδοθεί. Στο πλαίσιο αυτής της επανεπεξεργασίας, κράτησε μια σειρά σημειώσεις πάνω σε διάφορα ζητήματα. Οι σημειώσεις αυτές όμως δεν ενσωματώθηκαν ποτέ στο βιβλίο, ούτε στην πρώτη ούτε στις μεταγενέστερες εκδοχές του, και δημοσιεύτηκαν πολλά χρόνια μετά το θάνατο του συγγραφέα. Στην έκδοση των Απάντων του Μπαχτίν καταλαμβάνουν πενήντα σελίδες του πέμπτου τόμου (М.М. Бахтин, Собрание сочинений, τόμ. 5, Русские словари, Μόσχα 1997, σελ. 80-129). Ανάμεσα σ’ αυτές υπάρχουν δεκαέξι σελίδες (84-99) αφιερωμένες αποκλειστικά στα έργα του Σαίξπηρ. Είναι οι μόνες γνωστές παρατηρήσεις του Μπαχτίν για τον Σαίξπηρ και γι’ αυτό έχουν ιδιαίτερη αξία. Ο ρώσος στοχαστής διατυπώνει εδώ καίριες παρατηρήσεις για το σαιξπηρικό έργο και για τον φιλοσοφικό πυρήνα της τραγωδίας. Η παρούσα μετάφραση περιλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος των σημειώσεων. Παραλείπουμε, για λόγους έλλειψης χώρου, ένα μικρό μέρος τους, κυρίως αυτούσια παραθέματα από έργα του Σαίξπηρ. Τα σημεία που παραλείπονται δηλώνονται με αποσιωπητικά εντός αγκυλών.

Το 1954, ο Ρόδης Ρούφος αναλαμβάνει τη θέση του υποπροξένου στο ελληνικό προξενείο και  εγκαθίσταταται στη Λευκωσία. Τον ίδιο χρόνο, πραγματοποιεί ο Σεφέρης το δεύτερο ταξίδι του στην Κύπρο· φτάνει συγκεκριμένα στο νησί το πρωί της 15ης Σεπτεμβρίου και, πριν κατευθυνθεί στην Αμμόχωστο, στο σπίτι του Λουίζου όπου θα φιλοξενούνταν, επισκέπτεται το ελληνικό προξενείο στη πρωτεύουσα. Παρ’ όλο που δεν έχουμε κάποια σχετική μαρτυρία, στο προξενείο συναντήθηκε πιθανότατα και με τον Ρούφο, ο οποίος εξάλλου σε επιστολή του την προηγούμενη μέρα, στις 14 Σεπτεμβρίου, ενημέρωνε τον φίλο του Θεόφιλο Δ. Φραγκόπουλο για την επικείμενη επίσκεψη: «Αύριο καταφθάνει εδώ Σεφέρης».^[1] Στην τηλεγραφική ημερολογιακή εγγραφή του πάντως ο Σεφέρης σημειώνει, απλώς: «Προξενείο».  Τρεις μέρες αργότερα, στις 18 Σεπτεμβρίου, ο Ρούφος επισκέπτεται στην Αμμόχωστο τον Σεφέρη, ο οποίος σημειώνει και πάλιν στο ημερολόγιό του: «Ρούφος απόγεμα με μηχάνημά του».^[2]  Ο Ρούφος θα επισκεφθεί ξανά τον Σεφέρη στην Αμμόχωστο, όπως τεκμαίρεται από την ημερολογιακή εγγραφή της 12ης Οκτωβρίου: «Έπειτα με τον Α. Παππά στα Βαρώσια. Ήρθαν οι Ρούφοι αργότερα» ενώ, πιθανότατα, ο Ρούφος θα ήταν ανάμεσα στους παρισταμένους στο αποχαιρετιστήριο γεύμα του προξένου Ανδρέα Παππά, στις 15 Οκτωβρίου στο προξενείο.

Δυο αφιερώσεις και ένα σχόλιο του Ρόδη Ρούφου. Aπό το τχ. 133, με αφιέρωμα στον Ρόδη Ρούφο.

Η Εταιρία Μελέτης Ελληνικών  Προβλημάτων οργάνωσε, με τη συμμετοχή συγγραφέων της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, «Βραδιά Σεφέρη» στο θέατρο Άλφα, στις 22 Νοεμβρίου 1971. Τη συζήτηση διηύθυνε ο Ρόδης Ρούφος ο οποίος, κλείνοντας την εκδήλωση, μίλησε για τον τιμώμενο ποιητή και συνάδελφό του στο διπλωματικό σώμα. Η σύντομη ομιλία του ίσως είναι το τελευταίο του κείμενο, γι’ αυτό και νομίζω ότι έχει θέση σ’ ένα αφιέρωμα με αφορμή τα πενήντα χρόνια από τον θάνατό του (από το τεύχος 133 που ήταν αφιερωμένο στον Ρόδη Ρούφο):