Αρκεί να σου αρέσει να κρατάς Κριτικές Σημειώσεις για όλους και για όλα. Σημειώσεις και εξαντλητική μελέτη χιλιάδων πραγμάτων/ιδεών. Και να βάζεις παντού ερωτηματικά, ακόμη και σε όσα σου έχει πει η ίδια η μαμά σου. Η κατανόηση του κόσμου με ερωτηματικά ίσως προετοιμάσει το έδαφος για έναν διαχρονικό επικριτικό στοχασμό.
Μήπως έχεις καλή σχέση με την αρχαία Ελλάδα; Αν ναι, τότε, βρίσκεσαι σε καλό μονοπάτι. Ο ελληνικός πολιτισμός είναι η αξεπέραστη μήτρα των εννοιών, που πάνω τους ίδρωσε ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν ένα φαντασιακό σύμφωνα με το οποίο, ο κόσμος, προέρχεται από το Χάος. Σαν μικρό παιδί, περπατούσε στους ίδιους δρόμους που 130.000 εβδομάδες νωρίτερα περπάτησαν οι Προσωκρατικοί, μα και οι Πλάτωνας και o Αριστοτέλης.
130.000 εβδομάδες μάς χωρίζουν από την αρχαία Ελλάδα. Ο χρόνος έχει ήδη μιλήσει... Και το δέος για τα όσα διανοήθηκαν τότε οι αρχαίοι Έλληνες μένει ακλόνητο. Έτσι, ο Καστοριάδης ως διάνοια πολλών καρατίων, πάτησε πάνω σε γερούς ώμους.
Έχεις χιούμορ; Σχηματίζεται συχνά στο πρόσωπο σου ένα χαμόγελο όταν βλέπεις μια κωμωδία; Αν ναι, τότε, και ο Καστοριάδης είχε χιούμορ και το χρησιμοποίησε δεόντως. Superb sense of humor! Ο Κορνήλιος Καστοριάδης που γνώρισα και προσωπικά, είχε σπανιότατο χάρισμα χιούμορ και ευγένεια. Το χιούμορ και οι εικόνες στη γραφή του σε καθηλώνουν. Η χρήση τού χιούμορ που τον διέκρινε, έκανε τον Καστοριάδη να ξεχωρίσει και να επηρεάζει τον κόσμο μέχρι σήμερα.
Και πριν συνεχίσεις να διαβάζεις εδώ, πρέπει να νιώσεις το νόημα της βαριάς φράσης που ακολουθεί, για να έχεις πιθανότητα να συλλογιστείς σαν τον Καστοριάδη:
Όλα είναι εκ του μηδενός, εκτός της αλήθειας, αυτή, δεν μπορεί ποτέ να είναι εκ του μηδενός. Είναι εκ τού αγώνος στην κόψη του μαχαιριού...
Έχεις ποτέ υπάρξει θαυμαστής ενός, ας πούμε, τραγουδιστή; Ενός μουσικού συγκροτήματος; (Εδώ, με την ευκαιρία, η αγάπη για τη μουσική από την κλασική μέχρι την τζαζ, είναι ένα καταλυτικό στοιχείο – και ο Καστοριάδης αγαπούσε πολύ τη μουσική.) Τότε, θα καταλάβεις πως και ο Καστοριάδης υπήρξε θαυμαστής του Καρλ Μαρξ. Πρώτα η προσέγγιση που σε κάποιο βαθμό είναι και μετάγγιση ευφυΐας, και αργότερα η θορυβώδης απομάκρυνση. Ο θαυμασμός του αυτός, εν καιρώ, θα οδηγήσει και στην αιματηρή πατροκτονία που άφησε μπανανόφλουδα στο δρόμο. Για τους πολιτικούς δε, δεν αξίζει κανείς να σπαταλάει μελάνι, θα διαφθαρούν κάποια στιγμή. Ο Καστοριάδης είχε αλλεργία στους πολιτικούς που χλευάζουν –ανεξαρτήτως του χώρου στον οποίο ανήκουν– τη δημοκρατία.
Πιστεύεις στους κοινωνικούς αγώνες; Αν ναι, τότε, οι άνθρωποι έχουμε δύναμη όταν είμαστε στο δρόμο με σφιγμένη γροθιά! Στοχάστηκε πάνω στον σπουδαίο ρόλο του κάθε ατόμου. Η κύρια ιδέα του Καστοριάδη –καλύτερα, μία ανάμεσα σε πολλές– είναι η σπουδαιότητα του κάθε ατόμου μέσα στο κοινωνικό-ιστορικό πλαίσιο (μοιραζόταν με τον αναρχισμό την έμφαση στο άτομο). Man is a history making creature.
Τι σχέση έχεις με τα μαθηματικά; Ο Καστοριάδης είχε άριστη σχέση με τα μαθηματικά και κάποτε, στο Παρίσι, υπέβαλε πρόταση για διδακτορική διατριβή στη μαθηματική λογική. Τα μαθηματικά είναι ακρώς σημαντικά, γιατί είναι η αποτύπωση της τυπικής λογικής με σύμβολα. 2+2=4 και 4 + 1 = 1 + 4. (Και κάθε πρόταση έχει όρια – που δεν αναφέρονται πάντα, μα υπονοούνται.) Μέσω της λογικής, “Cornelius the Red” (συχνά φορούσε κόκκινη ζακέτα ή κόκκινο πουλόβερ), διείδε την απάνθρωπη φύση του σταλινισμού. Και ο καπιταλισμός είναι το σύστημα που «στηρίζεται στον ορθό λόγο (λογική, empire of rationality)».
Αν πραγματικά θέλεις και εσύ να σκεφτείς / «να στροφάρεις» σαν τον Κορνήλιο Καστοριάδη, ξεκίνα να αναμετρηθείς μαζί του. Ξόδεψε το χρόνο σου, ενθουσιωδώς, μεταξύ, «κοινωνικών αγώνων και ακρόαση ονείρων», όπως έπραξε και ο ίδιος. (Η «ακρόαση ονείρων» είναι και κάτι που κάνει και ο Joel Whitebook στη Νέα Υόρκη.) Είσαι και εσύ σημαντικός. Κονταροχτυπήσου μαζί του για μία επανερμηνεία της σκέψης και «τού βίου του». Ο ίδιος ο Καστοριάδης θα χαρεί αν το προσπαθήσεις... Η ενδεχόμενη πατροκτονία θα είναι βήμα μπροστά.
Εδώ, θα μπορούσες να σκεφτείς, πως μερικές ιδέες του είναι άδειες περιεχομένου. Είναι πράγματι; Ίσως τα περί αυτονομίας, ή τα περί της αποκύρηξης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, αντί της βελτίωσής της (βλέπε, Jean L. Cohen). «Γι’ αυτό φταίνε οι δικές του ασάφειες», θα πει η ίδια. «Ο Μαρξ πριν, και ο Καστοριάδης αργότερα, είναι γίγαντες στην κριτική, αλλά ίσως, αδύναμοι όταν επιχειρούν να προτείνουν κάτι». Ο Γιούργκεν Χάμπερμας είχε αμφισβητήσει την ιδέα του Καστοριάδη ως μια ικανότητα «να προτιμά κανείς» ένα φαντασιακό έναντι ενός άλλου. Ο Καστοριάδης παρέμεινε, ασφαλώς, «μέχρι τέλους πιστός στην κριτική του προς τον καπιταλισμό», όπως χαρακτηριστικά σημείωσε ο φιλόσοφος και ψυχαναλυτής Τζόελ Γουάιτμπουκ – γνωστός για την παρρησία του. Και για τούτο, ο Cornelius Castoriadis αξίζει ιδιαίτερη αναγνώριση· ιδίως σε μια εποχή όπου τόσοι άλλοι συμπεριφέρονται σαν να μην υπάρχει πλέον κανένας λόγος να ασκηθεί κριτική σ’ ένα σύστημα που καταστρέφει τόσο το περιβάλλον όσο και τον ίδιο τον άνθρωπο. Ο Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος (νους κλασικών προδιαγραφών) έχει κάνει κάποιες νέες ενδιαφέρουσες σκέψεις «για την έννοια του μάγματος» όπως είπε (υπονοείται με θετικό πρόσημο). Εσύ, θα μπορούσες να πεις: «Δεν παραδίδουμε τα ηνία της Ιστορίας σε κανέναν φιλόσοφο, κανέναν ολιγάρχη που βλέπει με μισό μάτι την κοινωνία και κανέναν αλγόριθμο... και ούτε την ΑΙ ή την General AI». Nothing Sacred (2024), όπως άλλωστε είναι και ο τίτλος του τελευταίου έργου τού Στάθη Γουργουρή.
Και τέλος, για να σκέφτεσαι σαν τον Καστοριάδη, πρέπει να ξεκινήσεις από το βιβλίο μας (όπως προτιμώ να λέω), Ιδιωτικός Κορνήλιος: Προσωπική μαρτυρία για τον Καστοριάδη (2014). Εκεί εμφανίζονται, «Άγνωστες Mαρτυρίες και οι Χρυσοί Όρχεις»... Η καταλυτική σχέση, Βίου, Χιούμορ και Στοχασμού που υπάρχει στον Καστοριάδη, αν υιοθετηθεί και από σένα, θα σε κάνει να σκεφτείς σαν τον «Τιτάνα του Πνεύματος» (βλέπε, Edgar Morin), και να αφήσεις στίγμα σε αυτή τη ζωή. Εντάξει, χρειάζεται και λίγη τύχη στη φαντασία, στον τόπο που θα βρεθείς και στον χρόνο που θα δράσεις, όπως σε όλα άλλωστε.
ΥΓ. Χιούμορ, πάλι χιούμορ, περισσότερο χιούμορ και καλή διάθεση (= αξεπέραστο προσόν)... χωρίς χιούμορ είναι σαν να πετάς τριαντάφυλλα στους κάστορες για να φτιάξουν φράγματα σε ποταμούς.
ΥΓ2. Ίσως θα έπρεπε να διευκρινίσω εδώ, γιατί στο τέλος αυτού του κειμένου, αναφέρομαι σε «Άγνωστες Μαρτυρίες και Χρυσούς Όρχεις». Όταν, λοιπόν, ο Κορνήλιος Καστοριάδης πέθανε, στο Λονδίνο η εφημερίδα Guardian δεν διέθετε καμία φωτογραφία του για να συνοδεύσει το κείμενο της νεκρολογίας. Η εικόνα που δημοσιεύτηκε τελικά ήταν αποσπασμένη από μια προσωπική φωτογραφία, στην οποία εμφανιζόμασταν μαζί – εγώ, εκείνος και ένας ακόμη φίλος. Το πορτρέτο του Καστοριάδη «κόπηκε» από εκείνη τη φωτογραφία και χρησιμοποιήθηκε. Επίσης, το καλοκαίρι του 1996, κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στη θάλασσα, ο Καστοριάδης, στο τέλος εκείνης της αξέχαστης ημέρας, προκειμένου να αλλάξει το μαγιό του γύρισε προς την αντίθεση κατεύθυνση. Καθώς βρισκόταν σε υψηλότερο σημείο απ’ ό,τι εγώ πάνω στους βράχους εκείνη τη στιγμή, καθώς γύρισε, έτυχε να δω... ε, καταλαβαίνετε τι εννοώ. Ήταν άλλωστε ένας βαθύνους ψυχαναλυτής. Και αυτό είναι, τελικά, το ανθρώπινο σώμα: κάτι που όλοι οφείλουμε να σεβόμαστε. Το βιβλίο περιλαμβάνει και άλλες τέτοιες λεπτομέρειες που δεν είναι ευρέως γνωστές. Πριν από τη δημοσίευσή του στην Αθήνα, το χειρόγραφο διαβάστηκε από τη χήρα του Καστοριάδη στο Παρίσι, την αξιέπαινη Zoé Castoriadis –γραμματέας Association Castoriadis, μεταφράστρια και μητέρα της Κυβέλης– η οποία, κατά κάποιον τρόπο, «έδωσε την έγκρισή της». Μου έγραψε σε ένα ηλεκτρονικό μήνυμα (e-mail) το 2013: «Σας ευχαριστώ που σκεφτήκατε να μου στείλετε το χειρόγραφό σας [Ιδιωτικός Κορνήλιος]... Διάβασα τη μαρτυρία της γνωριμίας με τον Κ. Καστοριάδη και την οδύνη σας για την απώλειά του.»
Notes and ideas for further reading:
Castoriadis, Cornelius: The Imaginary Institution of Society (L'Institution Imaginaire de la Société). trans. by Kathleen Blamey. MIT Press, 1987 [In French, 1975].
Habermas, Jürgen: The Philosophical Discourse of Modernity: Twelve Lectures. trans. by Thomas McCarthy. Polity and Blackwell Press, 1987 [In German, 1985].
Whitebook, Joel: Perversion and Utopia: A Study in Psychoanalysis and Critical Theory. MIT Press, 1996.
Dosse, François: Castoriadis: Une Vie. La Découverte, 2014. (This is an excellent biography of Cornelius Castoriadis, published in Paris by a historian of ideas with a powerful pen.)
Gourgouris, Stathis: Nothing Sacred. Columbia University Press, 2024.
Eleas, Dimitris: Private Cornelius: A Personal Testimony on Castoriadis. Angelakis Publications, 2014. (This book is in the Greek language.)
