Από τη Σάικς–Πικό στην εντολή της Παλαιστίνης: τα θεμέλια της σύγκρουσης
Η απαρχή του προβλήματος δεν βρίσκεται στο 1947, αλλά πολύ νωρίτερα, μέσα στις ερήμους της Μέσης Ανατολής κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1915–16, Αγγλία και Γαλλία, ενώ ήταν σύμμαχοι στο Δυτικό Μέτωπο, υπέγραψαν τη μυστική συμφωνία Σάικς–Πικό για το μοίρασμα των οθωμανικών εδαφών. Στην καρδιά της διαμάχης βρισκόταν η Παλαιστίνη, την οποία τελικά όρισαν σε «διεθνές καθεστώς» αφού δεν μπόρεσαν να συμφωνήσουν ποιος θα την ελέγχει.
Την ίδια εποχή, οι Βρετανοί προχώρησαν στη Διακήρυξη Μπάλφουρ (1917), εκφράζοντας υποστήριξη στη δημιουργία «εθνικής εστίας για τον εβραϊκό λαό» στην Παλαιστίνη. Όμως, ενώ στα χαρτιά έδιναν υποσχέσεις στους σιωνιστές, παράλληλα υπόσχονταν στους Άραβες ανεξαρτησία, καλλιεργώντας ένα εκρηκτικό έδαφος υποψίας και εχθρότητας.
Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, η Βρετανία επέβαλε σκληρούς περιορισμούς στη μετανάστευση των εβραίων στην Παλαιστίνη, ακόμη και την ώρα που οι ναζί εξαπέλυαν διωγμούς και στρατόπεδα θανάτου. Έτσι, ενώ οι εβραίοι έβλεπαν την Παλαιστίνη ως τη μόνη ασφαλή διέξοδο, οι Άραβες τροφοδοτούνταν με την πεποίθηση ότι η Δύση τούς προδίδει και παραδίδει τη γη τους.
Η σφοδρή αγγλογαλλική αντιπαλότητα, σε συνδυασμό με τις αντιφατικές υποσχέσεις προς εβραίους και Άραβες, έστησε το σκηνικό. Σ’ αυτό το πλαίσιο, η αραβική ηγεσία ριζοσπαστικοποιήθηκε και κατέληξε να βλέπει ως μόνη «λύση» όχι τον συμβιβασμό αλλά την πλήρη αποτροπή κάθε εβραϊκής παρουσίας. Και εδώ χρειάζεται να ειπωθεί μια ιστορική αλήθεια που συχνά ξεχνιέται: η Αγγλία και η Γαλλία είναι οι τελευταίοι που θα μπορούσαν να κάνουν κριτική στο Ισραήλ για τη στάση του. Η δική τους πολιτική –κυνική, αποικιοκρατική, μακιαβελική– υπήρξε η μήτρα του προβλήματος. Λίγη ντροπή θα τους ταίριαζε πριν υψώσουν σήμερα το δάχτυλο...
Οι πρώτες ευκαιρίες: 1937 και 1947
Η πρώτη ουσιαστική προσπάθεια για λύση ήρθε ήδη από την εποχή της Βρετανικής Εντολής. Το 1937, η Επιτροπή Peel πρότεινε για πρώτη φορά τη διχοτόμηση: ένα μικρό εβραϊκό κράτος και ένα αραβικό. Η εβραϊκή ηγεσία, παρ’ όλες τις αντιρρήσεις, αποδέχθηκε κατ’ αρχήν την πρόταση. Ο Μεγάλος Μουφτής της Ιερουσαλήμ, Χατζ Αμίν αλ-Χουσεΐνι, την απέρριψε με βδελυγμία. Δήλωσε ότι σε ένα αραβικό κράτος δεν θα επιτρεπόταν να μείνει «κανένας εβραίος» και μάλιστα μίλησε ανοιχτά για εκτοπισμό τους.
Η ίδια ιστορία επαναλήφθηκε το 1947. Ο ΟΗΕ ενέκρινε το Ψήφισμα 181, που πρότεινε δύο κράτη: ένα εβραϊκό και ένα αραβικό, με την Ιερουσαλήμ υπό διεθνές καθεστώς. Η εβραϊκή πλευρά το δέχτηκε, παρά τις τεράστιες παραχωρήσεις (χωρίς Ιερουσαλήμ, με εδάφη μικρά και ασύνδετα). Οι Άραβες το απέρριψαν συλλήβδην.
Αν το είχαν δεχθεί, σήμερα θα υπήρχε παλαιστινιακό κράτος σε πολύ μεγαλύτερη έκταση απ’ ό,τι τους προσφέρθηκε ποτέ αργότερα. Αντί για αυτό, προτίμησαν τον πόλεμο.
Εδώ πρέπει να θυμηθούμε το περιβάλλον της εποχής. Ολόκληρη η Ευρώπη είχε βυθιστεί σε ένα καθεστώς οργιώδους αντισημιτισμού, που κορυφώθηκε με το Ολοκαύτωμα: έξι εκατομμύρια εβραίοι εξοντώθηκαν συστηματικά από το ναζιστικό καθεστώς. Ο εβραϊκός λαός, τσακισμένος από την πιο φρικτή γενοκτονία της νεότερης ιστορίας, αγωνιζόταν να αποκτήσει επιτέλους, μετά από 2.500 χρόνια ανηλεών και συνεχών διωγμών, μια μικρή, ταπεινή κουκίδα γης για να σταθεί με ασφάλεια.
Αν το σχέδιο του 1947 είχε γίνει δεκτό από τους Άραβες, σήμερα θα υπήρχε παλαιστινιακό κράτος σε πολύ μεγαλύτερη έκταση απ’ ό,τι τους προσφέρθηκε ποτέ αργότερα. Αντί γι’ αυτό, προτίμησαν τον πόλεμο.
1948: η ίδρυση του Ισραήλ και η αραβική εισβολή
Τον Μάιο του 1948, το Ισραήλ ανακήρυξε την ανεξαρτησία του. Η απάντηση ήρθε άμεσα: πέντε αραβικά κράτη εισέβαλαν με σκοπό να το εξαφανίσουν από τον χάρτη. Ο «Πόλεμος της Ανεξαρτησίας» κατέληξε σε ήττα των Αράβων και σε εδραίωση του Ισραήλ.
Και όμως, ούτε τότε ιδρύθηκε παλαιστινιακό κράτος. Η Γάζα πέρασε στην Αίγυπτο και η Δυτική Όχθη στην Ιορδανία. Κανείς δεν σκέφτηκε να δώσει ανεξαρτησία στους Παλαιστινίους. Το μόνο που προείχε ήταν η άρνηση της ύπαρξης του Ισραήλ και η προετοιμασία για τον επόμενο πόλεμο.
1967: ο πόλεμος και τα «τρία όχι» του Χαρτούμ
Το 1967, στον Πόλεμο των Έξι Ημερών, το Ισραήλ βρέθηκε ξανά περικυκλωμένο από στρατούς που ετοιμάζονταν να το χτυπήσουν. Η ισραηλινή νίκη έφερε την κατάληψη της Γάζας, της Δυτικής Όχθης, της Ανατολικής Ιερουσαλήμ, του Σινά και του Γκολάν.
Η αντίδραση των Αράβων ήρθε λίγους μήνες μετά, στη Σύνοδο Κορυφής του Χαρτούμ: «Καμία ειρήνη, καμία διαπραγμάτευση, καμία αναγνώριση». Το δόγμα των «τριών όχι» σφράγισε μια ολόκληρη εποχή. Ούτε τότε προτάθηκε παλαιστινιακό κράτος. Το μόνο που υπήρχε ήταν η απόλυτη άρνηση.
Η εποχή Αραφάτ και η τρομοκρατία
Από το 1969, η ΟΑΠ του Γιάσερ Αραφάτ ανέλαβε την «εκπροσώπηση» των Παλαιστινίων. Στο καταστατικό της δεν υπήρχε καμία διάθεση συμβιβασμού: στόχος ήταν η πλήρης «απελευθέρωση της Παλαιστίνης», δηλαδή η εξαφάνιση του Ισραήλ.
Η στρατηγική ήταν η τρομοκρατία. Επιθέσεις σε αεροπλάνα, σφαγές αμάχων, χτυπήματα σε ισραηλινές πόλεις. Όταν η Αίγυπτος τόλμησε να κάνει ειρήνη με το Ισραήλ το 1979, επιστρέφοντας μάλιστα ολόκληρο το Σινά, η ΟΑΠ την κατήγγειλε ως «προδοσία» και οι Άραβες την απέκλεισαν από τον Σύνδεσμο.
Ακόμα κι όταν το Ισραήλ αποδείκνυε ότι «γη έναντι ειρήνης» είναι κάτι εφικτό, οι Παλαιστίνιοι προτιμούσαν τη μόνιμη σύγκρουση.
Το «Όσλο» πνίγηκε στο αίμα
Το 1993, οι Συμφωνίες του Όσλο φάνηκαν να ανοίγουν νέο δρόμο. Ο Ράμπιν έδωσε στον Αραφάτ αυτοδιοίκηση στη Γάζα και σε πόλεις της Δυτικής Όχθης. Η διεθνής κοινότητα μίλησε για «ιστορικό άλμα».
Όμως, σχεδόν αμέσως, κύματα επιθέσεων αυτοκτονίας διέλυσαν την εμπιστοσύνη. Αντί για οικοδόμηση θεσμών, η παλαιστινιακή ηγεσία ανέχθηκε και ενθάρρυνε τη βία. Η ελπίδα του Όσλο μετατράπηκε σε εφιάλτη, και η ισραηλινή κοινωνία πείστηκε ότι κάθε παραχώρηση φέρνει περισσότερη τρομοκρατία.
Κι άλλες χαμένες ευκαιρίες
Το καλοκαίρι του 2000, στο Καμπ Ντέιβιντ, ο Εχούντ Μπαράκ πρότεινε στον Αραφάτ κράτος στο 90% της Δυτικής Όχθης, όλη τη Γάζα και με πρωτεύουσα την Ανατολική Ιερουσαλήμ. Ο Αραφάτ δεν υπέγραψε τίποτα, δεν πρότεινε εναλλακτική λύση, απλώς είπε «όχι». Ακολούθησε η Δεύτερη Ιντιφάντα με χιλιάδες νεκρούς.
Το 2008, ο Εχούντ Όλμερτ πρόσφερε ακόμη περισσότερα: 94–96% της Δυτικής Όχθης, ανταλλαγή εδαφών, διάδρομο Γάζας–Δυτικής Όχθης, μοιρασμένη Ιερουσαλήμ. Ο Μαχμούντ Αμπάς δεν αποδέχθηκε ούτε αυτό. Μια ακόμη χαμένη ευκαιρία.
Η Γάζα μετά την αποχώρηση
Το 2005, ο Αριέλ Σαρόν απέσυρε όλους τους Ισραηλινούς από τη Γάζα. Για πρώτη φορά οι Παλαιστίνιοι είχαν πλήρη έλεγχο σε έδαφος, χωρίς Ισραηλινούς. Αντί για ειρηνική συνύπαρξη, η Γάζα έγινε ορμητήριο της Χαμάς.
Το 2007, η οργάνωση κατέλαβε την εξουσία με πραξικόπημα, και από τότε χιλιάδες ρουκέτες πέφτουν στο Ισραήλ. Η πιο τραγική κορύφωση ήρθε στις 7 Οκτωβρίου 2023 με την αδιανόητη αιματηρή επίθεση κατά αμάχων που θύμισε σε όλους τι σημαίνει η στρατηγική της άρνησης.
Ο 21ος αιώνας και η απομόνωση της Παλαιστινιακής Αρχής
Ενώ η Παλαιστινιακή Αρχή παρέμενε καθηλωμένη στην αδιαλλαξία, πολλές αραβικές χώρες άρχισαν να αλλάζουν στάση. Οι Συμφωνίες του Αβραάμ (2020) έφεραν τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και το Μπαχρέιν σε πλήρη εξομάλυνση με το Ισραήλ, χωρίς να περιμένουν την ίδρυση παλαιστινιακού κράτους. Για πρώτη φορά, η αραβική άρνηση δεν ήταν πια απόλυτη.
Αυτό το ρήγμα όμως δεν έμεινε χωρίς αντίδραση. Το Ιράν, το Κατάρ και η Τουρκία ανέλαβαν να κρατήσουν ζωντανή την αδιάλλακτη γραμμή, τροφοδοτώντας οργανώσεις όπως η Χαμάς με χρήματα, όπλα και πολιτική κάλυψη. Από τη Γάζα, χιλιάδες ρουκέτες και πύραυλοι εκτοξεύονταν κατά του Ισραήλ, δημιουργώντας μια μόνιμη κατάσταση απειλής για τους ισραηλινούς πολίτες. Η τρομακτική επίθεση της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου 2023, που οδήγησε σε μαζικές απώλειες, συνδέθηκε από πολλούς αναλυτές με την πρώτη ρωγμή στην αραβική συναίνεση, μια βίαιη προσπάθεια να ανατραπεί το νέο γεωπολιτικό ρεύμα και να τιθασευτεί η διπλωματική ορμή της εποχής.
Ταυτόχρονα, η ίδια η Χαμάς και οι προστάτιδές της εκμεταλλεύονται τον παλαιστινιακό λαό ως εύκολο θύμα και μέσο προπαγάνδας. Η πολιτικοστρατιωτική ηγεσία δαπανά τεράστια ποσά σε όπλα, σήραγγες και προσωπική ευμάρεια, ενώ οι κάτοικοι της Γάζας ζουν σε συνθήκες φτώχειας. Χρήματα που θα μπορούσαν να είχαν επενδυθεί στην ανοικοδόμηση, στην υγεία και στην εκπαίδευση, έχουν παραμείνει σε τράπεζες ή έχουν διοχετευθεί σε παράνομες δομές και η Γάζα έχασε την ευκαιρία να γίνει ένα διεθνές πρότυπο ανασυγκρότησης. Όχι μόνο το Κατάρ, η Τουρκία και το Ιράν, αλλά και οργανώσεις με ευρύτερη απήχηση –όπως η Μουσουλμανική Αδελφότητα όπου λειτουργεί– χρησιμοποιούν τους Παλαιστίνιους για να προωθήσουν γεωπολιτικά και ιδεολογικά σχέδια, εγκαταλείποντας τους πραγματικούς ανθρώπους μπροστά στην κάμερα της προπαγάνδας.
Το αποτέλεσμα είναι διπλό: από τη μία, η Παλαιστινιακή Αρχή απομονώνεται διπλωματικά· από την άλλη, οι Παλαιστίνιοι πληρώνουν με αίμα και φτώχεια τις επιλογές ηγετών που προτιμούν το ιδεολογικό θέαμα και την περιφερειακή επιρροή από την καθημερινή ευημερία του λαού τους.
Η ιστορία μιλάει καθαρά
Από το 1937 έως σήμερα, η ιστορία είναι συνεπής στις επαναλήψεις της. Κάθε φορά που προτάθηκε λύση δύο κρατών, οι εβραίοι την αποδέχθηκαν, έστω με βαριά καρδιά και οι Άραβες την απέρριψαν. Κάθε φορά που προσφέρθηκε κράτος στους Παλαιστινίους, εκείνοι είπαν «όχι». Κάθε φορά που το Ισραήλ απέσυρε δυνάμεις ή έδωσε εδάφη, η απάντηση ήταν τρομοκρατία.
Αν οι Παλαιστίνιοι είχαν δεχθεί τη διχοτόμηση του 1947, θα είχαν σήμερα κράτος σε μεγαλύτερη έκταση από ό,τι τους προτάθηκε το 2000 ή το 2008. Αν είχαν εκμεταλλευθεί τη Γάζα το 2005, θα είχαν σήμερα δείξει στον κόσμο αν μπορούν να κυβερνήσουν υπεύθυνα.
Αντί γι’ αυτό, οι ηγεσίες τους επανέλαβαν το ίδιο μοτίβο: άρνηση, μαξιμαλισμός, τρομοκρατία. Και το τίμημα το πληρώνει ο ίδιος ο παλαιστινιακός λαός.
Η ιστορική βεβαιότητα είναι μία: μέχρι να εγκαταλείψουν το «όλα ή τίποτα» και να αποδεχθούν ότι η ειρήνη σημαίνει συμβιβασμό, δεν θα υπάρξει παλαιστινιακό κράτος. Η ευθύνη δεν βρίσκεται στα χαρτιά του ΟΗΕ ούτε στα διπλωματικά σχέδια. Βρίσκεται στην αμετάβλητη επιλογή της άρνησης.
