1.
Ο Yves Agid ξεκινά την Υποσυνείδηση οδηγώντας μετά τη δουλειά γύρω από την μποτιλιαρισμένη Place de la Concorde. Ανάμεσα σε εκατοντάδες αυτοκίνητα, μοτοσυκλέτες, ποδήλατα, πεζούς, flaneurs και τουρίστες που διασχίζουν πλατεία και δρόμους προς κάθε κατεύθυνση, ο Agid στρίβει, αλλάζει λωρίδα, σταματάει στο φανάρι, ξεκινάει, ξανασταματάει, επιταχύνει, φρενάρει ξανά και ξανά. Ταυτόχρονα, μέσα σε αυτό τον βομβαρδισμό από οπτικές, κινητικές, αισθητηριακές πληροφορίες, θόρυβο και κοσμοπλημμύρα, είναι απορροφημένος σε βαθιά συζήτηση με το φίλο του στο αυτοκίνητο χωρίς να προσέχει λεπτομέρειες της οδήγησης. Σε οικείο περιβάλλον και κάνοντας κάτι που έχει κάνει κατ’ επανάληψη, ο εγκέφαλός του λειτουργεί αυτόματα.
Σύμφωνα με τον Agid ο οποίος είναι ερευνητής και κλινικός νευρολόγος, υποσυνείδηση είναι οι τρόποι με τους οποίους σκεπτόμαστε, κάνουμε πράγματα, αισθανόμαστε και είμαστε εν αγνοία μας: subconsciousness is a way of thinking, doing, feeling, and being without our knowledge. Εάν ο συνειδητός εγκέφαλος είναι ο οπερατέρ του homo sapiens, υποσυνείδηση είναι ο αυτόματος πιλότος.
Μεγάλο μέρος της καθημερινής μας συμπεριφοράς βασίζεται σε αυτοματισμούς. Θεωρούμε ότι ελέγχουμε τις κινήσεις των χεριών και των ποδιών μας (και αυτό ισχύει σε μεγάλο βαθμό) αλλά το παράδειγμα ασθενών με Πάρκινσον που έχουν ακαμψία, βραδυκινησία, δυσχέρεια στο βάδισμα και τα χέρια τους τρέμουν, δείχνει ότι ακόμη και φαινομενικά απλές κινήσεις δεν εξαρτώνται μόνο από τη βούληση (τουλάχιστον όπως την καταλαβαίνουμε σήμερα).
Στον αντίποδα παρκινσονικών συμπτωμάτων, ο Agid περιγράφει σούπερ σταρ του τένις που όταν κάνουν σερβ στέλνουν την μπάλα με ταχύτητες γύρω στα 200 χλμ. την ώρα. Ο τενίστας προς τον οποίο κατευθύνεται το σερβ βλέπει την μπάλα καθώς περνά το δίχτυ, περίπου 285 χιλιοστά του δευτερολέπτου αφότου έφυγε από τη ρακέτα του αντιπάλου. Όμως ο παίκτης έχει αρχίσει να προετοιμάζεται για να απαντήσει στο σερβ πριν τη δει να έρχεται προς το μέρος του. Χωρίς να σκέπτεται ο εγκέφαλος μαντεύει και συντονίζει τις απαραίτητες κινήσεις αστραπιαία. Το κάνει αυτόματα.
Η υποσυνείδηση επεκτείνεται πολύ πιο πέρα από οδήγηση, πάρκινσον και τένις. Ένας απροσδόκητος αυτοματισμός είναι η παράξενη κυοφορία επιστημονικών ανακαλύψεων οι οποίες δεν γίνονται κατά παραγγελία ή με συνταγές ούτε ακολουθούν κάποιο ορθολογικό ή αλγοριθμικό language. Οι απρόβλεπτες στιγμές λίγο πριν μια ανακάλυψη φαινομενικά από το πουθενά απορρέουν από υποσυνείδητες διεργασίες. Ο Agid αναφέρει την περιγραφή του Poincaré για το πώς του ήλθε η λύση των Fuchsian functions ενώ ανέβαινε στο λεωφορείο:
At the moment when I put my foot on the step the idea came to me, without anything in my former thoughts seeming to have paved the way for it. Με το που πάτησα το σκαλοπάτι για να μπω στο λεωφορείο, μου ήλθε η ιδέα, χωρίς να έχει προετοιμαστεί από όσα σκεπτόμουν λίγο πριν.
2.
Τι θα γινόταν εάν έπρεπε να σκεπτόμαστε κάθε μας κίνηση και όλα όσα κάνουμε από το ένα κλάσμα δευτερολέπτου στο επόμενο; Εάν η ενέργεια του συνειδητού καταναλωνόταν στο να σκεπτόμαστε κάθε βήμα, κίνηση των χεριών, μυϊκή σύσπαση και μορφασμό δε θα μπορούσαμε να κάνουμε τίποτε άλλο.
Οι αυτοματισμοί της υποσυνείδησης, η οποία σύμφωνα με τον Agid είναι η σημαντικότερη δομή για την εξήγηση της συμπεριφοράς, ελέγχονται από τα βασικά γάγγλια (basal ganglia) που βρίσκονται βαθιά στα υπόγεια του εγκεφάλου και έχουν διαφορετικές κινητικές, γνωστικές και συναισθηματικές περιοχές. Δέχονται εισροές πληροφορίας από το φλοιό, τις συμπιέζουν σε αναλογία 1.000:1, τις επεξεργάζονται και μετά τις επιστρέφουν σαν εκροές προς εκτελεστικές περιοχές. Αναλαμβάνοντας όλο αυτό το αόρατο και αθόρυβο έργο στα παρασκήνια, επιτρέπουν στο φλοιό να εστιάζει σε νέες συνθήκες. Έτσι προσαρμοζόμαστε στο απρόβλεπτο και μαθαίνουμε καινούργια πράγματα τα οποία με τη σειρά τους γίνονται αυτόματα εάν επαναληφθούν αρκετές φορές.
Η Υποσυνείδηση αγγίζει τρία θέματα που βρίσκονται στο κέντρο της σωματικότητας: intelligence (νοημοσύνη και μάθηση), causality (αιτιότητα) και free will (ελεύθερη βούληση).
Σήμερα αναγνωρίζουμε πολλές διαφορετικές νοημοσύνες σε μονοκύτταρους οργανισμούς, απλά συναπτικά δίκτυα όπως της Aplysia, το τοπ μόντελ των νευροεπιστημών μέχρι την «αποκεντρωμένη εξυπνάδα» των χταποδιών και πολύπλοκων βιοσυστημάτων. Οι σωματικές λειτουργίες συνιστούν επιπρόσθετες μορφές ευφυΐας που ξεπερνούν το νευρομυϊκό σύστημα. Το ερώτημα του Agid για το πώς θα ήμασταν εάν έπρεπε να σκεπτόμαστε κάθε μας κίνηση εκρήγνυται σε ασύλληπτες διαστάσεις εάν το επεκτείνουμε για να συνυπολογίσουμε όλα όσα κάνουν τα νεφρά, το συκώτι, τα αγγεία, οι πνεύμονες, οι λεμφαδένες κ.λπ. Εάν έπρεπε να «σκεπτόμαστε» για να δώσουμε οδηγίες στα νεφρά ώστε να διατηρούν τα ούρα στο σωστό pH, να «λέμε» στο συκώτι πώς να χρησιμοποιεί τις τρανσαμινάσες και στους πνεύμονες πώς να ανταλλάσσουν οξυγόνο με διοξείδιο του άνθρακα είναι αμφίβολο εάν θα είχαμε εφεύρει τη γραφή.
Η σχέση των βασικών γαγγλίων (υποσυνείδηση) με το φλοιό (συνείδηση) παραπέμπει σε σύνθετες διαδραστικές αιτιότητες. Τα βασικά γάγγλια είναι hub, κέντρο επεξεργασίας διανοητικών και συναισθηματικών λειτουργιών. Οι συνεργιστικές διαπλοκές αυτόματων και συνειδητών συμπεριφορών διαφέρουν από απλουστευτικές και μονόδρομες «από τα πάνω» (top down) αιτιότητες όπως ο διακόπτης (switch) ή το κουμπί (button).
Εάν οι καθημερινές μας συμπεριφορές είναι αυτόματες κατά 99%, ποια είναι η θέση της ελεύθερης βούλησης; Πώς γίνεται να σκεπτόμαστε εν αγνοία μας; Ο Agid τελειώνει την Υποσυνείδηση με το αινιγματικό και αγνοημένο εύρημα του Libet που δημοσιεύθηκε στο Brain το 1983. Παρακολουθώντας την κυκλική κίνηση μιας κουκίδας σε παλμοσκόπιο οι συμμετέχοντες στα πειράματα του Libet κουνούσαν το δάχτυλο και πατούσαν ένα κουμπί προκειμένου να προσδιορίσουν τη θέση της κουκίδας. Η απόφασή τους ήταν ελεύθερη και αυθαίρετη (πατούσαν το κουμπί όποτε ήθελαν) αλλά ο εγκέφαλος έδειχνε να ενεργοποιείται σχεδόν μισό δευτερόλεπτο πριν τη συνειδητή απόφαση να πατήσουν το κουμπί. Το φαινόμενο περιγράφεται σαν readiness potential/δυναμικό ετοιμότητας και πρόσφατα ευρήματα από λειτουργικές μαγνητικές τομογραφίες συνηγορούν ότι μάλλον είναι πραγματικό. Εάν ο εγκέφαλος προετοιμάζει τις αποφάσεις μας πριν γίνουν συνειδητές επιλογές, τότε η ελεύθερη βούληση έχει πτυχές και διαστάσεις που ξεφεύγουν από τον έλεγχό μας.
Είναι άγνωστο εάν η έμφαση στο ρόλο των βασικών γαγγλίων προαναγγέλλει νέες τάσεις στο πώς θα αντιλαμβανόμαστε την ανθρώπινη κατάσταση στο μέλλον. Ελεύθερη βούληση και συνεκτικό εγώ-παντογνώστης (omniscient) είναι θρονιασμένα στο κέντρο του αυτοαφηγήματός μας, του πώς καταλαβαίνουμε τους εαυτούς μας σαν αυτόνομες υπάρξεις στον κόσμο. Όντας καταστάλαγμα δεκαετιών κλινικής εμπειρίας και έρευνας, η Υποσυνείδηση είναι μοναδική ξενάγηση για ειδικούς και ευρύ κοινό στα υπόγεια του εγκεφάλου.
